JAN PARANDOWSKI Rzecz o Apulejuszu

JAN PARANDOWSKI

Rzecz o Apulejuszu

Apulejusz pochodził z prowincji rzymskiej Africa, obejmuj

cej terytoria dzisiejszej

Algierii i Tunezji. Miastfia i historia wcze

nie zarzuciły form

poetyck

, lecz nie mogły

rozsta

wiatem bajki. Proza nie tylko go nie uszczupliła, ale poniek

rozszerzyła jeszcze bardziej: w przeszło

ść

, gdzie szukano pocz

tków miast, rodów,

urz

dze

społecznych i pa

stwowych, w tera

niejszo

ść

niezbadanych krajowego

pismach mo

emy si

domy

e urodził si

około roku 125 naszej ery, za

panowania cesarza Hadriana. Był małym chłopcem, gdy pi

kny Antinous po

cił

swe młode

ycie bóstwom zielonego Nilu. Cudzoziemcem nie był. Pochodził

niew

tpliwie z rodziny łaci

skiej, albowiem nazwisko Apulejuszów spotyka si

w Italii.

ył w czasach, które zwykli

my nazywa

szcz

ęś

liwymi. Drugi wiek po Chrystusie.

Wiek Antoninów. Granice imperium rzymskiego obejmowały cały

wiat cywilizowany

od Brytanii po Morze Kaspijskie i od piasków Sahary w gł

b nieprzebytych lasów

teuto

skich. Trzydzie

ci pi

ęć

legii czuwało nad spokojem tego olbrzymiego pa

stwa.

Nie posuwano si

dalej. Kolumna Trajana stan

ła u kresu zaborczo

ci rzymskiej.

Spełniaj

c ostatni

wol

Augusta, cesarze nie rozszerzali granic, lecz strzegli ich

nietykalno

ci.

Antoninus Pius (138-161) lubił powtarza

słowa Scypiona,

e "lepiej zachowa

ycie

jednego obywatela ni

zabi

tysi

c nieprzyjaciół". Około stu pi

ęć

dziesi

ciu milionów

ludzi, pod jego rz

dami, za

ywało spokoju i dobrobytu, jakiego dotychczas

staro

ytno

ść

nie znała. Wszyscy czuli si

bezpieczni za twardo ubitymi okopami

limes, osiemdziesi

ciomilowego pasa obronnego, który swymi wie

ycami

i palisadami odgradzał cesarstwo od gro

nej północy. Nikt nie widział niebiesko

i czerwono malowanych twarzy barbarzy

ców, zagl

daj

cych z tamtej strony wału.

Wojen nie było. Stary Apulejusz, burmistrz miasta Madaury, mógł umiera

spokojnie,

nie zaprawiwszy syna do broni, któr

sam z pewno

włada

nie umiał. Był to

człowiek zamo

ny. Zostawił dwa miliony sestercyj. Zdaje si

e rodziców stracił

Apulejusz wcze

nie, bo jako chłopiec mieszka i uczy si

w Kartaginie, biało-

kamiennej stolicy prowincji rzymskiej Afryki. Nazwie j

pó

niej Camoena togatorum -

Muz

tych, co nosz

tog

- miasto powstałe na gruzach fenickiej kolonii, gdzie j

zyk

punicki trzymał si

uparcie niemal do ko

ca staro

ytno

ci. Kartagina przechodziła

wówczas swój renesans. Było to miasto ludne i bogate. Stały tam domy na pi

ęć

ter wysokie i

tynie jaskrawo malowane. Kobiety nosiły przy sobie

liczne

czareczki z ró

anym olejkiem, a włosy ich, barwione henn

, miały blask płomieni.

Dziesi

cioletni Apulejusz, biegn

c do szkoły, roztr

cał po ulicach małe dzieci,

ce wózeczki zaprz

ęż

one w gliniane słonie i wielbł

dy. Tu sko

czył swoj

"szkoł

redni

" i st

d, zapewne po wło

eniu togi m

skiej, w szesnastym roku

ycia,

wyjechał na dalsze studia do Grecji. Do Aten przede wszystkim, które były jakby
uniwersytetem staro

ytnego

wiata. Czytał, słuchał wykładów, oklaskiwał sławnych

retorów, włóczył si

z obdartymi filozofami. Miał umysł ciekawy a pami

ęć

wiern

. Stał

jednym z najbardziej ol

niewaj

cych erudytów.

Odbywał podró

e. Wszyscy podró

owali wówczas jakby z pewn

skwapliwo

albowiem po raz pierwszy od pocz

tku dziejów tak olbrzymi obszar stał otworem

przed zwykłym, nieuzbrojonym w

drowcem, któremu bezpiecze

stwo zapewniała

immensa Romanae pacis maiestas - wspaniałe dostoje

stwo pokoju rzymskiego.

Okr

ty swobodnie docierały do Zanzibaru i Singapuru, a przez Azj

szły karawany do

Chin, po jedwab. Nie znamy rozległo

ci podró

y Apulejuszowych. Musiały by

dalekie, skoro stracił na nie maj

tek i w Rzymie sprzedawał ostatnie swe łachy. Od

niego samego wiemy tylko,

e był na wyspie Samos i we Frygii, koło Hierapolis,

ogl

dał pewn

osobliw

pieczar

Podobnie jak cesarz, za którego si

urodził, był Apulejusz omnium curiositatum

explorator [poszukiwaczem wszelkich osobliwo

ci (przyp. red.)], w podró

ach wi

swoich szukał dziwów wszelkiego rodzaju. Grecja była ju

wówczas wielkim

muzeum, którego katalog układał wła

nie niestrudzony Pauzaniasz. Apulejusz

odwiedzał starodawne

tynie. Był człowiekiem na wskro

religijnym,

"poszukiwaczem boga", pełnym t

sknot mistycznych, wiecznego niepokoju,

nienasyconej ciekawo

ci rzeczy

tych i u

conych. Ze wszystkich systemów

filozoficznych najbardziej umiłował Platona, bo go on najwy

ej prowadził ku bóstwu,

rozumie si

ten Platon, jakiego znano w II wieku naszej ery, pomno

ony o szereg

spekulacji religijnych, id

cych od marzycielskiego Posejdoniosa, pitagorejczyków

i wierze

wschodnich. Platonizm zmieniał si

z wolna w rodzaj teozofii i skupiał

dokoła siebie gmin

wyznawców: "My, rodzina plato

ska - mówi Apulejusz -

yjemy

w tym, co uroczyste, radosne,

teczne, wy

sze, niebieskie...".

Jak wszyscy ludzie tej epoki, Apulejusz łakn

ł wiary i po

żą

dliwie garn

ł si

obrz

dów religijnych. Ateizmu nie pojmował lub raczej uwa

ał go za objaw złej woli

i przewrotno

ci. Wyobra

am sobie, z jakim wstr

tem odsuwał od siebie pisma swego

rówie

nika, najsłodszego z szyderców, Lukianosa z Samosat! W jednym ze swych

dzieł mówi ze zgroz

o człowieku, który przechodz

c obok

tego miejsca, nigdy

na znak czci nie przyło

y r

ki do ust ani bogom pól nie składa pierwocin ze

niw,

z winnic, z trzód, w swej wiosce nie ma ani kapliczki, ani zagrody

tej, ani gaju

conego - a nawet, nawet na granicy jego posiadło

ci nie stoi kamie

co dzie

wie

żą

zraszany oliw

emy go wi

c nazwa

bigotem i zabobonnikiem. Wszyscy wtedy byli tacy - za

panowania "drugiego Numy", Antonina Pobo

nego, i za jego nast

pcy Marka

Aureliusza, któremu filozofia nie przeszkadzała z osobliwym przej

ciem

i namaszczeniem spełnia

najdrobniejszych czynno

ci arcykapła

skich. Dziewczyny

wiejskie zakopywały po cmentarzach tabliczki wzywaj

ce pomsty na niewiernych

kochanków, a konsulowie chodzili obwieszeni amuletami. Apulejusz woził ze sob

wsz

dzie jaki

tajemniczy a wysoce

ty przedmiot, którego by nie nazwał

w obliczu profanów. Albowiem był wtajemniczony.

"I, jako rzekłem, wielorakie

ci, przemnogie obrz

dy, rozmaite ceremonie,

w poszukiwaniu prawdy i z powinno

ci wobec bogów, poznałem...". W mrokach

prastarej

tyni eleuzyjskiej widział, jak spod zasłony tajemnic - na jedn

chwil

roz

arzone blaskiem pochodni - ukazuje si

oblicze zmartwychwstałej Kore;

w ekstatycznym rytmie hymnów orfickich słyszał j

k szarpanego przez Tytanów

Zagreusa; przed jego ol

nionymi oczyma p

kało jajo kosmiczne, z którego

powstawał Eros złotoskrzydły; patrzał w otchłanne

renice Kabirów samotrackich;

poznał prawdziw

histori

Attisa, "pasterza

jasnych gwiazd", i w grocie lebadejskiej

słyszał podziemny głos Trofoniosa. Na koniec w tej w

drówce przez widzialne

symbole Niepoznawalnego ujrzał srebrn

twarz Izydy, matki waszego stworzenia,

królowej niebios.

"Do granicy

mierci doszedłem i progów Prozerpiny dotkn

łem, a wróciłem przez

bezdnie wszystkich

ywiołów. W gł

bokiej nocy widziałem sło

lepi

cym blaskiem

niej

ce, patrzyłem w oczy pot

gom piekielnym i niebieskim pot

gom i do stóp ich

czołem uderzyłem. Usłyszałe

tedy, ale cho

-e

usłyszał, trzeba, aby

nie rozumiał".

Tak pisze w tej dziwnej jedenastej ksi

dze Metamorfoz, gdzie rubaszna historia osła

zmienia si

nagle w jaki

ekstatyczny wy

piew duszy napełnionej obecno

bóstwa. I opowiada, jak od Izydy przeszedł do Ozyrysa, jak stał si

członkiem

kolegium Pastoforów, jak z głow

ogolon

na sposób kapłanów egipskich obnosił po

Rzymie

te obrazy w procesji; "...chodziłem, łysiny mojej nie zakrywaj

c ani jej nie

zatajaj

c, ale spojrzeniom j

wszystkich rado

nie i wesela pełen wydaj

cy".

W owych czasach mało kto si

tym gorszył,

e Rzymianin oddawał jawn

cze

ść

wschodnim bogom, do niedawna jeszcze tak wrogim. Nikt ju

nie pami

tał tych walk,

jakie stoczy

musiała Izyda, by j

władze pa

stwowe wpu

ciły do Miasta. Kult jej

szerzył si

bezpiecznie, pod

yczliw

opiek

cesarzy. Znikło nawet przekonanie,

tynie jej s

miejscem schadzek. Niepodobna było

żą

, aby ludzie czytali

Józefa Flawiusza, który opowiada o brzydkim skandalu, jaki si

wydarzył w

tyni

Izydy, w Rzymie, za panowania Tyberiusza. Apulejusz, który tak lubił i cenił wszelkie
dygresje, miałby mi za złe, gdybym tej opowie

ci tu nie powtórzył.

A było tak: Pewna dama, imieniem Paulina, równie dostojna urodzeniem, jak
cnotami, chocia

była bogata, pi

kna i "w tym wieku, kiedy kobiety s

najbardziej

skłonne do zalotów" - prowadziła

ycie nieskazitelne. Ale nawet naj

tsza czysto

ść

nie mo

e uj

ść

spojrzeniom

żą

dzy! Niewinna była temu Paulina,

e pi

kno

ść

jej

obudziła nami

tno

ść

w rycerzu rzymskim, nazwiskiem Decius Mundus. Cnotliwa

matrona z pogard

odrzucała ow

miło

ść

. Pozostawało wi

c u

podst

pu. Paulina

sto chodziła modli

tyni Izydy. Decius Mundus przekupił arcykapłana

i w nocy, na Paulinie, pogr

ąż

onej w nabo

nej ekstazie, dopu

cił si

gwałtu, mówi

oszołomionej,

e jest bogiem Anubisem. Zdaje si

e scena ta powtórzyła si

i nast

pnej nocy, a Paulina po pewnych szczegółach poznała,

e jest ofiar

ohydnego oszustwa. Wszystko wyznała m

ęż

owi. Ten za

wniósł skarg

przed

cesarza. Z rozkazu Tyberiusza ukrzy

owano kapłanów, zburzono

tyni

, a pos

Izydy wrzucono do Tybru.

Sto kilkadziesi

t lat min

ło od tego czasu. Za Apulejusza nikt by si

nie wa

ył

podnie

ść

ki na dostojne bóstwo. Niezadługo sam cesarz, Kommodus, i

ść

dzie

w procesji izjackiej.

W Rzymie pozostawał Apulejusz przez kilka lat, wyst

puj

c jako adwokat.

W mie

cie, w którym mo

na cesarza spotka

na ulicy, łatwo zrobi

karier

Zwłaszcza literatowi. Zwłaszcza mówcy. Zwłaszcza w czasach, kiedy tak nami

tnie

kochano literatur

i kiedy panował taki bezgraniczny kult

ywego słowa. Bo jak

e -

w Puteolach, w

ta, odbywa si

w teatrze publiczne czytanie Roczników

Enniusza, staro

wieckiego poematu, gro

nej ci

by nader pierwotnych heksametrów.

Ludzie nie mog

obej

ść

bez ksi

ąż

ki. Pliniusz nie odrywa si

od lektury nawet

podczas wybuchu Wezuwiusza, a Marek Aureliusz obkłada si

papirusami w teatrze

i przy obiedzie. Jest to złoty wiek literatów. Filozofowie, retorzy, gramatycy dostaj

pensje cesarskie, nie płac

podatków i nie słu

żą

w wojsku. Retora Polemona

odwiedzaj

królowie i płac

mu złotem za półgodzinn

audiencj

. A w Rzymie na

krze

le kurulnym rozpiera si

ekscelencja Fronton, najserdeczniejszy przyjaciel

Marka Aureliusza, bo

yszcze całego

wiata łaci

skiego, nieomylny mistrz stylu,

wyrocznia smaku literackiego, retor do trzeciej pot

gi!

Apulejuszowi wiodło si

z pocz

tku dobrze. Mówi,

e działo si

to za spraw

Ozyrysa. Ale kariery nie zrobił. Po kilku latach opu

cił Rzym na zawsze. Zdaje si

- mimo wszystko - z ogolon

głow

kapłana egipskiego trudno było jeszcze wówczas

przemawia

w bazylikach rzymskich. Mo

e zreszt

dostojny zrz

da, Fronton,

strzepn

ł nad nim palcami i u

miercił go w opinii stolicy, nad któr

panował

niepodzielnie?

Apulejusz wrócił do Afryki. Włosy mu odrosły i nosił je długie, misternie fryzowane.
Miał lat trzydzie

ci. W Madaurze uporz

dkował swe sprawy domowe; do tego, co mu

z ojcowizny zostało, dodał pieni

dze przywiezione z Rzymu i - jak mi si

zdaje -

zamieszkał w domu, gdzie na jednej bodaj

cianie wymalowana była jego ukochana

Izyda, zapewne tak, jak gdzie

w Pompejach: w

ółtej tunice, z bł

kitnymi skrzydłami

u ramion, z półksi

ęż

ycem nad czołem, w lewej r

ce trzymaj

ca róg obfito

ci,

w prawej

grzechotk

, a stop

opieraj

ca na kuli ziemskiej.

Po pewnym czasie wybiera si

Apulejusz w now

podró

, do Egiptu. Do Aleksandrii

przede wszystkim. Trzeba tam by

raz bodaj w

yciu. Druga stolica

wiata, ale

w swym własnym mniemaniu od Rzymu pi

kniejsza, a i bardziej ludna,

ywsza,

bardziej bujna. Tam jest sławne Muzeum i najwi

ksza na

wiecie biblioteka; tam

z automatów, po wrzuceniu pieni

ąż

ka, wyskakuje słodkie ciastko, s

tam wozy same

jad

ce, poruszane jak

ąś

tajemnicz

sił

, i ła

nie, jak za czasów Homera,

obsługiwane przez dziewczyny, i tysi

ce przyjemno

ci w tym mie

cie, gdzie całe

ycie zdaje si

płyn

ąć

przy d

ku fletni, które nie milkn

adnej porze dnia ani

nocy.

Apulejusz nie dojechał do Aleksandrii. Utkn

ł na jednej trzeciej drogi, w mie

cie Oea

(dzi

Trypolis), gdzie ciepłe morze rozrzuca po piaszczystym wybrze

u t

czowe

oczka

miesznych muszelek. Zachorował. Zajechał do domu Appiuszów,

zaprzyja

nionych z jego rodzin

. W kilka tygodni pó

niej odwiedził go niejaki

Poncjanus, młodszy kolega z lat ate

skich, i zacz

ł namawia

, aby si

przeniósł do

niego; mieszka razem z matk

i bratem, Pudensem. Tam b

dzie mu znacznie

wygodniej; dom jego le

y nad morzem. Apulejusz za

morze tak lubi. [...] Filozof

z pocz

tku si

oci

gał, w ko

cu uległ.

Było mu tam w istocie dobrze. Matka Poncjanusa, Pudentilla, otaczała go
najtroskliwsz

opiek

. Była to zacna, czterdziestoletnia niewiasta. Zło

liwi mówili,

ma lat sze

ść

dziesi

t, lecz Apulejusz pokazał raz w s

dzie metryk

i przekonał ich,

kłami

. Nie była pi

kna, lecz miłej powierzchowno

ci, rozumna i dobra gospodyni.

Mówiła i pisała (listy) po grecku, bardzo ładnie. Była wdow

od lat czternastu.

Rodzina m

ęż

a namawiała j

do powtórnego mał

stwa. U

ywaj

c wszystkich

podst

pów Penelopy, opierała si

temu w obawie,

eby jej nie wydano za jakiego

starego dziada. Dopiero gdy te

ść

umarł i cały maj

tek zapisał jej synom, Pudentilla

wiadczyła nagle,

e wdowie

stwo jej nie słu

y. "Je

liby nawet mogła znie

ść

nud

samotno

ci, to nie mo

e si

dłu

ej opiera

słabo

ci ciała. Niewiasta czysta

i wstydliwa, przez tyle lat wdowie

stwa bez grzechu, bez plotek nawet, pozbawiona

była regularnego obcowania z mał

onkiem, a to przydługie pragnienie zetliło jej

trzno

ci, a chora macica powodowała cierpienia tak dotkliwe,

e bliska ju

była

mierci. Lekarze wraz z akuszerkami doszli do przekonania,

e przyczyn

niemocy

jest brak m

ęż

a i

e zło z ka

dym dniem si

wzmaga i choroba staje si

coraz bardziej

powa

; dopóki jeszcze wiek po temu nale

y zdrowie ratowa

mał

stwem".

Poncjanus, jako dobry syn, starał si

o lekarstwo dla matki: namawiał Apulejusza,

eby si

z ni

enił. Prosił i nalegał. Apulejusz rozwa

ał. Od roku siedział w domu

Pudentilli. ("Zdaje si

e b

musiał pozosta

tu czas jaki

ze wzgl

du na nog

" -

powiedział lis, wpadłszy w samotrzask...). Poznał j

i widział,

e jest godna zaufania.

Ale jad

c do Aleksandrii, nie my

lał o mał

stwie. Nie patrzył na Pudentill

jak na

kobiet

, której si

żą

da. Marzyły mu si

lub przypominały jakie

główki małe,

nakryte g

stw

obfitych włosów, jakie

oczy błyszcz

ce, jakie

piersi kr

głe a młode,

ciski pachn

ce, szepty gor

ce warg

wie

ych i czerwonych. By

e na

cie

kach swoich snów u

miechni

tych spotykał milutk

Fotis, dokoła której unosił

zapach bujnego ciała i smakowita wo

potrawki mi

snej - by

e, albowiem

pisarzom cz

sto si

zdarza,

e kr

ążą

koło nich wdzi

czne widma, zanim naucz

je w zmysłowych skojarzeniach słów. Zreszt

marzenia nasze s

jak dzieci,

które nawet z najbiedniejszych kwiatków umiej

splata

rozkoszne wianki...

Tak, lecz Apulejusz był jednocze

nie filozofem, miłuj

cym cisz

pracowni, w której

szelest otwieranych ksi

ąż

ek jest jedynym zgiełkiem. Marzył o szafkach z ładnego

drzewa, a w nich pełno woluminów, starannie poukładanych, z których kurz obmiecie
czyja

troskliwa r

ka, a u okna, z widokiem na morze (O mare! o litus!...) stałoby jego

biurko i to wszystko w domu zagospodarowanym i schludnym, gdzie kto inny ponosi
cały trud ładu i porz

dku...

Zgodził si

. Postanowiono,

e wpierw o

eni si

Poncjanus. Tak si

stało. Ale chłopak

nagle si

odmienił. Zacz

ł si

sprzeciwia

mał

stwu matki z Apulejuszem. Wynikły

d niesnaski, które po pewnym czasie ucichły, wszyscy wyjechali na wie

i tam

odbył si

lub filozofa z wdow

z Oea. W kontrakcie

lubnym zawarowano,

Pudentilla z całego maj

tku bierze sobie tylko trzysta tysi

cy sestercyj, reszt

oddaje synom. A i te trzysta tysi

cy miały do nich wróci

, gdyby umarła, nie

pozostawiaj

c dzieci z drugiego mał

stwa. Nikt wi

c nie pos

dzi filozofa, i

enił

dla maj

tku. Ci, którzy my

inaczej, przypuszczaj

e Pudentilla miała jeszcze

jaki

swój własny maj

tek, stanowi

cy jej posag i nie podlegaj

adnym działom

rodzinnym. Nie czuj

na siłach rozstrzygn

ąć

tej kwestii.

Synowie byli nienasyceni i zgłaszali coraz nowe pretensje. Za rad

Apulejusza

Pudentilla ust

powała. Poncjanus przekonał si

wówczas o szlachetno

Madaure

czyka i doszło do bardzo rozrzewniaj

cej sceny, pełnej łez i u

cisków.

W jaki

czas potem Poncjanus umarł. Cały maj

tek zapisał matce i bratu, a

wydziedziczył. Ojciec wydziedziczonej, stary złodziej Herennius Rufinus, w

ciekł si

O wszystko oskar

ał filozofa. Krzyczał,

e go zabije. Na razie jednak obmy

lił co

innego. Usidlił młodego Pudensa, drugiego syna Pudentilli, którego przeznaczał na

ęż

a swej córki, wdowy po Poncjanusie. Skłonił go do wykradzenia listów matki i na

ich podstawie przygotował oskar

enie przeciw Apulejuszowi.

Powiedziałem,

e był to stary złodziej - musz

to jednak raz jeszcze powtórzy

. Za

młodu był ganimedesem dla wszystkich, którzy nie pogardzali jego wdzi

kami.

Wyst

pował w pantomimach, brak zdolno

ci pokrywaj

c wyuzdaniem. Gdy si

zestarzał i przejadł maj

tek, urz

dził w swym domu miejsce schadzek: własn

sprzedawał, a gdy córka dorosła - i córk

, t

sam

, któr

wydał za Poncjana,

a potem chciał w ni

ubra

małego Pudensa. Apulejusz musiał sobie o nim

przypomnie

, kiedy pó

niej w Metamorfozach opisywał bezecne niechlujstwa

kapłanów bogini syryjskiej. Rozprawiaj

c si

z nim w s

dzie, nazwał go "bagnem

cuchn

cym" i "lupanarem".

W mie

cie Sabrata odbywały si

dy prokonsularne dla całej Tripolitanii. S

dom

przewodniczył nowy prokonsul Afryki, Maximus Claudius, przyjaciel cesarza, filozof
stoicki. Przed tym

wiatłym m

ęż

em oskar

ono Apulejusza o czary.

Mówiono: oczarował Pudentill

i wyszła za niego. Posiada moc nad siłami

nieczystymi. Ma laboratorium pełne najosobliwszych rzeczy, a tyle tam ró

norakich

zwierciadeł,

e wchodz

cemu straszno si

robi na widok własnej twarzy wielokrotnie

odbitej w poczwarnych kształtach. Na stole ma jaki

przedmiot nieznany, starannie

owini

ty w biał

chustk

: strach pomy

co to by

e! Przechowuje szkielet

rze

biony w drzewie i nazywa go po grecku: basileus, co znaczy: król. Słu

żą

Apulejusza, Themison, chodzi po rynku i skupuje ryby morskie w wielkiej ilo

ci: nikt

nie wie - po co. Filozof nosi włosy trefione i pisze wiersze miłosne. Raz nawet napisał
wierszyk o proszku do z

bów. Kiedy

spojrzał na jedn

kobiet

i ta dostała ataku

epilepsji...

Apulejusz wygłosił w swojej obronie kilkugodzinn

mow

, która pod nazw

Apologii

zachowała si

do naszych czasów. Jest ona dowcipna i misterna, pełna uczono

i siły przekonywaj

cej. Nigdy chyba nie zu

yto tyle geniuszu dla sprawy tak błahej. O

najpospolitszych rzeczach wypowiada orator najwspanialsze okresy. Mówi o magii, o
filozofii, o sobie samym i swojej

onie. Nie mo

na mu zarzuca

zbytniej dyskrecji ani

kurtuazji wzgl

dem przezacnej Pudentilli.

Czy

nale

y si

ucieka

do czarów, aby posi

ąść

czterdziestoletni

(nie

sze

ść

dziesi

cioletni

, jak mówi

oszczercy! - oto metryka!...) wdow

, b

c młodym

i niebrzydkim m

ęż

czyzn

? Kto zna

ycie, ten wie,

e niełatwo si

wybacza wdowie jej

przeszło

ść

. Wdowa przynosi do domu zł

wró

. Godziłoby si

zatem,

eby ka

wdowa miała bodaj posag znaczny. Ale Pudentilla i tego nie ma...

W ten sposób słowo po słowie rozbiera całe oskar

enie, o

miesza swych

przeciwników, wykazuje ich głupot

i nikczemno

ść

, chwali siebie i na dowód

przedstawia listy pochlebne osób wysoko postawionych, cytuje całymi tuzinami
autorów greckich i łaci

skich, sypie rymami, rytmami, gr

słów, wije frazesy gi

tkie

i pn

ce si

jak bluszcz, szydzi, narzeka, krzyczy, prawi kazania, naucza i informuje,

kokietuje przewodnicz

cego i prowokuje publiczno

ść

- odnosi triumf, wygrywa

spraw

i pogn

bia oskar

ycieli.

Proces wygrał, ale spostrzegł,

e powietrze w Oea mu nie słu

y. Była to zreszt

podła dziura. Jemu potrzeba wi

kszej areny. Przeniósł si

do Kartaginy. Kilka

popisów oratorskich przed kilkutysi

cznym tłumem w teatrze lub w bazylice

wystarczyło, aby go zacz

to na r

kach nosi

. Jego dewocja zawiodła go, jakby

dzi

powiedzieli, na tron arcybiskupi. Został bowiem wybrany sacerdos provinciae,

naczelnym zwierzchnikiem kultu ubóstwionych cesarzy.

Było to dostoje

stwo zaszczytne, uwalniaj

ce od podatków i innych ci

ęż

arów

publicznych. Stał si

bogaty i

żą

dał, aby ludzie bogaci odró

niali si

strojem od reszty

pospólstwa. Był dum

całej prowincji. Stawiano mu pos

gi. "Obiecuj

wam, zacni

senatorowie, szanowni obywatele,

e na odsłoni

cie pomnika napisz

ksi

ąż

, która

pochwał

waszego dobrodziejstwa zaniesie do wszystkich prowincji, na cały

wiat,

do wszystkich narodów i na wieczne czasy". Tak dzi

kował literat rzymski za wniosek

uczczenia go statu

"w najruchliwszej cz

ęś

ci miasta".

ycie jego było pracowite i spokojne. Był to przecie

"złoty wiek ludzko

ci", czasy

Antoninów, doba monarchii bur

uazyjnej: cesarze mieszkali w

le opalanych

pałacach i sypiali w łó

kach, sk

d niewolnicy wydobywali l

ce si

tam skorpiony.

Kiedy Apulejusz umarł - nie wiadomo. Mo

e wpierw pochował dobr

Pudentill

a mo

e ona go pochowała. Mo

e go zabrała wraz z tylu innymi okrutna zaraza, która

za Marka Aureliusza spustoszyła

wiat staro

ytny od Chin a

po Gali

. W ostatniej

ksi

dze Metamorfoz, gdzie romans staje si

nagle urywkiem z autobiografii,

znajdujemy takie słowa, którymi do Lucjusza przemawia Izyda: "I

dziesz

szcz

ęś

liwy,

dziesz pod opiek

sławny... Je

li zasieje posłuchem skrz

tnym

i słu

by zbo

nymi a czysto

ci zachowaniem wytrwałym na ch

ci cne zasłu

ysz,

poznasz,

e ja - ja jedna jedynie - potrafi

nawet i

ywot ci przedłu

poza kres

losem ci przeznaczony...". Wygl

da to istotnie na tak zwane proroctwo ex post, wi

nie dziw,

e znale

li si

odwa

ni uczeni, którzy w tych słowach widzieli dowód, i

Apulejusz do

ył bardzo s

dziwego wieku.

Wobec o

wieconego Maksyma Klaudiusza filozof z Madaury oczy

cił si

z zarzutu

czarnoksi

stwa, lecz lud nie dał si

tak łatwo przekona

. Powiedziano po prostu,

Apulejusz jest zr

cznym adwokatem, co w

adnym razie nie dowodzi,

e nie jest

czarownikiem. W tych czasach w ka

dym człowieku zajmuj

cym si

nauk

lub

filozofi

wietrzono maga. Cud był czym

zupełnie naturalnym, w co nieraz łatwiej było

uwierzy

w sam

rzeczywisto

ść

. Zjawy, czary, dziwne zdarzenia zapełniaj

ówczesn

literatur

tłumem gwarnym i niespokojnym. Historycy pisz

o feniksie.

Flegon z Tralles, wyzwoleniec Hadriana, układa ogromny traktat O dziwach, który
rozpoczyna opisem zmartwychwstania pewnej dzieweczki, zmarłej od sze

ciu

miesi

cy. Po kartach jego dzieła snuj

widma, androgeny, ludzie zmieniaj

cy płe

wedle woli, centaury, a ka

de wydarzenie oznaczone skrupulatnie datami.

Tak my

lano i wierzono w całym

wiecie, nie wył

czaj

c i Afryki rzymskiej, ojczyzny

Maniliusza, który w płynnych wierszach swych Astronomików zawarł opis losów
ludzkich, pozostaj

cych pod tajemniczym wpływem gwiazd. Mo

na w

tpi

, czy

Apulejusz był czarownikiem, ale jasne jest,

e wierzył w czary. Jego umysł

niespokojny i ciekawy odczuwał ten sam głód dziwów, który bohatera jego powie

zap

dził w o

skór

. Jestem przekonany,

e Apulejusz próbował sztuki

czarodziejskiej. Wierzył bowiem w demony. S

to istoty po

rednie mi

dzy bogami

i lud

mi, których ciało ma nieuchwytno

ść

obłoków. Z Hezjoda wiedział,

ycie ich

trwa 9720 lat. Nie miały one dla

nic osobliwego, raczej dziwił si

wraz

z pitagorejczykami,

e mog

istnie

ludzie, którzy demonów nigdy nie widzieli. Gdyby

ył w XVII wieku, szukałby razem z panem d'Astarac salamandry w popiele

kuchennym gospody "Pod Królow

Nó

W pismach swych zebrał tyle wiadomo

ci o rzeczach tajemnych,

e to jedno

dowodzi, jak dalece si

nimi interesował. Uło

ył romans tak obfity we wszelk

cudowno

ść

, i

w pó

niejszych czasach brano go za opis osobistych prze

. Zacz

ła

tworzy

dokoła niego legenda. Ogłoszono go cudotwórc

i w walce pogan

z chrze

cijanami stawiano przeciw Chrystusowi. Obok Apolloniosa z Tyan był

Apulejusz

tym poga

skim. Ta nowa godno

ść

miertna przypadłaby wielce do

smaku pró

nemu archijerejowi prowincji Afryki, tym bardziej

e za

ycia chrze

cijan

nie lubił. Podzielał w tych rzeczach antypatie swego cesarza, m

drego Marka

Aureliusza. W Metamorfozach, jakby mimochodem, rzucił portret bezwstydnej
młynarki, co "wzgardziwszy i podeptawszy nogami

te bóstwa, zamiast jakiej

wyra

nej religii udawała bezbo

nie wiar

w boga, o którym głosiła,

e jest jednym

jedynym, i zmy

lon

a pust

nabo

mydliła oczy wszystkim ludziom...".

Pisarze ko

cielni ust

p ten przeoczyli, nie widz

c w nim wyra

nej aluzji. Zbyt,

zreszt

, zaj

ci byli cudami Apulejusza, które starali si

mieszy

lub obni

. W V

wieku rozprawia si

z legend

Apulejuszow

ziomek jego,

ty Augustyn, ale bez

wielkiej pewno

ci, gdy

sam wierzy w demony i w sił

magii.

ywo obchodzi go

zagadnienie, czy "duchy powietrzne mog

uciele

do tego stopnia,

eby si

odczu

kobietom?". I przytacza

wiadectwa ludzi wiarygodnych na dowód,

"duchy le

ne i polne, inkubami zwane, takiego spółkowania szukaj

" [De civitate Dei

XV, 23]. Nic wi

c dziwnego,

e słysz

c o cudach Apulejusza i czytaj

c "milezyjsk

opowie

ść

", był w niemałym kłopocie. "My równie

- pisze biskup Hippony - bawi

w Italii słyszeli

my w pewnych okolicach podobne gadki. Opowiadano mianowicie o

karczmarkach

wiadomych czarów, które niekiedy podaj

w serze w

drowcom

ingrediencje zmieniaj

ce ich w zwierz

ta. Tym nieszcz

snym kazano d

wiga

ęż

ary, a po znojnej słu

bie wracali do dawnej postaci. W tym czasie dusza ich nie

stawała si

zwierz

, owszem zachowywali rozum człowieczy. Apulejusz w ksi

ąż

Złoty osioł opowiada, jak mu si

podobna przygoda wydarzyła; moc

pewnej ma

przemieniony w osła zachował całkowity rozs

dek ludzki. Nie wiadomo, czy autor

podaje fakt rzeczywisty, czy tylko opowiadanie w swoim gu

cie" [De civitate Dei

XVIII, 18].

I tak ju

zostało. Czego

w. Augustyn jeszcze nie był pewny, o tym byli ju

przekonani ludzie wieków nast

pnych. Odt

d odbywał Apulejusz sw

podró

dziejow

jako czarownik schowany w skórze osła. Delancre, demonograf z XVI

wieku, w swym Traktacie o niestało

ci demonów opowiada,

e Apulejusz mógł

dowolnie zmienia

w konia, osła lub ptaka. Obdarzono go cał

wiedz

lubie

nej

Pamfili. Mówiono,

e ciało swe mógł bez szkody przebija

mieczem. Mógł si

stawa

niewidzialnym. Miał demona, który trzymał

wiec

, gdy filozof pracował przy biurku...

Nale

y podziwia

słodk

cierpliwo

ść

owego demona. Albowiem Apulejusz przez

ksz

ęść

ycia wodził po gładkim papirusie "ko

czysto

trzciny nilowej". Ci,

którzy bior

do r

ki t

ksi

ąż

, pełn

swawolnych bajdurze

, nie domy

laj

nawet,

e jej autor był jednym z najucze

szych ludzi swego czasu, pisarzem

encyklopedycznym, jak Pliniusz Starszy, Plutarch lub Pauzaniasz. Pisał po grecku
i po łacinie. Zdaje si

e j

zyk grecki znał wcze

niej i lepiej od łaci

skiego, poniewa

w Afryce ch

tniej mówiono po grecku. W jego własnej rodzinie byli tacy, którzy

łaci

skiego zdania skleci

by nie potrafili. Z pism jego greckich nic si

nie zachowało.

Układał równie

wiersze. Posiadamy kilka urywków jego poezyj, z tych jeden wysoce

nieprzyzwoity, zapewne jeszcze z czasów kawalerskich. Ze wzmianek u
pó

niejszych autorów, którzy go ch

tnie czytali i cytowali, mo

emy uło

spis jego

dzieł. S

tam rzeczy przyrodnicze, jakie

obszerne Quaestiones naturales, które były

niew

tpliwie nie tylko kompilacj

, lecz zbiorem jego własnych bada

i spostrze

sam przecie

opowiada w Apologii,

e pilnie

ledzi

ycie zwierz

t i ich organów. Pisał

o rybach, o drzewach, o ziołach. Nie wiemy, czy były to osobne traktaty czy rozdziały
wspomnianej ksi

ąż

ki. Układał jakie

skróty historyczne, tak zwane epitomae, zawsze

tnie przyjmowane przez publiczno

ść

łaci

, która je wolała od wyczerpuj

cych

monografii. Zajmował si

medycyn

, astronomi

, arytmetyk

. Wsz

dzie wnosił swoje

bogactwo j

zyka i zapełniał nim braki ubogiej terminologii łaci

skiej. Albowiem po

Cyceronie jest to najwi

kszy twórca j

zyka łaci

skiego. Jego zuchwałe nowatorstwo

pozwalało mu dobiera

zdumiewaj

co pewne wyrazy dla nowo wprowadzonych

poj

ęć

. Tłumaczył Platona.

Te wszystkie rzeczy zagin

ły. Z jego licznych mów zachowała si

wspomniana

Apologia i wybrane ust

py z rozmaitych popisów oratorskich pod tytułem Florida -

dziwna mieszanina lu

nych fragmentów, zajmuj

cych tre

stylistycznym

opracowaniem. Istniej

poza tym trzy dziełka filozoficzne: O Platonie i jego doktrynie,

wiecie i O bóstwie opieku

czym Sokratesa. Plato

czyk z Madaury daje wykład

nauki swego mistrza, niezbyt wierny i nie zawsze jasny, ubarwiony własnymi
pomysłami i tymi pogl

dami, które przyrosły do platonizmu z biegiem wieków.

Rozprawka O

wiecie jest wolnym przekładem jakiego

dzieła greckiego. Mówi

c o

daimonion Sokratesa, opowiada o demonach, napełniaj

cych powietrze a

pierwszego kr

gu Ksi

ęż

yca.

To wszystko pisał Apulejusz w swej zacisznej pracowni, u boku Pudentilli, z piórem
w jednej r

ce, z cudz

ksi

ąż

w drugiej. Gdyby był na tym poprzestał, nikt by mi nie

wybaczył,

e tak długo o nim mówiłem. Apulejusz powi

kszyłby szereg czcigodnych

nudziarzy, staj

c obok Frontona, Aulusa Gelliusa, Aristejdesa, swych znakomitych

współczesnych. Lecz Apulejusz miał oczy i patrzył na ten osobliwy

wiat, który mu

objawiał zakopcon

glori

swego

ycia codziennego.

Przed Portykiem Malowanym w Atenach kuglarze połykali ostre miecze
kawaleryjskie. Wied

my zmieniały swych niewiernych kochanków w bobry, bo te,

uciekaj

c przed my

liwcami, odgryzaj

własne przyrodzenie. Sk

pcy na kupach

miecia wyl

gali wory złota, a wytworne damy jadały przy stołach z drzewa

cytrynowego, połyskuj

cych inkrustacjami z ko

ci słoniowej. Strudzonym podró

nym

smakowały flaczki z nadziank

, a milutkim pokojóweczkom pocałunek wyci

ty u

nasady włosów. W lasach

erowały smoki, chciwe słodkiego mi

sa młodych

parobków. Po rdzawych polach przechadzała si

"jesie

moszczem winnym

szumi

ca", a w rosistych kotlinkach paliła si

"ciemna purpura błyszcz

cych ró

". Na

szczytach stromych skał tryskały

ródła, które lec

c po stokach, wyrzucały srebrne

fale, nad rzekami za

zielona trzcina, pod dotkni

ciem wiatru, odzywała si

głosem

wieszczym. Wiadomo było,

e za usług

oddan

pani Wenus otrzyma

w nagrod

od samej bogini "siedem słodkich pocałunków, a jeden najsłodszy, bo

z pieszczotliwym j

zyka przytkni

ciem". Albowiem nad

wiatem po dawnemu

panował pewien "łobuz skrzydlaty i nicpo

, co nałogami swymi złymi obyczajno

ść

publiczn

obra

c, w strzały i

agwie zbrojny, po cudzych domach nocami si

szasta, ka

dego mał

stwa wi

zadła psowa, bezkarnie tyle hultajstw broi, dobrego

zasi

niczego nie wymy

li...". Wiecie kto taki? - Amor! I jeszcze jeden,

najprzedniejszy z bogów, Gelos, najmilszy towarzysz Bakchusa, otyły, czerwony,
rozrechotany sam bóg

miech!

Obu tym bóstwom po

cił Apulejusz sw

najlepsz

, najcudniejsz

ksi

ąż

. Była

wtedy bielutka, obrze

ona purpurowym szlakiem, a gładkie kartki d

wigały na sobie

leciuchny ci

ęż

ar czarnych kształtnych literek, pilnie wyci

gni

tych zgrabnym duktem

umiej

tnego skryby. Tak

czytał cesarz Albinus i Mariusz Epikurejczyk (ten

z powie

ci Waltera Patera) i tak

sprzedawano w wytwornych ksi

garniach na

Argiletum w Rzymie i po całym

wiecie łaci

skim: w hiszpa

skiej Sewilli, w galijskim

Bellovacum, w greckiej jeszcze zawsze Marsylii, a nawet w Wiedniu, w tej dalekiej
Windobonie, która patrzyła na

mier

najlepszego z imperatorów. Na grzbiecie

ksi

ąż

ki połyskiwał ozdobny napis: Asinus Aureus sive Metamorphoseon libri XI - Złoty

osioł albo Przemian ksi

g XI. A gdy złocenia na grzbiecie spełzły i wytarty pergamin

pokrył si

liszajami staro

ci, w

ród zgiełku nowego

ycia, pod opalowym

wiatłem

roma

skiego okna, mnich pracowity krz

tał si

nad pulpitem,

eby da

wie

i czysty odpis dzieła, które nieraz z trudem rozumiał. I nie słysz

c dzwonka

wołaj

cego na modlitw

, pełny niepokoju i westchnie

do Matki Przenaj

tszej o

pomoc w swym pi

knym trudzie, ubierał w ciemny habit liter afryka

skim sło

cem

pijane słowa, i sam o tym nie wiedz

c, zaludniał sw

cel

tłumem widm zmysłowych.

W nocy przychodziły do

jawnie i dziwił si

wówczas, jak to by

e, i

w jego

izdebce, wybielonej słodk

cisz

pobo

nych medytacji, odnawia si

ucieszna historia

ęż

a, siedz

cego na dnie beczki. Przeor mówił,

e to sprawa czarta i zalecał mu

skuteczne modlitwy, które sam niedawno z Rzymu przywiózł.

Białe, dr

żą

ce dłonie mnichów - niechaj b

błogosławione! - oddały nam t

ksi

ąż

która przecie

mogła zgin

ąć

w po

arze staro

ytno

ci, czyni

wiat o jeden u

miech

ubo

szym. Ocalała. Była koło nas, a my

my jej nie znali. Bo najpierw wyleciała z niej

owa ba

śń

skrzydlata o Amorze i Psyche, która rozpłyn

ła si

złotem i purpur

stropach i

cianach rafaelowskiej Farnesiny. Wszyscy towarzyszyli udr

czonej

dzieweczce, szukaj

cej swego boskiego kochanka, rzadko za

kto przył

czał si

czwartego do trzech zdro

onych w

drowców, wlok

cych si

po pagórkach

i mokradłach Tessalii. Jak dalece ci "wszyscy" nie mieli racji - przekonacie si

sami.

Rozewrzyjcie t

ksi

ąż

! Ale poniewa

czyta

dziecie w przekładzie -

w przekładzie naprawd

doskonałym! - opowiem wam najpierw t

dziwn

awantur

jak

było dla mnie poznanie Metamorfoz w oryginale.

Jaki

niemrawy dzie

jesienny. W piecu skwierczały wilgotne polana drzewa.

Kanapa, papieros, ksi

ąż

ka. W nudnej niebieskiej oprawie klasyków łaci

skich

z Bibliotheca Teubneriana. I nagle zmieniło si

wszystko. Byłem ogłuszony,

oszołomiony, zachwycony. Ten Afryka

czyk jest czarodziejem. Na jego rozkaz płyn

strumienie swarliwej mowy łaci

skiej ze wszystkich prowincji, z miast, miasteczek,

wsi, osad, z pałaców i z poddaszy i zlewaj

w jakie

morze bujne, spienione,

fosforyzuj

ce. Słowa z modlitwy i słówka z rynsztoku, wyrazy zapomniane, zmurszałe

archaizmy, na których sobie ju

Katon łamał z

by, zwyczajny j

zyk towarzyski

i gwara karczemna, neologizmy wprost bezczelne, słowa znane, przez oszalał

cówk

zmienione do niepoznania - to wszystko zmieszane razem, stopione

w jaki

alia

przedziwny, cenniejszy od złota! Tak, to był rasowy pisarz i to był

południowiec. W jego mózgu paliło si

sło

ce afryka

skie. Jego styl ma bujno

ść

podzwrotnikow

. We

cie jedn

stronic

Metamorfoz, a upijecie si

, upijecie si

tymi rymami, rytmami, aliteracjami, figurami retorycznymi wszelkiego rodzaju,
pozaczepianymi o słowa stare, które zaró

owiono nowym

yciem, aby nie raziły obok

wyrazów przez nikogo dotychczas nie u

ywanych, bo pocz

tych z własnego

cudownego natchnienia! Có

e by

rozkoszniejszego, jak zabł

pomi

dzy

wykr

tne okresy Afryka

czyka, gdzie drog

zatarasowały parallelizmy, synonimy,

zbójeckie wprost bandy przymiotników i konstrukcje gramatyczne, drwi

z u

conych reguł składni? W tych w

drowaniach mo

na spotka

nagle takiego

barokowego potworka, jak "głos w pochwie milczenia schowany", co znaczy po
prostu "milczenie", lub po ogłuszaj

cym wrzasku najzgiełkliwszych wyrazów

posłysze

lepidus susurrus, ów przesłodki szmer pieszczotliwych słówek, którymi on

zwykł mówi

o kobietach i o miło

ci. Jest to utwór o tak rozległej skali tonów,

e on

dopiero pokazuje nam jasno, i

ksi

ąż

ka staro

ytna nie była przeznaczona wył

cznie

dla czytaj

cych oczu, lecz głównie dla słuchaj

cych uszu.

Takim j

zykiem nikt nie pisał, a kto nim pisa

próbował, dawał niestrawny bigos,

pełen barbaryzmów i obrzydliwo

ci. Mo

ecie si

o tym przekona

, wzi

wszy do r

Kapell

lub Fulgencjusza, którzy go na

ladowali - mój Bo

e!... Apulejusz jest ojcem

baroku łaci

skiego. Ojcem wszystkich baroków literackich. On zrodził eufuizm,

gongoryzm, marinizm. Z niego wyszły wszystkie te

miałe pióra, które nie dr

ały

nigdy przed

adnym niezwykłym frazesem.

A teraz mo

ecie czyta

powie

ść

Apulejusza. Nie zawiedziecie si

na jej tre

ci. Zebrał

w niej pracowicie wszystko, co si

e ludziom podoba

. Historie czarnoksi

skie

i miłosne, napady zbójeckie i cudowne ocalenia, pieprzne dykteryjki i obrazki
rodzajowe, i nad program dodał jeszcze ow

bella fabella o Amorze i Psyche,

opowiadan

przez staruch

zdziecinniał

w norze rabusiów. Wszystkie warstwy

społeczne, wszelakie typy ludzkie, wszystkie uczucia i nami

tno

ci opisał z czarown

swobod

jowialnego opowiadacza. A te setki historii dziej

na tle

najniezwyklejszej przygody, jaka si

zdarzyła od pocz

tku

wiata: Lucjusz, człowiek

młody, z zacnej rodziny, przemienia si

w osła, zachowuj

c rozum i

oł

dek ludzki.

Zachował on i inne wła

ciwo

ci ludzkie i zapewne nie łgał ów parobek, który tego

najmilszego z osłów pomawiał o zaczepianie przechodz

cych kobiet.

Kobiety zajmuj

w powie

ci Apulejusza bardzo wiele miejsca. Zupełnie jak w

yciu.

W tym nowym

yciu cesarskiego Rzymu, gdzie ju

zapomniano o tych wstydliwych

stró

kach ogniska, które "w domu siedziały i wełn

tkały". Prawodawstwo nawet

stawiało kobiet

obok m

ęż

czyzny i to w sprawach dla Rzymianina najdra

liwszych.

W jednym z kodeksów czytamy zadziwiaj

ce słowa Antonina:

"najniesprawiedliwszym mi si

wydaje, aby m

ąż

ony wstydliwo

ci wymagał,

której sam nie okazuje" [Cod. Gregor. XIV, 2]. W istocie, jak nieprawdopodobnie
dalekie s

te czasy, stoj

ce pod znakiem humanitas, od tych, w których Katon tak

pisał: "Je

li przychwycisz sw

na cudzołóstwie, mo

esz j

zabi

bez s

i bezkarnie; je

liby

ty za

popełnił cudzołóstwo,

ona nie

mie ci

palcem tkn

ąć

albowiem nie ma prawa".

"Je

li przychwycisz"... Czytaj

c Apulejusza, przekonacie si

e to nie tak łatwo. On

swoje kobiety obdarzył takim sprytem i tak

zuchwało

e nie ma dla nich nigdy

sytuacji zupełnie beznadziejnej. Niew

tpliwie podobałby im si

zwyczaj,

praktykowany u plemienia arabskiego Hassanich, w niedalekiej od ojczyzny
Apulejusza Nubii,

ona co czwarty dzie

swobodnie sob

rozporz

dza

Kobiety Metamorfoz zaj

te s

wył

cznie sprawami miło

ci. Najgorsza wied

ucieka si

do czarów jedynie po to, aby sprowadza

sobie chłopców, których niczym

innym zn

nie mo

e. Wszystkie s

bardzo zmysłowe i niekiedy objawiaj

z wielkim wdzi

kiem, na przykład ju

wspomniana Fotis, o której jeden z naszych

wstydliwych uczonych powiedział: "Grzeszno

ść

jej jest wesoł

, to prawda, przez co

mniejsz

jednak nie staje". Ale i on j

usprawiedliwił, mówi

c: "Ostatecznie nie

jest zam

ęż

i nie jest zbrodniark

, wi

c przemawiaj

za ni

okoliczno

łagodz

ce..." [Maksymilian Kawczy

ski: "Apulejusza Metamorfozy". Rozprawy

Akademii Umiej

tno

ci Wydz. filol. Seria II, t. 16. 1900, str. 221].

Miło

ść

u Apulejusza jest przewa

nie nami

tno

gwałtown

i okrutn

. Charyta,

straciwszy m

ęż

a, wyłupuje oczy jego zabójcy i sama pada na miecz u grobu

ukochanego. Niewolnica, któr

zdradził kochanek, przywi

zuje sobie powróz do szyi

i wraz z dzieckiem rzuca si

do gł

bokiej studni. Jest i taka, której miło

ść

ęż

czyzn

nie wystarcza, i ta zamyka si

w stajni z osłem. Rzecz wówczas nie nowa, skoro ju

cierpki Juwenalis wspomina o niewiastce, co nie maj

c pod r

chłopca, "podaje

siedzenie pod skok osiołka". Kobietom jednak nale

y wiele wybaczy

, bo kochaj

wiele, a nawet wielu.

Niektórzy, po przeczytaniu Metamorfoz, nabrali przekonania,

e w tych "bajeczkach

rozmaitych" kryje si

sens gł

bszy, mistyczny: dusza splamiona grzechami (st

d o

skóra) przez oczyszczenie religijne wraca do cnoty i szcz

ęś

cia. Nie mam ochoty

zaprz

kwesti

. Ceni

kny zwyczaj dopatrywania si

w ka

dej rzeczy

ukrytego symbolu, ale sam lubi

przede wszystkim bra

bajk

jako bajk

, nie

troszcz

c si

o morał. Nie mog

wszelako pomin

ąć

milczeniem ostatniej ksi

gi, która

wygl

da istotnie na jak

ąś

nawróce

histori

, przypominaj

chwilami Quo vadis.

Ach! Ta jedenasta ksi

ga! Złota klamra połyskuj

ca wszystkimi klejnotami o mocy

tajemniczej! Arras haftowany srebrem ksi

ęż

yca i cieniutkim złotem porannego sło

ca!

Apulejusz zapomina o swym bohaterze i mówi o sobie samym. Modli si

, po

i pokutuje. Ma objawienia i chwile ekstazy. Tak wspaniałej wizji, jak

jest ukazanie

Izydy

cemu Lucjuszowi, nie ma w całej literaturze łaci

skiej. A i styl tej ksi

jest odmienny: podniosły, jakby uduchowiony przez moc rzeczowników oderwanych.
Pojawiaj

wyra

enia, które radziby

my nazwa

chrze

cija

skimi - tak s

nieoczekiwane w poga

skiej łacinie: "przysta

ukoju", "ołtarz miłosierdzia"... Ale nie

tylko słowa, sam duch jest tu ju

z jakiej

nowej epoki, czasów

arliwej wiary i pokory

wzgl

dem bóstwa. Kapłani w białych szatach odmawiaj

modlitwy w otoczeniu

skupionej rzeszy wyznawców, a gdy wyci

nad ni

dłonie do po

egnalnego

błogosławie

stwa, tłumy rozchodz

w milczeniu, jak fale u

mierzonego morza.

Aha! Mówi

c tak wiele o Apulejuszu, byłbym zapomniał o jednym! Metamorfozy s

plagiatem. Tak by

my to dzisiaj nazwali, albowiem jeste

my bardzo dra

liwi, gdy

idzie o drobiazgi. W czasach Apulejusza patrzono na podobne rzeczy inaczej -
z absolutn

pobła

liwo

. Bo i có

w tym złego,

e filozof z Madaury, znalazłszy

w jednej z ksi

gar

kartagi

skich obfite dzieło greckie niejakiego Lukiosa z Patraj,

traktuj

ce o rozmaitych przemianach, nabył je, przeczytał i uznał, i

dwie pierwsze

ksi

gi, wraz z zawart

w nich opowie

o człowieku zamienionym w osła, cudownie

nadaj

do tego, aby je rozszerzy

, upi

kszy

i wyda

na nowo po łacinie? Zrobił

tak, wlał nowe, złote wino w stare statki i nie uwa

ał za stosowne uprzedzi

o tym

swoich czytelników. Ludzie czytaj

cy romanse nie zajmuj

bibliografi

Ale nasi uczeni umiej

przedziwnie szpiegowa

staro

ytnych autorów. Z kilku słów u

bibliofila bizanty

skiego, Focjusza, wyw

chali cał

afer

. Rzecz nabrała jeszcze

bardziej sensacyjnego charakteru przez to,

e posiadamy inny utwór tego samego

rodzaju, mianowicie nowel

Lukianosa z Samosat pod tytułem Lukios albo osioł,

pisan

po grecku. Tre

ść

Metamorfoz i Lukiosa jest zupełnie podobna, albowiem obaj

autorzy korzystali z tego samego

ródła, ze wspomnianych Przemian Lukiosa

z Patraj, z t

tylko ró

nic

e Apulejusz rozszerzał, a Lukianos skracał. Wyobra

sobie,

e dzieło owego Lukiosa z Patraj było ciekawe ze wzgl

du na tre

ść

, ale

niestrawne i ci

ęż

kie, skoro dwaj pisarze w tym samym prawie czasie wzi

li si

jego przeróbki: Apulejusz dla

wiata łaci

skiego, Lukianos dla lepszej połowy

ludzko

ci, mówi

cej po grecku. I jeszcze jedno: ksi

ga jedenasta Metamorfoz, ta

osobista spowied

Madaure

czyka, jest wył

czn

własno

Apulejusza.

Całej historii z Izyd

nie było w oryginale i nie ma jej u Lukianosa. Zako

czenie u

tego ostatniego jest bardziej proste i bardziej w smaku autora Dialogów heter.
W teatrze, w którym Lukios jako osioł miał wyst

w roli kochanka, dokonywa si

przemiana. Uradowany załatwia co pr

dzej swoje sprawy i nazajutrz składa wizyt

owej damie, która si

w nim jako w o

le kochała. Przyjmuj

go rado

nie, sadzaj

przy zastawionym stole, karmi

i poj

. Kiedy uznał,

e chwila po temu sposobna,

zdj

ł ze siebie wszystko, czym był okryty, zapraszaj

c dam

do wspólnych u

cisków.

"Atoli ona, skoro zobaczyła,

e wszystko mam takie jak człowiek, plun

wszy na mnie,

rzekła: - Precz z moich oczu, precz z mojego domu!". I kazała go wyrzuci

na ulic

Hrabia Boyardo, przekładaj

c Metamorfozy na j

zyk włoski, uznał to zako

czenie za

dowcipniejsze i zast

pił nim Apulejuszow

jedenast

ksi

. Tego czyni

nie

godzi. Pan J

drkiewicz, daj

c cało

ść

i jednolit

, nie uronił nic z łaci

skiego

oryginału. Tym bardziej

e miał t

mił

wiadomo

ść

, i

pracy podobnej nikt przed nim

nie wykonał - jego przekład jest pierwszym polskim przekładem tego niezwykłego
romansu.

Jan Parandowski

"Rzecz o Apulejuszu" opublikowana została w 1925 roku jako wst

p do pierwszego

wydania Metamorfoz w przekładzie Edwina J

drkiewicza i w pó

niejszych wydaniach

nie była wznawiana.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Parandowski Jan Rzecz o Apulejuszu 2
Parandowski Jan Rzecz o Apulejuszu
15 Jan Parandowski Alchemia sowa
Jan PARANDOWSKI (Historia wojny Trojanskiej)
jan parandowski isbn
jan parandowski apollo
Jan Parandowski Mitologia
Mitologia Wierzenia i podania Grekow i Rzymian [tom II] Jan Parandowski
Jan Parandowski Wyprawa Argonautów
Jan Parandowski EROS NA OLIMPIE
jan parandowski utwory
Jan Parandowski Mitologia
Jan Parandowski Mitologia (opracowanie)
Jan Parandowski Mitologia
jan parandowski herakles
Jan Parandowski Wojna Trojanska
Parandowski Jan Juvenilia

więcej podobnych podstron