RAPORT O SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOPSRAWNYCH W POLSCE
1 . W S T Ę P
Ponad 500 milionów ludzi na świecie (10 procent populacji) cierpi z powodu różnego
rodzaju niepełnosprawności. W Polsce w roku 1996 było 5430,6 tys. osób niepełnosprawnych
(14,3% ogółu społeczeństwa). [Balcerzak-Paradowska 2002]. Oczywistym wydaje się fakt, że
niepełnosprawność dotyczy społeczeństw wszystkich krajów. Warto zatem zastanowić się nad
sytuacją tych osób i spróbować udzielić odpowiedzi na takie m.in. pytania: kim są osoby
niepełnosprawne, z jakimi problemami i trudnościami stykają się na co dzień, jak odnosi się
do nich społeczeństwo, w jaki sposób próbuje się pomóc tym ludziom.
Na wstępie warto poświęcić nieco uwagi podstawowym rozróżnieniom terminologicznym.
Określenia „inwalida” i „inwalidztwo” zostały zastąpione przez terminy „osoba
niepełnosprawna” i „niepełnosprawność”. Łacińskie słowo invalidus oznacza człowieka
bezsilnego, słabego, schorowanego. Termin inwalida używany był zamiennie z określeniami
takimi, jak „osoba z odchyleniami od normy”, „osoba trwale poszkodowana na zdrowiu”,
osoba upośledzona”. Z czasem jednak zrezygnowano z tego terminu ze względu na jego
jednoznacznie negatywne konotacje. Zmiana w terminologii jest odzwierciedleniem szerszego
procesu ewolucji w spojrzeniu na niepełnosprawność. Ewolucja ta polega na odchodzeniu od
przekonania, że osoba niepełnosprawna nie potrafi zapewnić sobie samodzielnie
odpowiedniej jakości życia. Wizerunek osoby niepełnosprawnej, jako niesamodzielnej,
bezbronnej, nie potrafiącej samodzielnie zadbać o siebie i własne interesy, jednym słowem
wizerunek osoby „innej” od reszty „normalnego” społeczeństwa, zastępowany jest coraz
częściej przez wizerunek osoby, która nieustannie napotyka na bariery tworzone przez to
„normalne” społeczeństwo. Właśnie te bariery, a nie cechy osoby niepełnosprawnej, stanowią
główną przeszkodę w funkcjonowaniu na równych prawach w społeczeństwie. Zmiany w
postrzeganiu niepełnosprawności pozwalają na wyodrębnienie dwóch modeli
niepełnosprawności: indywidualnego, który powoli odchodzi w przeszłość i społecznego,
który zyskuje coraz większą popularność.
I n d y w i d u a l n y m o d e l
n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i oparty jest na założeniu, że niepełnosprawność jest osobistą
tragedią jednostki. W modelu tym problem niepełnosprawności jest „umiejscowiony” w
jednostce, a przyczyny problemu postrzega się w funkcjonalnych ograniczeniach lub
psychologicznych ubytkach, będących skutkami niepełnosprawności. Z kolei w ramach
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
2
s p o ł e c z n e g o m o d e l u n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i funkcjonuje pogląd, że
niepełnosprawność w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doświadczanych przez
osoby nią dotknięte. Zatem nie indywidualne ograniczenia, ale niedostarczenie przez
społeczeństwo odpowiednich usług oraz niezaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych
„tworzą” niepełnosprawność. W modelu tym przyczyn niepełnosprawności nie szuka się w
jednostce, lecz w środowisku i różnego rodzaju barierach społecznych, ekonomicznych i
fizycznych [Balcerzak-Paradowska 2002].
Omówienia również wymaga kwestia terminu „sprawni inaczej”, który od jakiegoś już
czasu funkcjonuje w języku polskim. Należy stwierdzić, że wzrasta częstotliwość stosowania
tego określenia, jednak cały czas wywołuje ono różne, czasami przeciwstawne, opinie.
Niektórzy uważają, że termin ten jest trafny i neutralny znaczeniowo, bowiem podkreśla
sprawność wszystkich ludzi. Jednak dla wielu osób, w tym także dla autorów niniejszego
opracowania, określenie „sprawni inaczej” niesie ze sobą także negatywne skojarzenia.
Wynika to w głównej mierze z zastosowania słowa „inaczej”. Niestety osoba „inna” jest
często traktowana jako ktoś gorszy, ktoś, kto nie przynależy do społeczności, w domyśle „jest
inny aniżeli my – my sprawni normalnie, czyli znakomita większość ludzi”. W naszym
raporcie zrezygnowaliśmy ze stosowania określenia „sprawni inaczej” uznaliśmy bowiem, że
termin jest on terminem mniej neutralnym niż termin „niepełnosprawni”.
2 . C H A R A K T E R Y S T Y K A D E M O G R A F I C Z N A
1
Liczba osób niepełnosprawnych z roku na rok jest coraz większa. Według Narodowego
Spisu Powszechnego, w roku 1978 było w Polsce 2485 tysięcy osób niepełnosprawnych, w
roku 1988 liczba tych osób wzrosła do 3735,5 tysiąca, zaś w roku 1996 w Polsce żyło 5430,6
tysiąca osób niepełnosprawnych. Liczby te oznaczają, że w ciągu 18 lat liczba osób
niepełnosprawnych wzrosła ponad dwukrotnie
2
. Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne
stanowią znaczną część naszego społeczeństwa, istotne wydaje się spojrzenie na strukturę
populacji tych osób. Według cytowanej autorki czynnikiem, który w znacznym stopniu
determinuje liczbę osób niepełnosprawnych jest w i e k . Osoby niepełnosprawne to
najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych miało
ponad pięćdziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są
wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników(np. choroby
zawodowe, wypadki przy pracy). Jeżeli chodzi p ł e ć , to należy stwierdzić, że mniej więcej
1
Niniejszy fragment tekstu napisany został na podstawie artykułu Bożeny Balcerzak-Paradowskiej [2002a].
2
Oczywiście należy pamiętać, że dane te pochodzą ze źródeł, które nie są w pełni porównywalne.
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
3
połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku 1996 stanowiły kobiety (53%). Nie bez
znaczenia jest także m i e j s c e z a m i e s z k a n i a . Częstotliwość występowania
niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Średnio na sto osób mieszkających w
mieście niepełnosprawni stanowili 15,9%, zaś na stu mieszkańców wsi – 20%. Niezwykle
ważną zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest w y k s z t a ł c e n i e .
Ogólnie rzecz biorąc osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w
pełni sprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wykształcenie wyższe posiada 3,5%
natomiast wśród osób pełnosprawnych odsetek ten wynosi 7,7%. Szczególnie niepokojące
jest to, że największe różnice występują w młodszych grupach wieku. Dane dotyczące
wykształcenia przedstawione są w tabeli 1.
Tab. 1. Osoby niepełnosprawne i sprawne w wieku 15 lat i więcej wg wieku i wykształcenia1996 roku.
źródło: Bożena Balcerzak-Paradowska [2002]
Wiek
Wykształcenie
15-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80+ Ogółem
Osoby niepełnosprawne
Wyższe
Policealne
Średnie
Średnie zaw.
Zasadnicze
Podstawowe
-
0,9
0,6
12,5
66,7
17,5
0,7
1,0
5,5
10,4
49,7
22,6
1,9
2,0
6,3
18,3
44,6
20,4
3,9
2,3
5,8
17,5
35,2
32,3
4,8
0,6
6,3
13,6
21,8
48,8
4,1
0,4
6,0
10,9
11,9
50,0
1,6
0,3
5,7
7,4
7,2
54,9
3,0
0,6
5,9
5,5
1,8
40,1
3,5
0,9
5,9
12,2
20,2
44,0
Osoby pełnosprawne
Wyższe
Policealne
Średnie
Średnie zaw.
Zasadnicze
Podstawowe
-
0,1
5,3
3,7
11,8
71,2
6,0
3,7
13,0
25,3
39,9
11,8
10,4
4,7
6,6
26,5
39,7
11,9
10,5
3,0
9,2
22,8
32,5
21,3
12,8
2,1
8,5
16,4
18,4
38,3
7,4
1,2
6,3
12,9
12,7
46,7
3,9
0,6
5,4
5,7
7,3
54,1
3,4
0,2
4,3
3,5
3,9
38,3
7,7
2,7
8,3
19,1
28,2
29,3
Powyższe dane jednoznacznie pokazują, że w każdej grupie wiekowej osób
niepełnosprawnych posiadających wyższe wykształcenie jest mniej niż osób pełnosprawnych.
Różnice te są szczególnie wyraźne w młodszych grupach wiekowych. I tak na przykład w
grupie osób niepełnosprawnych pomiędzy dwudziestym a dwudziestym dziewiątym rokiem
życia tylko 0,7% osób posiada wykształcenie wyższe, natomiast wśród osób pełnosprawnych
znajdujących się w tym przedziale wiekowym, osoby z wykształceniem wyższym stanowią
6,0% ogółu. Fakt, że osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia jest z całą
pewnością efektem wielu czynników. Ważną rolę odgrywa tu jednak fakt istnienia w systemie
społecznym wielu barier architektonicznych, komunikacyjnych, organizacyjnych, jak i
środowiskowych.
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
4
3 . P O L I T Y K A S P O Ł E C Z N A P A Ń S T W A W O B E C
Ś R O D O W I S K A O S Ó B N I E P E Ł N O S P R A W N Y C H
Model pomocy społecznej w Polsce w zakresie problemów osób niepełnosprawnych
zakłada aktywizację tych osób. Cechą charakterystyczną tego modelu jest podejście
podmiotowe. To sprawia, że działania mają charakter globalny i oparte są na potencjale
środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie [Kawczyńska-Butryn 1998].
Współczesny model opieki społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących
w ramach opieki społecznej: [1] formalnego systemu opieki społecznej medycznej,
edukacyjnej i ekonomicznej, [2] pośrednich systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe), [3]
rodziny, [4] grup samopomocy i ochotników. W niniejszym rozdziale omawiamy pierwszy z
wymienionych elementów, czyli formalny system opieki, zaś kolejny rozdział zawiera
charakterystykę inicjatyw pozarządowych.
3.1. Profilaktyka i rehabilitacja
Powszechność zjawiska niepełnosprawności stawia przed państwem zadanie
przeciwdziałania mu oraz zmniejszania jego skutków. Społeczeństwo musi nie tylko dążyć do
zmniejszenia liczby osób niepełnosprawnych, ale także przeciwdziałać przyczynom
prowadzącym do niepełnej sprawności. W tym celu podejmowane są dwa typy działań.
Pierwszy z nich, czyli promocja zdrowia i profilaktyka urazów, zatruć i chorób,
podejmowany jest przez placówki opieki społecznej, zakłady opieki zdrowotnej oraz
organizacje zajmujące się osobami niepełnosprawnymi. Drugi typ działalności, czyli
rehabilitacja, polega na ograniczaniu skutków niepełnej sprawności poprzez np. wzmacnianie
sprawności fizycznej i psychicznej, zmniejszanie stopnia jej uszkodzenia, zwiększanie
sprawności funkcjonalnej i aktywności życiowej osób niepełnosprawnych [tamże]. Aby
podjąć efektywne działania systemowe mające na celu pomoc niepełnosprawnym należy: [1]
rozpoznać przyczyny zwiększania się lub pojawiania się zjawiska niepełnej sprawności, [2]
opracować plan profilaktyczny oraz naprawczy a następnie [3] przełożyć go na odpowiednie
struktury i działania administracyjne lub pozaadministracyjne.
Przyczyny powstawania niepełnosprawności badane są przez Instytut Medycyny Pracy i
Komitet Rehabilitacji. Z badań tych wynika, że około 50% zgonów oraz niepełnosprawności
w Polsce jest wynikiem chorób układu krążenia. Wiele chorób prowadzących w efekcie do
orzeczenia grupy inwalidzkiej wynika również z warunków pracy. Ilość rent inwalidzkich
przyznawanych w Polsce z tytułu chorób zawodowych lub wypadków przy pracy wynosi
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
5
około 10 tysięcy w ciągu roku. Ponad 10% rent inwalidzkich jest następstwem wypadków
drogowych. Zapobieganie niepełnosprawności wynikającej z tych przyczyn znajduje swoje
odzwierciedlenie we wprowadzanych do programów polskich szkół zajęć na temat zasad i
bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Jako przykład można
podać tu akcję „O d b l a s k o w e P i e r w s z a k i ”, której celem jest poprawa
bezpieczeństwa dzieci na drogach. W tym roku rusza druga edycja tej akcji, w której
przewiduje się udział ponad 450 tysięcy pierwszaków. Akcja, która poza bezpośrednim
działaniem prewencyjnym ma także charakter edukacyjny, obejmuje m.in. wyposażenie
pierwszoklasistów w odblaskowe elementy (znaczki, które można przykleić np. do tornistra),
rozesłanie do szkół podstawowych „odblaskowych paczek zawierających kasety video z
filmem edukacyjnym, książeczki do kolorowania uczące zasad poruszania się po drogach,
kalendarze ścienne, plakaty).
Druga grupa zadań polega na przeciwdziałaniu skutkom chorób i urazów. Te zadania są
udziałem placówek opieki zdrowotnej oraz ośrodków rehabilitacji fizycznej, psychicznej oraz
społecznej. W grę wchodzą tu różne formy r e h a b i l i t a c j i mające na celu pomoc w
procesie przystosowania jednostek o ograniczonej sprawności do funkcjonowania w
społeczeństwie. Proces ten zakłada aktywny udział osób niepełnosprawnych oraz różnych
grup zawodowych. W przypadku rehabilitacji f i z y c z n e j zaangażowani są lekarze,
rehabilitanci, pielęgniarki oraz otoczenie osoby niepełnosprawnej; rehabilitacja
p s y c h i c z n a odbywa się przy udziale psychologów, psychiatrów i psychoterapeutów; w
rehabilitację s p o ł e c z n ą zaangażowane są grupy społeczne z otoczenia osób
niepełnosprawnych oraz struktury rządowe i samorządowe. Rehabilitacja społeczna została
podzielona na z a w o d o w ą , z wyodrębnionym procesem reedukacji, r o d z i n n ą opartą na
intuicyjnych działaniach członków rodziny i ś r o d o w i s k o w ą , która opiera się w
znacznym stopniu na działaniach różnych grup społecznych. W reedukacji i rehabilitacji
rodzinnej bardzo ważną rolę odgrywają organizacje rządowe, samorządowe oraz pomocowe.
Koncepcja rehabilitacji kompleksowej doprowadziła do powstania wielodyscyplinarnych
zespołów składających się z lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, psychologów. Rozdzielenie
resortu zdrowia i resortu polityki społecznej nie sprzyja włączeniu do modelu rehabilitacji
kompleksowej pracowników socjalnych, zatem reedukacja osób niepełnosprawnych stanowi
niewielki odsetek działań składających się na rehabilitację społeczną. Niewielu jest też
specjalistów doradztwa zawodowego, znających problematykę szkolenia i zatrudniania osób
niepełnosprawnych. Poza zakładami pracy chronionej oraz ośrodkami szkolenia i rehabilitacji
zawodowej osób niepełnosprawnych funkcjonują także organizacje samorządowe, których
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
6
zadaniem jest aktywizowanie osób niepełnosprawnych. Do takich organizacji należą terenowe
oddziały Polskiego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Sejmików Osób
Niepełnosprawnych. W Polsce istnieje około 4000 zakładów pracy chronionej korzystających
z licznych ulg podatkowych z tytułu zatrudniania osób niepełnosprawnych. Dużą rolę w
aktywacji zawodowej osób niepełnosprawnych odgrywają Wojewódzkie Ośrodki
Zatrudniania i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (49 w Polsce).
3.2. Prawa osób niepełnosprawnych
Prawa osób niepełnosprawnych są chronione przez zapisy zawarte w K o n s t y t u c j i
R P oraz u s t a w a c h z w y k ł y c h : o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; o pomocy społecznej; o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu; o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym; o systemie
ubezpieczeń społecznych; o podatku dochodowym od osób fizycznych.
K a r t a P r a w O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , przyjęta w 1997 roku uchwałą
Sejmu, określa prawa osób niepełnosprawnych do: [1] dostępu do dóbr i usług
umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym; [2] dostępu do leczenia i opieki
medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń
zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym, do zaopatrzenia
w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny; [3] dostępu do
wszechstronnej rehabilitacji społecznej; [4] nauki w szkołach wspólnie ze swymi
pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub
edukacji indywidualnej; [5] pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy
specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i
zawodowych; [6] zatrudnienia na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami,
wykształceniem i możliwościami oraz do korzystania z doradztwa zawodowego i
pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - do pracy w warunkach
dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych; [7] zabezpieczenia społecznego
uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z
niepełnosprawności, jak również uwzględniania tych kosztów w systemie podatkowym; [8]
życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów
wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i
powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości
komunikacji międzyludzkiej; [9] posiadania samorządnej reprezentacji swojego środowiska
oraz konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
7
niepełnosprawnych; [10] pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym,
kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do
zainteresowań i potrzeb.
Działania resortów, urzędów centralnych i innych jednostek organizacyjnych w zakresie
różnych sfer życia osób niepełnosprawnych określane są przez R z ą d o w y P r o g r a m
D z i a ł a ń n a R z e c z O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h i ich integracji ze
społeczeństwem. Pomoc państwa obejmuje następujące działania: [1] usuwanie barier
funkcjonalnych; [2] edukację i szkolenia; [3] zatrudnienie; [4] zapobieganie
niepełnosprawności; [5] rehabilitację; [6] regulacje prawne; [7] działalność badawczą; [8]
przygotowywanie normalizacji; [9] współpracę z organizacjami samorządowymi i
pozarządowymi; [10] działania w sferze kultury, sztuki i sportu.
3.3. Działalność PFRON
Jednym z priorytetów polskiej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest ich
rehabilitacja zawodowa i społeczna. Na mocy ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej
osób niepełnosprawnych powołany został P a ń s t w o w y F u n d u s z R e h a b i l i t a c j i
O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h (PFRON). Celem Funduszu jest realizacja zasady
równości szans osób niepełnosprawnych i tworzenie polityki ich zatrudniania (w tym przede
wszystkim wspierania instytucji zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz pomoc w
tworzeniu nowych zakładów i miejsc pracy). Środki Funduszu przeznaczane są m.in. na: [1]
tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejących miejsc pracy do potrzeb osób
niepełnosprawnych; [2] tworzenie zakładów pracy chronionej; [3] likwidację barier
architektonicznych; [4] udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej; [5]
organizowanie szkoleń i przekwalifikowań; [6] organizowanie warsztatów terapii zajęciowej;
[7] rehabilitację leczniczą i społeczną.
W ramach działań PFRON realizowane są również programy celowe: [1] P a p i r u s
(wspieranie publikacji i wydawnictw dotyczących problematyki osób niepełnosprawnych);
[2] P a r t n e r (wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób
niepełnosprawnych); [3] S t u d e n t (pomoc osobom niepełnosprawnym w zdobyciu
wykształcenia na poziomie wyższym); [4] T e l e p r a c a (pilotażowy program wspierania
zatrudnienia osób niepełnosprawnych w innowacyjnych zawodach wykorzystujących techniki
informatyczne); [5] K o m p u t e r d l a H o m e r a (wspieranie finansowe zakupu sprzętu
elektronicznego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną
osób niedowidzących i ociemniałych); [6] P e g a z 2 0 0 3 (pomoc w zakupie i montażu
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
8
oprzyrządowania do samochodu, zakupie sprzętu komputerowego, zakupie wózka
inwalidzkiego o napędzie elektronicznym).
Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych w tym także działalności PFRON
zajmuje się P e ł n o m o c n i k R z ą d u d s . O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Jego rolą
jest również monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i społecznych dotyczących
środowiska osób niepełnosprawnych. To ta instytucja wypracowuje strategie i plany działań
na rzecz osób niepełnosprawnych. W wielu regionach Polski powstały regionalne lub
wojewódzkie S e j m i k i O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h zrzeszające liczne
stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje działające na rzecz różnych środowisk
osób niepełnosprawnych. Celem działania sejmików jest reprezentowanie interesów osób
niepełnosprawnych, koordynowanie działań dla wszystkich wspólnych członków, tworzenie
warunków pełnego i aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym i
społecznym. Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko r z e c z n i k a o s ó b
n i e p e ł n o s p r a w n y c h powoływanego przy Urzędach Miasta lub Prezydencie. Do jego
głównych zadań należy m.in. [1] działanie w obronie interesów osób niepełnosprawnych; [2]
przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych; [3] występowanie z inicjatywą i
wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach mających znaczenie w życiu osób
niepełnosprawnych; [4] informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach działających na rzecz
osób niepełnosprawnych; [5] informowanie o programach rządowych dla osób
niepełnosprawnych; [6] współpraca z organizacjami pozarządowymi, [7] organizacja imprez
integracyjnych. Przy urzędach pracy powołane zostały specjalne r e f e r a t y d s . o s ó b
n i e p e ł n o s p r a w n y c h zajmujące się doradztwem organizacyjnym, prawnym i
ekonomicznym dla tego środowiska, organizowaniem miejsc pracy dla osób
niepełnosprawnych oraz późniejszym monitorowaniem warunków, jakie zapewniają
pracodawcy. Sytuacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest niezmiernie trudna. Jako
przykład posłużyć może struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie
łódzkim (tabela 2).
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
9
Tab. 2. Struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie łódzkim,
[źródło http://www.lodz.pup.gov.pl/tresc/stat_nps.html]
Bezrobotni inwalidzi
Inwalidzi poszukujący pracy
Wyszczególnienie
Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety
W e d ł u g w y k s z t a ł c e n i a
Wyższe
29 17 35 16
Policealne i średnie zawodowe
205
129
160
75
Ogólnokształcące
86 61 60 43
Zasadnicze zawodowe
500
228
154
46
Podstawowe 914
391
215
73
Bezrobotni inwalidzi
Inwalidzi poszukujący pracy
Wyszczególnienie
Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety
W e d ł u g w i e k u
35-44 lata
378
183
133
60
45-54
lata
841 423 296 123
W e d ł u g s t a ż u p r a c y ( n a j w i ę k s z e g r u p y )
Do 1 roku
547
184
157
56
1-5 lat
Brak danych
Brak danych
131
49
5-10 lat
Brak danych
Brak danych
102
40
10-20 lat
312
158
Brak danych
Brak danych
20-30 lat
400
213
Brak danych
Brak danych
W e d ł u g c z a s u p o z o s t a w a n i a b e z p r a c y
Do 1 m-ca
63
25
37
7
Od 1 do m-cy
459
221
333
137
Powyżej 12 m-cy
1212
580
254
109
W e d ł u g r o d z a j u n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i
I grupa – znaczny
15
7
18
6
II grupa – umiarkowany
212
110
63
27
II grupa – lekki
1500
703
77
34
Orzeczenie stopnia niepełnosprawności 7
6
466
186
Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób bezrobotnych niepełnosprawnych)
Grupa zawodowa
Liczba osób bezrobotnych
wg stanu na dzień
31.12.2002
% udział w stosunku do
ogółu zarejestrowanych
osób niepełnosprawnych
Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy
kancelaryjni, magazynierzy
121 7,0
Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej,
krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz
pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim
398 23,0
Bez zawodu
914
52,7
Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób niepełnosprawnych poszukujących pracy)
Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy
kancelaryjni, magazynierzy
63 10,1
Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej,
krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz
pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim
53 8,5
Ślusarze, tokarze, frezerzy
29
4,6
Bez zawodu
215
34,5
Zgłoszone oferty pracy dla osób niepełnosprawnych
Wyszczególnienie Razem
W tym praca
subsydiowana
Ogółem 1079
803
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
10
3.4. System edukacyjny
Osoby niepełnosprawne już od najwcześniejszego dzieciństwa objęte są systemem opieki
edukacyjnej. W zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz potrzeb
edukacyjnych organizowane są oddziały specjalne w ogólnodostępnych żłobkach,
przedszkolach publicznych, przedszkola specjalne, klasy specjalne w ogólnodostępnych
szkołach publicznych, szkoły podstawowe specjalne, szkoły przysposabiające do pracy
zawodowej. Dla starszej młodzieży tworzone są szkoły zasadnicze, szkoły średnie (licea
zawodowe, licea ogólnokształcące, technika), szkoły policealne. Dla osób, które ze względu
na dysfunkcję narządu ruchu lub przewlekłą chorobę nie mogą uczęszczać do szkoły lub
przedszkola organizowane jest indywidualne nauczanie.
Negatywną stroną tego typu nauczania jest pozbawianie uczniów możliwości społecznego
kontaktu z osobami pełnosprawnymi i kolektywnej pracy. Wynikiem takiego stanu rzeczy jest
brak wiary w to, iż wystarczyłoby pokonać bariery architektoniczne i społeczne, aby ludzie
niepełnosprawni mogli kształcić się w placówkach ogólnodostępnych. Często bariery tkwią w
samych osobach niepełnosprawnych, które obawiają się konfrontacji ze sprawnymi członkami
społeczeństwa. Aby sprostać zadaniu pełnej integracji społeczeństwa tworzone są oddziały
integracyjne w ogólnodostępnych żłobkach i przedszkolach lub szkołach publicznych a nawet
integracyjne przedszkola, żłobki i szkoły podstawowe. Te ostatnie spełniają najpełniej
postulat rehabilitacji społecznej niepełnosprawnych dzieci i młodzieży. Problem polega
jednak na niedostosowaniu placówek edukacyjnych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jeśli
weźmiemy pod uwagę szkolnictwo wyższe dostrzeżemy łatwo, że niewiele uczelni jest
dostosowanych architektonicznie, sprzętowo i metodologicznie w stopniu wystarczającym do
przyjęcia niepełnosprawnych studentów. W tym zakresie jest jeszcze w Polsce dużo do
zrobienia.
4 . I N I C J A T Y W Y P O Z A R Z Ą D O W E
4.1. Informacje ogólne
Bardzo ważnym ogniwem całego modelu opieki społecznej jest sektor pozarządowy. Od
początku lat dziewięćdziesiątych obserwujemy w Polsce wzrost liczby organizacji
pozarządowych zajmujących się problematyką niepełnosprawności. Wraz ze zmianami
polityczno-gospodarczymi w naszym kraju następował, choć nie bez przeszkód, rozwój
społeczeństwa obywatelskiego. Wiele osób dostrzegło brak efektywnych działań rządu
skierowanych na rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych. W związku z tym
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
11
ludzie bezpośrednio zainteresowani problemami niepełnosprawności rozpoczęli tworzenie
organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, towarzystw, fundacji, grup samopomocowych).
Zazwyczaj osobami zaangażowanymi w działalność tego typu organizacji są osoby
niepełnosprawne, ich rodziny lub znajomi. Większość z nich pracuje w organizacjach non-
profit na zasadzie wolontariatu.
Pojawianie się dużej liczby samopomocowych organizacji pozarządowych jest efektem
możliwości, jakie daje sformalizowanie struktury grupy samopomocowej (szersze pole
oddziaływania na otoczenie, efektywniejsza współpraca z innymi instytucjami państwowymi i
prywatnymi, możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznacza się
na działalność statutową). Z racji tego, że członkowie organizacji oraz grup samopomocy
pracują jako wolontariusze oraz znają bezpośrednio problemy środowiska osób
niepełnosprawnych, pomoc przez nich świadczona jest efektywna i obniża koszty opieki
zdrowotnej. Jednak najbardziej istotną korzyścią jest wytworzenie w społeczności lokalnej
poczucia współodpowiedzialności za problemy osób niepełnosprawnych [Sokołowska 1981].
Oferowane prze organizacje pozarządowe usługi uzupełniają ofertę formalnego systemu
pomocy, albo też wypełniają istniejącą w danym zakresie lukę. Działalność organizacji
pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych obejmuje: [1] świadczenie usług poradniczo-
informacyjnych (załatwianie formalności, uzyskanie sprzętu rehabilitacyjnego, organizowanie
wypoczynku); [2] świadczenie usług edukacyjnych (kursy, szkolenia); [3] udzielanie pomocy
w znajdowaniu pracy (pośrednictwo pracy); [4] udzielanie pomocy psychologicznej (telefon
zaufania) oraz [5] pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie) [Hebda-Czaplicka 2002].
Kilka lat temu dane prezentowane przez B a n k I n f o r m a c j i o O r g a n i z a c j a c h
P o z a r z ą d o w y c h K L O N / J A W O R [1998] wskazywały, iż 26,4% ogólnej liczby
organizacji (23 623) to instytucje stworzone przez osoby niepełnosprawne. Z danych z 1998
roku wynika, iż najwięcej inicjatyw pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych adresowana
jest do osób z chorobami układu nerwowego (1749), następnie ze schorzeniami narządu ruchu
(912), ze schorzeniami zmysłów i narządów mowy (860), ze schorzeniami narządów
wewnętrznych (543), chorób krwi, gruczołów dokrewnych i układu odpornościowego(207).
Obecnie posiadane dane szacunkowe wskazują na istnienie około 4,5 tysiąca organizacji
pozarządowych działających w obszarze problematyki niepełnosprawności [tamże].
Przeświadczenie o szerokim oddziaływaniu społecznych organizacji pozarządowych
znajduje swoje uzasadnienie w realiach życia społecznego. Większość przedsięwzięć
mających za swoich adresatów osoby niepełnosprawne inicjowanych jest przez
stowarzyszenia lub fundacje działające w tym obszarze. Za przykład może posłużyć
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
12
Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI oraz Fundacja Polska bez Barier. Są to organizacje,
które jako pierwsze podjęły akcję „oswajania niepełnosprawności”. S t o w a r z y s z e n i e
P r z y j a c i ó ł I N T E G R A C J I zostało założone w roku 1997 z inicjatywy twórcy pisma
INTEGRACJA Piotra Pawłowskiego. Głównym celem tego stowarzyszenia jest realizowanie
idei integracji we wszystkich obszarach życia osób niepełnosprawnych. Działalność
stowarzyszenia obejmuje prowadzenie akcji informacyjnych oraz edukacyjnych, działalność
wydawniczą, przygotowywanie programu telewizyjnego, audycji radiowych
3
. W 1997 roku
przy Stowarzyszeniu Przyjaciół Integracji powstała F u n d a c j a „ P o l s k a b e z
b a r i e r ” . Jej głównym celem jest społeczna i zawodowa integracja osób
niepełnosprawnych we wszystkich obszarach życia społecznego. W tym celu Fundacja
edukuje, informuje, wydaje książki, broszury i „Integrację” (największe ogólnopolskie pismo
dla niepełnosprawnych), tworzy własne programy radiowe i telewizyjne, organizuje
konferencje, spotkania i wystawy, których celem jest lepsze poznanie osób
niepełnosprawnych. Działalność Fundacji uświadamia, jak wiele jest do zrobienia, aby
niepełnosprawni mogli zaistnieć zgodnie ze swoimi możliwościami w życiu codziennym
naszego kraju. Poza tymi dwiema organizacjami istnieje jeszcze wiele mniejszych, które mają
również duży wkład w rozwiązywanie problemów środowiska osób niepełnosprawnych oraz
w promowanie idei integracji świata osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych.
4.2. Kampanie społeczne
Integracja społeczna polega na włączaniu osób o niepełnej sprawności do normalnego
funkcjonowania w życiu społecznym, poprzez stworzenie możliwości pełnego w nim udziału
[Hebda-Czplicka 2002]. Nasilenie zainteresowania problematyką ludzi niepełnosprawnych, a
także ich integracją społeczną w Polsce, nastąpiło w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Jednak proces zamian w postawach społeczeństwa nastąpił dopiero w latach
dziewięćdziesiątych. Sukces procesu integracji społecznej zależy przede wszystkim od
zlikwidowania barier świadomościowych społeczeństwa względem niepełnosprawności, a
także od zmiany postawy osób niepełnosprawnych w stosunku do swej niepełnosprawności.
W Polsce nadal obecna jest postawa społecznego dystansu wobec osób niepełnosprawnych.
Potwierdzają to wyniki badań z 1993 roku [tamże]. Połowa społeczeństwa miała w tym
okresie negatywny stosunek do osób niepełnosprawnych. Przyczyny takiego stanu rzeczy
tkwią m.in. w stereotypowym przeświadczeniu o niepełnej samodzielności osób
niepełnosprawnych. Trwająca w Polsce przez lata izolacja tych osób (pogłębiana między
3
http://www.torfarm.com.pl/aptekabezbarier/integ.htm
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
13
innymi przez przyjęty niegdyś model segregacyjny) doprowadziła do zredukowania
bezpośredniego kontaktu z niepełnosprawnymi. W efekcie osoby sprawne nie miały okazji do
wykształcenia wobec nich postawy tolerancji oraz otwartości.
Budowany przez ten czas stereotyp zakłada postrzeganie osób niepełnosprawnych jako
słabych i wyizolowanych. Walka ze stereotypami tkwiącymi w społeczeństwie polskim
odbywa się m.in. za pomocą kampanii społecznych. Pierwszą przemyślaną i zaplanowaną
akcją stała się kampania prowadzona przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji. Kampania
rozpoczęła się w 2000 roku pod hasłem „ N i e p e ł n o s p r a w n i – n o r m a l n a
s p r a w a ” . Kampania ta składała się z kilku etapów: [1] k a m p a n i e p r a s o w o -
b i l b o a r d o w e : „Rzeźby” (znane klasyczne „uszkodzone” posągi greckie, które
przedstawiają ludzi pozbawionych nóg, rąk a mimo to uznawane są za piękne) „Ludzie”
(osoby niepełnosprawne w codziennych sytuacjach życiowych); [2] w y s t a w y
a r t y s t y c z n e (np. prace na temat niepełnosprawności piętnastu fotografów zaproszonych
do wspólnego projektu); [3] u r u c h o m i e n i e i n f o l i n i i (niepełnosprawni mogli
zgłaszać problemy swojego życia codziennego zaś zebrane w ten sposób zagadnienia
posłużyły do sporządzenia raportu dla polskiego rządu, parlamentarzystów i Prezydenta RP);
[4] elementem kampanii społecznej stało się także wydanie przez Fundację „Polska bez
barier” przewodnika dla niepełnosprawnych „Warszawa bez barier”. Kolejna kampania
społeczna pod hasłem „C z y n a p r a w d ę j e s t e ś m y i n n i ?” rozpoczęta została 20
stycznia 2003 roku w ramach Obchodów Roku Osób Niepełnosprawnych. Jej głównym celem
jest tworzenie świadomości, że każdy człowiek ma prawo kochać, marzyć i cieszyć się
życiem. W takiej konwencji przygotowane zostały przez agencję Leo Burnett spoty
reklamowe. Są to animacje graficzne („Bajka”, „Sprzeczka głuchoniemych”) pojawiające się
w telewizji polskiej (TVP1, TVP2, TVP Regionalna). Kampania obejmuje także przekazy
radiowe oraz prasowe
4
.
4.3. Niepełnosprawni a media
Świadomość społeczną w dużym stopniu kształtują m e d i a , dlatego też ważne jest, by
problemy osób niepełnosprawnych znajdowały w nich swoje miejsce. W Polsce istnieje
kilkanaście czasopism poruszających problematykę niepełnosprawności. Znakomita
większość z nich wydawana jest przez organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i fundacje,
które chcą w ten sposób zwiększyć zasięg swojego oddziaływania. W tabelach
zamieszczonych poniżej prezentujemy informacje dotyczące: programów radiowych,
4
http://www.niepelnosprawni.info/labeo/app/cms/x/1399
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
14
programów telewizyjnych i czasopism adresowanych w głównej mierze do osób
niepełnosprawnych
5
.
Tab. 4. Programy telewizyjne adresowane do osób
niepełnosprawnych
Tytuł Stacja
Integracja TVP1
Osoby niepełnosprawne Telegazeta
TVP2
Przyjaciele TVP1
Tacy sami
TVP2
U Pana Boga za piecem
TV Niepokalanów
W świecie ciszy
TVP2
Tab. 3. Programy radiowe adresowane do osób
niepełnosprawnych
Tytuł Stacja
Impulsy
PR4 (Radio Bis)
Forum Niepełnosprawnych PR3
Przystanek Integracja
Radio Plus
Sygnały świata
PR4 (Radio Bis)
Wrażliwość na niepełnosprawność Radio
Plus
Żyją wśród nas
PR2
Tab. 5. Czasopisma adresowane do osób niepełnosprawnych
Tytuł Wydawca
Asocjacje
Forum Inicjatyw Pozarządowych
Bardziej Kochani
Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem
Downa „Bardziej Kochani”
Biuletyn Informacyjny BIFRON
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Biuletyn Informacyjny Ośrodka Informacji i Promocji
Postępu Naukowo-Technicznego Polskiego Związku
Niewidomych
Polski Związek Niewidomych
Co w trawie piszczy
Młodzież Niepełnosprawna ALFA
Droga nadziei
Duszpasterstwo Niepełnosprawnych Ruchowo
INTEGRACJA
Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI, Fundacja „Bez
barier”
Jesteśmy
WTZ z Jarocina
Kompendium ekonomiczno-prawne zakładów pracy
chronionej
Polska Organizacja Pracodawców Osób
Niepełnosprawnych
Mandragora Towarzystwo
Społeczno-Kulturalne „Carpe Diem”
Marzenia i Fakty
Łódzki Sejmik Osób Niepełnosprawnych
Nasze sprawy
Nowy Świat Ciszy
Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchych
POPON Express
Polska Organizacja Pracodawców Osób
Niepełnosprawnych
Postępy rehabilitacji
PWN
Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zdrowotnej
CEBRON
Rehabilitacja medyczna
Wydział Ochrony Zdrowia Collegium Medicum Uniwersytety
Jagiellońskiego, Akademia Wychowania Fizycznego w
Krakowie
Serce i Troska
Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem
Słowem i Kształtem Fundację Sztuki Osób Niepełnosprawnych
Światło i cienie
Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych,
ich Rodzin i Przyjaciół „Ognisko”
Validus
CKIRI w Konstancinie
Utrudniony dostęp do działań społeczności lokalnych, bariery transportowe oraz
architektoniczne sprawiają, że coraz większa liczba osób niepełnosprawnych korzysta w
Polsce z I n t e r n e t u . Badania przeprowadzone pod kierunkiem dr Wiesławy Białek
wykazały, iż Internet służy niepełnosprawnym głównie do inicjowania i podtrzymywania
kontaktów towarzyskich (podkreślana integracja pomiędzy niepełnosprawnymi z różnych
5
http://www.idn.org.pl/publikacje.htm
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
15
części kraju oraz świata), do samorealizacji oraz do uzyskiwania informacji o tematyce
zdrowotnej (turnusy rehabilitacyjne)
6
. Internet może odegrać ważną rolę także w procesie
kształcenia oraz pracy zawodowej. Tutaj znowu mamy przykład inicjatywy pozarządowej. W
1996 roku uczestnicy II Forum Teleinformatyki zaproponowali powołanie projektu
I n t e r n e t d l a N i e p e ł n o s p r a w n y c h (IdN). Głównym inicjatorem był Prezes
Polskiej Społeczności Internetu oraz Prezes Polski OnLine. W projekcie wzięły udział
następujące firmy i instytucje: Telekomunikacja Polska S.A., IBM Polska, Microsoft w
Polsce Sp. Zoo., Polska OnLine, Zakład Internet dla Szkół Fundacji Rozwoju Demokracji
Lokalnej oraz Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niesprawnym Ruchowo.
Głównym celem projektu jest realizacja takich idei jak teleedukacja i telepraca. Pierwszy
stworzony w ten sposób węzeł miał 788 osób
7
.
T e l e e d u k a c j a jest coraz bardziej popularna w Polsce. Najczęściej pojawia się w
kontekście wsparcia instytucjonalnego w odniesieniu do środowiska osób niepełnosprawnych.
Dla wielu osób niepełnosprawnych teleedukacja jawi się jako jedyna szansa na aktywne
uczestnictwo w życiu społecznym (kształcenie, praca zawodowa). Powstają kolejne uczelnie
wyższe oferujące studia przez Internet (np. Polski Uniwersytet Wirtualny). Niestety inaczej
przedstawia się sytuacja z t e l e p r a c ą . Nadal jeszcze jest bardzo trudno znaleźć
zatrudnienie w ten sposób. Pracodawcy niechętnie odnoszą się do pracy na odległość. Jednak
coraz częściej podejmowane są inicjatywy, które mają za zadanie promować wykorzystanie
najnowszych technologii w służbie pełniejszego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w
społeczeństwie. Za przykład może posłużyć konferencja, która odbyła się w 2002 roku w
Lublinie pt. „Teleedukacja i telepraca: dwa filary społeczeństwa informacyjnego”,
zorganizowana przez Fundację Fuga Mundi (Polski Uniwersytet Wirtualny, Telekomunikację
Polską S.A. oraz przez Stowarzyszenie „Telepraca”. Podczas konferencji po raz pierwszy
zostały rozdane nagrody TELE-@ (Tele-Małpy).
Nagroda Tele@ jest znakiem uznania za
wykorzystanie nowych technologii teleinformatycznych w aktywizacji społecznej i
zawodowej osób niepełnosprawnych
8
. Kwestie teleedukacji i telepracy wzbudzają wiele
kontrowersji. Wśród argumentów przemawiających przeciw stosowaniu takich rozwiązań w
odniesieniu do integracji osób niepełnosprawnych wymienić należy izolacyjny charakter tego
rodzaju kształcenia i pracy. Osoby niepełnosprawne pomimo tego, iż aktywnie działają w
6
„Rola Internetu w integracji społecznej ludzi niepełnosprawnych”, praca magisterska pisana pod kierunkiem dr
Wiesławy Białek w Zakładzie Fizjologii i Biochemii w Instytucie Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej
Podlaskiej
7
http://www.idn.org.pl/
8
http://www.telepraca-polska.pl/teksty/tele-m2002.html
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
16
rzeczywistości społecznej nie nawiązują jednak bezpośrednich relacji z innymi ludźmi, cały
czas pozostają w odosobnieniu i izolacji. Internet stał się również ważnym narzędziem w
pracy wszystkich organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych w Polsce.
Powstaje duża liczba witryn internetowych adresowanych do osób niepełnosprawnych.
Można w nich znaleźć m.in. opisy profilu działalności, realizowane projekty, porady prawne,
informacje na temat instytucji pracujących na rzecz osób niepełnosprawnych, oferty pracy,
oferty zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, forum dyskusyjne. W poniższej tabeli
przedstawiamy kilka adresów stron internetowych poruszających problematykę osób
niepełnosprawnych.
Tab. 6. Strony internetowe poruszające problematykę osób niepełnosprawnych
Organizacja
Adres strony internetowej
Stowarzyszenie na Rzecz Niepełnosprawnych SPES
http://www.spes.org.pl/
Stowarzyszenie Młodzieży Niepełnosprawnej ALFA
http://www.alfabytom.com/MY/historia01.htm
Centrum Polskiej Rehabilitacji
http://www.rehabilitacja.pl/
Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym PATRON
http://strony.wp.pl/wp/a.meger/
GRUPA N Biuletyn Informacyjny Niepełnosprawnych http://www.grupan.softland.com.pl/
Śląski Klub Sportowców Niepełnosprawnych http://sksn.home.pl/
Bez Barier
http://republika.pl/bezbarier/
Internet dla Niepełnosprawnych http://www.idn.org.pl/
MedykON, Polski Serwis Medyczny Osób Niepełnosprawnych ich
Rodzin, Bliskich, Przyjaciół i Opiekunów
http://medykon.prv.pl
Strona dzieci sprawnych inaczej
http://dzieci.ariadna.pl/
Organizacja Niesłyszących-Słabosłyszących Internatutów
http://www.onsi.pl/
Portal osób z uszkodzonym słuchem http://www.glusi.pl/
Stowarzyszenie niesprawnych Wzrokowo SZANSA
http://free.polbox.pl/s/snws/
Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych
http://www.biblioteka-pzn.org.pl/
Centrum Integracji Niepełnosprawnych http://www.cin.org.pl/
Sami Sobie Stowarzyszenie Internetowej Społeczności Osób
Niepełnosprawnych
http://samisobie.clan.pl/
4 . S Z T U K A I O S O B Y N I E P E Ł N O S P R A W N E
4.1. Informacje ogólne
K u l t u r o t e r a p i a , która stanowi element rehabilitacji zarówno leczniczej,
zawodowej, społecznej oraz psychologicznej, oznacza terapię osób niepełnosprawnych
poprzez uczestnictwo w szeroko pojętym życiu kulturalnym społeczeństwa. Kulturoterapia
zakłada nie tylko korzystanie z kulturalnego dorobku społeczeństwa, lecz także jego
współtworzenie. W kulturoterapii mieści się a r t e t e r a p i a (terapia przez twórczość)
9
a w
9
Dotychczas stosowanym powszechnie w odniesieniu do arteterapii określeniem była terapia przez sztukę.
Teraz coraz częściej termin ten jest zastępowany określeniem terapia przez twórczość. Drugi termin podkreśla
istotę samego aktu tworzenia w procesie terapeutycznym, efektem którego nie zawsze musi być powstanie dzieła
sztuki.
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
17
niej między innymi: a r t e t e r a p i a (w węższym znaczeniu tego słowa oznaczającym
terapię przy udziale sztuk plastycznych) [Gmitrowicz 2000], t e a t r o t e r a p i a (terapia
przez sztuki teatralne), c h o r e o t e r a p i a (terapia przez taniec), m u z y k o t e r a p i a
(terapia przez muzykę), d r a m o t e r a p i a (terapia przez teatr), b i b l i o t e r a p i a (terapia
przez piśmiennictwo, literaturę, lekturę książek). Arteterapia może znaleźć zastosowanie w
psychiatrii na każdym etapie choroby psychicznej i może pełnić różne funkcje w tym
diagnostyczną, psychoterapeutyczną, korekcyjną, poznawczą, edukacyjną, katartyczną,
rekreacyjną, komunikacyjną, integracyjną, profilaktyczną, twórczą i resocjalizacyjną. [tamże]
Terapia przez sztukę może dostarczyć osobom niepełnosprawnym środków pozwalających
poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje, odreagować w społecznie
akceptowany sposób nadmierne napięcie emocjonalne a także upostaciowić dominujący
nastrój. Wszystkie podejścia teoretyczne do arteterapii uwzględniać muszą koncepcję
twórczości, która wiąże się z każdym procesem twórczym. Istotą arteterapii jest terapeutyczny
skutek (wynik) działalności polegającej na tworzeniu czegoś. [Szulc, 2000] Tworzenie
dowartościowuje jednostki niepełnosprawne, często staje się sposobem zarobku, przez co
sprawia, iż osoby niepełnosprawne aktywnie uczestniczą w życiu społecznym.
W Polsce terapia przez sztukę często odbywa się w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej
(WTZ). Jest to struktura powołana do życia na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 roku, której
głównym celem była pomoc osobom niepełnosprawnym. Według danych z 1999 roku Polsce
Funkcjonuje około 300 WTZ
10
. Warsztaty Terapii Zajęciowej wspierane są finansowo przez
PFRON. Uczestniczyć w nich mogą osoby mające powyżej 16 lat z I i II grupą inwalidzką, na
podstawie skierowania do terapii zajęciowej
11
. Warsztaty terapii zajęciowej obejmują
pracownie: malarskie, tkackie, wikliniarskie, stolarskie, introligatorskie, ceramiczne,
krawieckie, ogrodnicze. Rehabilitacja odbywa się głównie w czasie zajęć praktycznych w
różnych pracowniach pod okiem specjalistów z danej dziedziny. Jednak należy zwrócić
uwagę na pewne rozdzielenie zagadnień arteterapii oraz terapii zajęciowej. Ta ostatnia jest
formą organizacyjną, w ramach której można wykorzystywać arteterapię.
Zawód arteterapeuty jest coraz bardziej popularny w Polsce. Arteterapeutą nazywamy
terapeutę stosującego w trakcie przebiegu terapii w sposób profesjonalny określony rodzaj
działań, który stymuluje pacjenta do własnych twórczych zachowań. Arteterapeuci,
muzykoterapeuci, choreoterapeuci i dramaterapeuci to osoby stosujące w terapii odpowiednio
techniki plastyczne, muzykę, taniec i literaturę. Autorytety spośród profesjonalnych
10
http://www.jerain.idn.org.pl/wtz_jer.html
11
http://kurialeg.rubikon.pl/kongres_1999_instytucje_warsztaty.html
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
18
psychoterapeutów wyrażają opinię o konieczności profesjonalnego kształcenia lub
dokształcania specjalistów z zakresu różnych dziedzin sztuki w formie studiów lub kursów
podyplomowych. Kryteria kształcenia arteterapeutów wypracowane i stosowane w edukacji
zachodniej zostały spełnione jedynie w stosunku do muzykoterapeutów kształconych w
dwóch krajowych Akademiach Muzycznych. [Janicki, 2000] Alternatywną pełnych studiów
arteterapeutycznych są czteroletnie kursy podyplomowe dla osób z wykształceniem wyższym
posiadających zawód plastyka, muzyka, aktora, pedagoga. Takie kursy są oferowane przez
Katedrę Psychoterapii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie.
[tamże] Niestety Polska jest krajem, w którym nie ma jak do tej pory uregulowanego statusu
prawnego zawodów: muzykoterpeuta, arteterapeuta, choreoteraputa, darmterapeuta i nie
wprowadził ich do wykazu klasyfikacji zawodów. [tamże]
Ważną organizacją skupiającą osoby zajmujące się arteterapią w Polsce jest Polskie
Stowarzyszenie Arteterapii mieszczące się w Kaliszu, które prowadzi działalność
upowszechniającą. We władzach stowarzyszenia znajdują się autorytety w dziedzinie polskiej
arteterapii, czyli prof dr hab. Wita Szulc oraz prof. dr hab. Wiesław Karolak. Stowarzyszenie
prowadzi kursy, warsztaty prowadzi działalność publikacyjną.
5.1. Arteterapia i osoby niepełnosprawne
Tworzenie dzieł plastycznych stanowi bezpieczną formę ekspresji, która może być
stosowana przez terapeutów w szerokim zakresie. Rysunek wprowadzany do terapii jest w
stanie wywołać reakcje u każdego. Jego ogromną zaletą jest to, że umożliwia terapeucie
dotarcie do kwestii, których nie da się wyrazić słowami. To narzędzie przynosi wiele korzyści
w pracy z osobami ograniczonymi werbalnie, wycofanymi, pełnymi złości lub stawiającymi
opór [Oster, Gould 1999]. W rysunku osoby niepełnosprawne posługują się kształtami i
barwami. Sztuka leczenia barwami znana już była w starożytnych Chinach, zasadnicze
znaczenie dla terapii miało jednak zwrócenie przez klinicystę Rorschach uwagi na związek
między kolorem a emocjami [tamże].
Najbardziej znanymi przedsięwzięciami z tego zakresu są te realizowane przez
wydawnictwo A M U N . Jest to jedyne w Polsce wydawnictwo Ś w i a t o w e g o Z w i ą z k u
A r t y s t ó w M a l u j ą c y c h U s t a m i i N o g a m i . Powstało ono w Raciborzu w 1993
roku i jest jedną z 40 placówek działających na świecie, które od 1956 roku zajmują się
publikacją reprodukcji obrazów artystów tworzących ustami lub stopą. Celem wydawnictwa
jest podkreślenie statusu artysty, który pomimo braku władzy w rękach potrafi tworzyć sztukę
osiągając jednocześnie niezależność finansową. Udział w nim jest dla niepełnosprawnych
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
19
twórców jednocześnie spełnieniem pasji twórczej, terapią fizyczną i psychiczną, a także pracą
zarobkową. Promocja twórczości artystów polega na rozprowadzaniu ich prac w postaci kart
świątecznych i okolicznościowych oraz kalendarzy. Ponadto dla zrzeszonych artystów
skupionych przy AMUN organizowane są wystawy w kraju i za granicą, często połączone z
aukcjami prezentowanych prac
12
. W ramach kampanii społecznej prowadzonej przez
Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI w Muzeum Narodowym w Warszawie 30 listopada
2000 roku zaprezentowano wystawę prac artystów malujących ustami i nogami (ponad 70
prac dwudziestu niepełnosprawnych artystów z całej Polski zrzeszonych w Wydawnictwie
AMUN). W dniu otwarcia ekspozycji siedmiu artystów malowało obrazy „na żywo”.
Aktywność na polu sztuk plastycznych oznacza również uczestnictwo w różnego rodzaju
plenerach. Przykładem może być organizowany już po raz czwarty przez F u n d a c j ę
S z t u k i O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce oraz
Centrum Kultury Niepołomice Międzynarodowy „Plener Dla Artystów Niepełnosprawnych”
(około dziewięćdziesięciu artystów, profesjonalistów oraz amatorów z całego kraju).
Terapia przez sztuki plastyczne oznacza oczywiście terapię realizującą się poprzez
tworzenie dzieł plastycznych, ale także poprzez zapoznawanie się z istniejącym dorobkiem.
Ciekawą inicjatywę w skali całego kraju zatytułowaną „G a l e r i a D o t y k u ” podjął
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabo widzących wraz z Działem
Edukacyjnym Muzeum Sztuki w Łodzi. Realizowany program ma na celu umożliwienie
osobom słabo widzącym poznawanie malarstwa i grafiki, a także wspomaganie procesów
nauczania. Wybrane dzieła sztuki znajdujące się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi, po
przekształceniu w komputerze i wydrukowaniu na specjalnym papierze puchnącym, poddane
zostają obróbce termicznej w specjalistycznej nagrzewarce. Efektem jest uproszczona forma
wypukła z zaznaczonymi ważniejszymi konturami oraz ze zróżnicowanym wypełnieniem
pozwalającym na odbiór barwy. Rezultatem końcowym będzie zbiór około 250 eksponatów,
tworzących ogólnodostępną wystawę oraz umożliwiający prowadzenie zajęć warsztatowych z
dziećmi i młodzieżą słabo widzącą lub niewidomą. Technologia stosowana w programie jest
nowatorska i od niedawna wykorzystywana w najbardziej technologicznie rozwiniętych
krajach świata [Bugajski 2003].
5.2. Teatroterapia
Cechą charakterystyczną teatroterapii jest odgrywanie roli. Ten sposób uczestniczenia w
doświadczeniu innego człowieka powoduje pełniejsze postrzeganie rzeczywistości, przez to
12
http://www.amun.com.pl/index.htm
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
20
zwiększa umiejętność empatii. W teatroterapii bardzo ważnym elementem jest również
doświadczenie swoistej wspólnoty scenicznej z innym członkiem zespołu sprzyja to
tworzeniu głębokich i autentycznych więzi społecznych [Orczyk 2000].
W Polsce istnieje wiele inicjatyw w tym obszarze terapii, jednak podobnie jak w
poprzednich przypadkach realizowane są w głównej mierze w ramach Warsztatów Terapii
Zajęciowej oraz przez organizacje pozarządowe. Przykładem tych ostatnich jest inicjatywa dr
Leszka Plocha, prezesa F u n d a c j i K r z e w i e n i a K u l t u r y A r t y s t y c z n e j
O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , która zyskała w Polsce największą popularność. Było
nią powołanie do życia pierwszego w Polsce T e a t r u N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Teatr z
założenia jest instytucją pozbawioną stałego zespołu aktorów, opiera się na współpracy z
grupami teatralnymi z kraju i zagranicy. Główną zasadą funkcjonowania jest promowanie
przede wszystkim amatorskiej działalności artystycznej bez obowiązku wynagradzania
artystów z tytułu udziału w programie. Pieczę organizacyjną nad przedsięwzięciem sprawuje
Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych. Nie ma żadnych
ograniczeń dotyczących przedziału wiekowego, rodzaju lub stopnia niepełnosprawności, jeśli
chodzi o osoby biorące udział w przedstawieniach. 21 listopada 2002 roku odbyła się
uroczysta premiera. Działalność Teatru „N” zainicjowana została przedstawieniem „Alicja w
krainie czarów”
13
. Przykładem teatroterapii realizowanej w ramach Warsztatów Terapii
Zajęciowej jest także grupa działająca przy Teatrze im. J. Osterwy w Lublinie. Od sześciu lat
osoby upośledzone intelektualnie pracują tam pod kierunkiem pani Marii Pietruszki-
Budzyńskiej. Ciekawym rozwiązaniem jest również organizowanie festiwali oraz przeglądów
teatralnych dotyczących twórczości osób niepełnosprawnych. W trakcie takich przedsięwzięć
spotkać się mogą osoby z różnych stron Polski pracujące z niepełnosprawnymi. Jest to także
bardzo znaczące wydarzenie dla samych artystów. W takich okolicznościach osoby
niepełnosprawne często po raz pierwszy poznają twórczość sceniczną innych, podobnych
grup teatralnych. Tutaj za przykład może posłużyć Przegląd Małych Form Teatralnych
„Jesteśmy” w Łodzi organizowany przez Stowarzyszenie Pomocy „Słyszę Serce”. Kilka
przedstawionych tu grup teatralnych jest jedynie egzemplifikacją ogromnej liczby
przedsięwzięć, które są powoływane do życia.
5 . P O D S U M O W A N I E
13
http://www.powitanie.com.pl/ami/4teatr.htm
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
21
W niniejszym raporcie zawarte są najważniejsze informacje dotyczące sytuacji osób
niepełnosprawnych w Polsce. Z racji ograniczeń objętościowych niektóre zagadnienia zostały
jedynie zasygnalizowane. Na przykładzie problemów osób niepełnosprawnych można
doskonale zaobserwować zmiany, jakie zachodzą w systemie polityki społecznej w Polsce.
Ich głównym źródłem stała się transformacja systemu politycznego, która miała miejsce
kilkanaście lat temu. Model socjalistycznego państwa opiekuńczego powoli zastępowany
zostaje przez model państwa demokratycznego, opartego na funkcjonowaniu społeczeństwa
obywatelskiego, w którym obywatele biorą aktywny udział w rozwiązywaniu problemów
ważnych z ich punktu widzenia. Oczywiście zadaniem aparatu państwowego jest wspieranie
organizacji społecznych poprzez zapewnienie im odpowiednich warunków rozwoju w
zakresie rozwiązywania problemów niepełnosprawności (subwencji, grantów, dotacji,
programów celowych). Na cele polityki społecznej przeznaczanych jest w Polsce około 5
milionów złotych rocznie.
Polska coraz częściej podejmuje współpracę międzynarodową w zakresie rozwiązywania
problemów osób niepełnosprawnych. Są to między innymi wspólne prace badawcze, projekty
rozwojowe. Inicjatywą, w którą społeczeństwo polskie włączyło się bardzo aktywnie jest
E u r o p e j s k i R o k O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h ustanowiony przez Komisję
Europejską (2003). Przyczyniło się to do wzmożenia i skoordynowania inicjatyw
podejmowanych przez społeczeństwo polskie. Wszyscy podzielają nadzieję, iż Obchody
Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych w Polsce staną się momentem przełomowym
w postrzeganiu niepełnosprawności przez społeczeństwo polskie. Dzięki wspólnemu
europejskiemu przedsięwzięciu proces integracji społeczeństwa nabierze takiego samego
znaczenia dla osób niepełnosprawnych i sprawnych.
Podsumowując należy stwierdzić, że istnieje konieczność podjęcia działań w pięciu
obszarach. Po pierwsze konieczne jest stwarzanie środowiska najmniej ograniczającego
możliwości osób niepełnosprawnych. Po drugie należy przeciwdziałać zjawisku społecznej
marginalizacji osób niepełnosprawnych. Po trzecie wreszcie należy przeciwdziałać
automarginalizacji osób niepełnosprawnych. Czwartym obszarem działań jest
przeciwdziałanie separacji instytucjonalnej. Piątym obszarem jest współpraca z rodziną
[Błeszyńska 2001]. Oczywistym wydaje się fakt, że realizacja tych postulatów mogłaby się
przyczynić do silniejszego osadzenia tożsamości społecznej osób niepełnosprawnych w
układach naturalnego środowiska społecznego. Pytaniem otwartym pozostają natomiast
kwestie dotyczące tego, w jakim stopniu te postulaty są realizowane dziś, oraz w czy możliwe
jest ich pełniejsze realizowanie.
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
22
7 . B I B L I O G R A F I A
14
Bugajski P., (2003), Galeria Dotyku, Łódź, (materiał niepublikowany)
Balcerzak-Paradowska B., (2002), red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Raport
Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
Balcerzak-Paradowska B., (2002a), Osoby niepełnosprawne i ich rodziny – charakterystyka
demograficzna i społeczno-ekonomiczna, [w:] tejże: Sytuacja osób niepełnosprawnych w
Polsce
Błeszyńska K., (2001), Niepełnosprawność a struktura identyfikacji społecznych,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa
Firkowska-Mankiewicz A., Mrugalska K., (1998), Problemy dostępu do edukacji dla osób
niepełnosprawnych, [w:] CASE-UNDP 1998
Gmitrowicz A., (2000), Rola arteterapii w psychiatrii, [w:] Gmitrowicz, Karolak red.
Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź
Hebda-Czaplicka I., (2002), Możliwość społecznej integracji osób niepełnosprawnych, [w:]
Balcerzak-Paradowska B., red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce
Hulek A, (1980), Sytuacja społeczna osób niepełnosprawnych, [w:] Polityka społeczna.
Uwarunkowania demograficzne, zadania, potrzeby, KiW, Warszawa
Janicki, A., (2000), Arteterapia we współczesnym krajowym lecznictwie psychiatrycznym.
Uwagi o potrzebie i możliwościach jej rozwoju, [w:] Gmitrowicz, Karolak, Znaczenie
arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź
Kawczyńska-Butrym Z., (1998), Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej,
Biblioteka Pracownika Socjalnego, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice
Kowalik S., (1999), Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych,
Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice
Kubacka-Jasiecka D., (2002), Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Mazanek E., (1998), red., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne, Warszawa
Mikulski J., Auleytner J., (1996), red., Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych.
Drogi do integracji, WSPTWP, Warszawa
Oster G., Gould P., (1999), Rysunek w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk
14
W bibliografii znajdują się nie tylko książki wykorzystywane w tekście.
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA
23
Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., (2001), Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach
dziewięćdziesiątych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa
Pichalski R., (2002), Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i społecznej,
Wydawnictwo APS, Warszawa
Piszczek M., (1997), Terapia zabawą, terapia przez sztukę, Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa
Sidor-Rządkowska M., (1997), Etyczne aspekty rehabilitacji osób niepełnosprawnych,
Rozprawy Wydziału I Nauk Społecznych PAN, Warszawa
Sokołowska M., (1981), Odpowiedzialność społeczna za grupy zależne, „Studia
Socjologiczne” nr 3
Szulc W. (2000), Sztuka w służbie medycyny od antyku do postimpresjonizmu, Akademia
Medyczna im. Kraola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań
Zabłcki J., (1998), Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
Orczyk A., (2000), „Znaczenie metod teatralnych”, „Wykład”,
(www.teatroterapia.lublin.pl/articles.html)
Popek S., (1999), Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Wydawnictwo UMCS,
Lublin
Document Outline