TEMAT MIESIŃCA
ZAPOMNIANE
POWSTANIE
90 lat temu, 27 grudnia 1918 r., w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie. Po 100 latach  najdłuższej wojny
nowoczesnej Europy lud Wielkopolski chwycił za broń. Poznaniacy wyciągnęli właściwe wnioski z poprzednich
powstań narodowych i konsekwentnie wcielili je w życie. Umiejętnie połączyli doświadczenia żołnierskie nabyte
w armii niemieckiej z dobrym gospodarowaniem i zmysłem organizacyjnym. W ciągu ponadpółrocznych zmagań
militarnych powołano pod broń 200 tys. żołnierzy i ochotników formacji pomocniczych.
Dzięki wsparciu Paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego kierowanego przez Romana Dmowskiego działania
powstańcze uzyskały poparcie wojsk Ententy, zwłaszcza dowództwa francuskiego. Dzięki tym działaniom Odrodzona
Polska została powiększona o tereny Wielkopolski i Pomorza z dostępem do Bałtyku.
Przebieg powstania
wielkopolskiego
Artur Bądkowski, darzenia, takie jak m.in.: wojna polsko-so- kwestia przynależności państwowej tej
IPN Poznań wiecka, wojna polsko-ukraińska, konflikt ziemi. Byli tacy, którzy liczyli na to, że
z Litwą i Czechosłowacją, trzy powstania podczas rozmów pokojowych państwa
11 listopada 1918 r. podpisano rozejm kończący śląskie. O przyłączeniu Wielkopolski do wchodzące w skład zwycięskiej Ententy
walki I wojny światowej. Dla Polaków był to dzień odrodzonej Rzeczypospolitej zadecydo- zdecydują o przyłączeniu Wielkopolski do
ziszczenia się marzeń o odzyskaniu niepodległości. wała również walka zbrojna. państwa polskiego. Takiego zdania był
Do historii przeszło słynne zdanie Józefa Piłsud- Wielkopolska, która od 1793 r. znalazła Piłsudski, utworzona w Poznaniu Naczel-
skiego:  Bo ni z tego, ni z owego, mamy Polskę na się w rękach pruskich, póz
niej zjednoczo- na Rada Ludowa i Komitet Narodowy Pol-
pierwszego . Odrodzenie państwa wbrew temu nych Niemiec, po zakończeniu I wojny ski działający w Paryżu. Ale byli również
stwierdzeniu nie było takie oczywiste i proste. światowej nie weszła od razu do odrodzo- zwolennicy zbrojnej walki o wolność.
Granice II Rzeczypospolitej formowały nej Rzeczypospolitej. Jej mieszkańcy W grudniu 1918 r. okazało się, że właśnie
się aż do 1922 r. Był to proces bardzo dy- wiedzieli, że zaborca przegrał wojnę to drugie rozwiązanie umożliwi włączenie
namiczny i obfitujący w dramatyczne wy- i w najbliższym czasie rozstrzygnie się tych ziem do tworzącej się II RP.
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA I
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
Poszli Ci,
którzy
powinni...
WA
ADYSA
AW ANDERS (1892
 1970), członek korpora-
cji  Arconia , w powsta-
niu wielkopolskim po-
czątkowo zastępca szefa
sztabu Dowództwa Głów-
nego Armii Wielkopol-
skiej, następnie dowódca
1. Pułku Ułanów, walczył
na froncie litewsko-bia-
Gmach Prezydium Policji Pruskiej, wokół którego padły pierwsze strzały powstania 27 grudnia 1918 r.
Å‚oruskim, uczestnik woj-
ny polsko-bolszewickiej,
w czasie kampanii 1939 r. W styczniu 1916 r. powstał Tajny Międzypartyjny Paderewskiego, który rozbudził i tak oży-
dowódca Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, więzień Komitet Obywatelski, skupiający posłów  Polaków wione już nadzieje polskiej ludności na
NKWD, dowódca Armii Polskiej na Wschodzie, dowódca do parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego, a od lipca przyłączenie Wielkopolski do odradzają-
II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych, p.o. Naczelnego Wo- 1918 r. na terenie zaboru pruskiego zaczęła powsta- cej się Rzeczypospolitej. Mieszkańcy Po-
dza PSZ, pozbawiony przez władze komunistyczne oby- wać sieć polskich komitetów obywatelskich. 11 paz
- znania z okazji tej wizyty wywiesili flagi
watelstwa polskiego, generał brygady WP dziernika 1918 r. został wystosowany wspólny ko- polskie, francuskie, brytyjskie i amery-
munikat organizacji polskich działających w Rzeszy, kańskie. Tak więc w mieście leżącym
STANISA
AW CELICHOWSKI opowiadających się jawnie za niepodległością Polski, w granicach państwa niemieckiego lud-
(1885 1947), adwokat, w którym stwierdzono, że  tylko zjednoczenie ność polska ozdabiała okna flagami
w powstaniu wielkopol- wszystkich części narodu osiadłych na ziemiach pol- państw tworzących koalicję antyniemiec-
skim dowódca 3. baonu skich w jedną całość, wyposażoną w pełnię praw ką i walczących z nimi przez cztery lata
11. Pułku Strzelców państwowych, stanowić może rękojmię trwałego na frontach I wojny światowej. Miały też
Wielkopolskich, kierow- przymierza narodów . Dzień po podpisaniu rozejmu miejsce polskie manifestacje o charakte-
nik Wydziału Wojskowego kończącego I wojnę światową z Centralnego Komite- rze patriotycznym. Doprowadziło to do
w Ministerstwie Byłej tu Obywatelskiego wyłoniono tymczasowy Komisariat kontrmanifestacji niemieckich. Pochód
Dzielnicy Pruskiej, uczest- Naczelnej Rady Ludowej w składzie: ks. Stanisław oddziału żołnierzy 6. Pułku Grenadierów,
nik wojny polsko-bolsze- Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński. Jaro- idąc przez miasto, zrywał flagi i je profa-
wickiej, oboz
ny Obozu gniew Drwęski został prezydentem Poznania. W na- nował. Gwałtownie zareagowała również
Wielkiej Polski na woje- stępnych dniach Komisariat wydał odezwę do społe- niemiecka ludność cywilna. W tak napię-
wództwo poznańskie, czło- czeństwa polskiego zaboru pruskiego wzywającą do tej atmosferze wkrótce doszło do wymia-
nek Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego, więzień zachowania spokoju oraz do zapłaty jednorazowego ny ognia między Niemcami a sformowa-
NKWD, członek emigracyjnej Rady Narodowej w Anglii tzw. podatku narodowego. nymi wcześniej polskimi oddziałami
18 listopada 1918 r. odbyły się wybory członków
ZDZISA
AW CHA
APOWSKI powiatowych rad ludowych i delegatów na Sejm
(1892 1920), ziemianin, Dzielnicowy, który obradował w dniach 3 5 grudnia
w powstaniu wielkopol- 1918 r. w Poznaniu. W obradach uczestniczyli przed-
skim organizator Straży stawiciele wszystkich ziem polskich znajdujących się
Ludowej w Mosinie, ochot- pod zaborem pruskim, jak również polskiej emigra-
nik 1. Pułku Ułanów cji zarobkowej w Niemczech (głównie Westfalii).
Wielkopolskich, ppor. WP, Sejm podjął wiele uchwał wyrażających wolę ludno-
uczestnik wojny polsko- ści polskiej mieszkającej pod zaborem pruskim, do
-bolszewickiej, poległ połączenia się z innymi ziemiami polskimi w zjedno-
w 1920 r. czonym państwie polskim. Sejm wybrał Naczelną Ra-
dę Ludową. Na czele prezydium stanął Bolesław Kry-
ROMAN DMOWSKI (1864 siewicz. Organ roboczy stanowił Komisariat Naczel-
 1939), pisarz, polityk, nej Rady Ludowej, w którym zasiedli: ks. Stanisław
działacz społeczny, ide- Adamski (Poznań), Wojciech Korfanty (Śląsk), dr Ste-
olog Obozu Narodowego. fan A
aszewski (Pomorze), red. Adam Poszwiński (Ku-
W sierpniu 1917 r. powo- jawy), Józef Rymer (Śląsk) i Władysław Seyda
łał do życia Komitet Na- (Poznań). W Gdańsku i Bytomiu utworzono podkomi-
rodowy Polski, który sariaty. W połowie grudnia 1918 r. w poznańskich
wkrótce został uznany ja- szkołach wprowadzono naukę języka polskiego i reli-
ko oficjalne przedstawi- gii w języku polskim.
cielstwo nieistniejÄ…cego
państwa polskiego; KNP spowodowało utworzenie Armii Pierwsze walki powstania wielkopol-
Polskiej we Francji; był delegatem na konferencję w Pa- skiego rozpoczęły się w piątek 27 grudnia
ryżu; utrzymywał kontakt z ludnością polską zaboru pru- 1918 r. w Poznaniu i w wielu miejscach
skiego; interweniował u dowództwa aliantów w sprawie poza nim. Bezpośrednią przyczyną ich
7. Pułk Strzelców Wielkopolskich
ofensywy niemieckiej w Wielkopolsce wybuchu był przyjazd Ignacego Jana
NIEZALEÚNA
II
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
Straży Ludowej, Polskiej Organizacji środkowej i wschodniej Wielkopolski, na JÓZEF DOWBOR-MUŚNICKI
Wojskowej (POW) oraz Służby Straży których ludność polska stanowiła więk- (1867 1937), dowódca
i Bezpieczeństwa. Do najostrzejszych szość. Dużo trudniej było zapanować na I Korpusu Polskiego w Ro-
starć doszło wówczas o Prezydium Poli- zachodzie. sji, głównodowodzący po-
cji, gdzie śmiertelnie ranny został Franci- Początkowo Naczelna Rada Ludowa wstania wielkopolskiego,
szek Ratajczak, pierwsza polska ofiara wahała się przed przejęciem kontroli nad generał broni
tych walk. Z okolic Poznania wyruszyły spontanicznie rozpoczętym powstaniem
na pomoc miastu dodatkowe oddziały. zbrojnym. W pierwszej fazie walk tym-
A
ączność telefoniczna umożliwiła roz- czasowym dowódcą wojsk powstańczych
przestrzenienie się wieści o tych wyda- był mjr Stanisław Taczak. 7 stycznia po-
rzeniach i włączenie się do akcji zbrojnej dzielono Wielkopolskę na okręgi wojsko-
utworzonych już wcześniej struktur kon- we, co było przejawem organizowania się
spiracyjnych i powstajÄ…cych ad hoc no- regularnej armii. 8 stycznia 1919 r. Komi-
wych oddziałów. W ten sposób powstanie sariat Naczelnej Rady Ludowej wydał de-
objęło całą Wielkopolskę. kret o przejęciu władzy nad zdobytymi te- EDMUND EFFERT (1889
W ciągu pierwszych trzech dni walk renami. Podjęte rozmowy niemiecko-pol-  1944), w powstaniu
powstańcom udało się oswobodzić Po- skie nie doprowadziły do zakończenia wielkopolskim dowódca
znań. Mieszkańcy tego miasta nie mogli walk. 12. kompanii 3. Pułku
jednak czuć się bezpiecznie aż do 6 stycz- 11 stycznia Naczelnik Państwa Józef Strzelców Wielkopolskich,
nia 1919 r., kiedy powstańcy zajęli lotni- Piłsudski mianował naczelnym dowódcą uczestnik wojny polsko-
sko A
awica. Do tego momentu istniało gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. W po- -bolszewickiej, podczas
zagrożenie zaatakowania miasta z powie- łowie stycznia na mocy dekretu Naczelnej okupacji hitlerowskiej
trza. Wielkopolanom udało się zdobyć Rady Ludowej został on przyjęty do Pol- członek sztabu Narodo-
wej Organizacji Wojsko-
wej, a póz
niej Narodo-
wych Sił Zbrojnych Okręg
Poznań, aresztowany przez gestapo, zmarł z wycieńczenia
i obrażeń odniesionych w śledztwie, podpułkownik WP
WITOLD HULEWICZ (1895
 1941), członek Towarzy-
stwa Tomasza Zana, w cza-
sie powstania wielkopol-
skiego oficer oddziałów
łączności i lotnictwa, współ-
założyciel poznańskiego
oddziału Związku Zawo-
dowego Literatów Polskich,
aresztowany przez gesta-
po w Warszawie, rozstrze-
lany w Palmirach; kapi-
tan WP
ALBIN JASIC
SKI (1880 1940),
w powstaniu wielkopol-
skim dowódca 2. Dywizji
Przejście graniczne dla ludności na zachodniej granicy powstania
Strzelców Wielkopolskich,
nieuszkodzoną stację lotniczą wraz z sa- skich Sił Zbrojnych w Zaborze Pruskim aresztowany przez NKWD
molotami i zapasami sprzętu, które stały i mianowany głównodowodzącym wszyst- we wrześniu 1939 r.,
się zaczątkiem powstańczego lotnictwa. kich Sił Zbrojnych Polskich byłego Zabo- zmarł z wycieńczenia w so-
Dzięki zaskoczeniu i dobrej organizacji ru Pruskiego. Wraz z nim do oddziałów wieckim więzieniu w Miń-
oddziałów powstańczych, a także chaoso- w Wielkopolsce przybyło około 200 ofi- sku; generał brygady WP
wi w Niemczech, udało się wyzwolić do cerów, służących wcześniej wraz z Gene-
8 stycznia 1919 r. takie miasta, jak: Czarn- rałem w armii rosyjskiej. Na jeszcze
ków, Wronki, Pniewy, Grodzisk, Kościan, większą skalę organizowano pobór ochot-
Gostyń, Krotoszyn, Odolanów, Ostrze- ników, których nie brakowało, ponieważ
szów, Ostrów, Pleszew, Jarocin, Wrze- entuzjazm do walki wśród ludności był
śnia, Gniezno, Mogilno i Żnin. Wiele po- wielki. STEFAN KAy
MIERCZAK (1888
wiatów wielkopolskich znalazło się w rę- Ukształtowały się trzy fronty: połu-  1944), kołodziej, w po-
kach powstańców przy minimalnym dniowy  wzdłuż granicy ze Śląskiem, za- wstaniu wielkopolskim
oporze wroga i stratach własnych. Cięż- chodni  wzdłuż rzeki Obry, i północny  dowódca kompanii lubiń-
kie, ale zwycięskie walki stoczono o Ino- wzdłuż Noteci. skiej, 3. Kompanii Straży
wrocław, Szubin i Chodzież. Ludowej w powiecie ko-
Do krwawych walk doszło o Zbąszyń  Podczas ostatniej bitwy stoczonej w środę pod ściańskim, w 1940 r. wy-
i Rawicz, których powstańcom nie udało Szubinem, dopuszczali się żołnierze niemieccy szere- siedlony z Wielkopolski
się jednak zdobyć. Wielokrotnie, w krót- gu okrucieństw na Polakach. Naoczny świadek opo- i wysłany na roboty przy-
kim odstępie czasu dochodziło do zmiany wiada, że Niemcy o rannych żołnierzy polskich nie musowe do Niemiec, gdzie
stanu posiadania walczących stron. Zna- troszczyli się zupełnie. Z poległych zdzierano mun- zmarł
czącym sukcesem Polaków było zdobycie dury i buty, pozostawiając ich tylko w koszuli. Po-
wysuniętego na zachód Wolsztyna i Ko- nieważ nie było opieki lekarskiej, ranni odwiezieni
panicy. Najłatwiej było opanować tereny przez obywateli i gospodarzy do miasta, padali na
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA III
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
EDMUND KLEMCZAK (1886 W obliczu Boga Wszechmogącego w Trójcy Świętej Je-
 1939), w powstaniu dynego ślubuję,
wielkopolskim organiza- że Polsce, Ojczyz
nie mojej i sprawie całego Narodu
tor i dowódca kompanii Polskiego zawsze i wszędzie służyć będę,
opalenickiej, zginął w obro- że kraju Ojczystego i dobra narodowego do ostatniej
nie Warszawy kropli krwi bronić będę,
że Komisariatowi Naczelnej Rady Ludowej w Pozna-
niu i dowódcom i przełożonym swoim, mianowanym
przez tenże Komisariat, zawsze i wszędzie posłusz-
Pluton szturmowy 2. Kompanii Åšremskiej,
nym będę,
Kąkolewo, styczeń 1919 r.
że w ogóle tak się zachowywać będę, jak to przystoi
ulicy. Pomocy i żywności Niemcy zakazywali udzielać na mężnego i prawego żołnierza-Polaka,
rannym. Jeńców polskich bito kolbami. Odznaczyli że po zjednoczeniu Polski złożę przysięgę żołnierską,
się przy tym uzbrojeni urzędnicy kolejowi z Bydgosz- ustanowioną przez polską zwierzchność państwową.
LEON KMIOTEK (1889 1942), czy i żołnierze, którzy odgrażali się, że wszystkich Dowbór-Muśnicki, gen. por .
w powstaniu wielkopol- się pozabija. Rozkaz Dowództwa Głównego w sprawie przysięgi,
skim dowódca kompanii Potwierdza się także wiadomość, że w Krzyżu 21 I 1919 r.
batalionu czarnkowskie- wszystkich wojskowych Polaków internują. Żywność
go, uczestnik wojny pol- żołnierzom polskim poodbierano. Kto miał więcej niż W tych niesprzyjających warunkach
sko-bolszewickiej, uczest- jedną koszulę, musiał wszystko oddać. Żołnierze nie- Polacy zaczęli zabiegać o podjęcie roz-
nik kampanii 1939 r., or- mieccy głosili cynicznie: Nie walczymy za Ojczyznę, mów, aby doprowadzić do wstrzymania
ganizator na terenie lecz za pieniądze . walk. Dzięki interwencji Komitetu Naro-
Wielkopolski konspiracyj- Druk:  Dziennik Berliński , nr 21 z 26 I 1919 r. dowego Polskiego w Paryżu, z Romanem
nej organizacji wojsko- Dmowskim na czele, udało się uzyskać
wej pn. Wielkopolska Or- W połowie stycznia uspokoiła się sy- pomoc z Zachodu. Marszałek Ferdynand
ganizacja Wojskowa, do- tuacja w Berlinie. Niemcy ściągnęli do Foch zagroził Niemcom wznowieniem
wódca tajnej organizacji Wojska Ochotnicze Ziem Wielkopolski dodatkowe oddziały i wkrót- walk na zachodzie, jeśli nie wstrzymają
Zachodnich, aresztowany przez gestapo, zginÄ…Å‚ na gilo- ce przeszli do ofensywy. Dysponowali oni walk w Wielkopolsce. 16 lutego 1919 r.
tynie; kapitan WP wówczas licznymi, bitnymi i dobrze wy- podpisano w Trewirze przedłużenie rozej-
posażonymi oddziałami. Szczególnie mu, który obejmował także Wielkopol-
DANIEL KONARZEWSKI ciężkie walki toczyły się na południu skę. W ten sposób drogą dyplomatyczną
(1871 1935), w powsta- Wielkopolski, w rejonie Osiecznej, udało się utrzymać zdobycze powstańcze-
niu wielkopolskim do- gdzie udało się Wielkopolanom po- go oręża w Wielkopolsce.
wódca 1. Pułku Strzelców wstrzymać atak. Na zachodzie bardzo
Wielkopolskich i 1. Dywi- krwawe walki miały miejsce w okoli-  Niemcy muszą bezzwłocznie zaprzestać wszel-
zji Strzelców Wielkopol- cach Babimostu i Kargowej. Również na kich ruchów ofensywnych przeciw Polakom w okrę-
skich, dowódca Grupy północy z Bydgoszczy trwał kontratak gu Poznania i we wszystkich innych okręgach.
Operacyjnej walczącej na na polskie pozycje. Dużym zagrożeniem W tym celu wojskom ich zakazuje się przekraczania:
froncie litewsko-białoru- dla Polaków były niemieckie siły na na południu linii byłej granicy Prus Wschodnich
skim, uczestnik wojny wschodzie  na ziemiach dzisiejszej i Zachodnich z RosjÄ… do DÄ…browy Biskupiej  potem
polsko-bolszewickiej, ge- Białorusi, Ukrainy i w Krajach Bałtyc- od tego punktu linii na zachód od Dąbrowy Bisku-
nerał dywizji WP kich. Odzyskali oni m.in. Czarnków i Cho- piej, na zachód od Nowej Wsi Wielkiej, na południe
dzież, które jednak póz
niej ponownie od Brzozy, na północ od Szubina, na północ od Kcy-
odbili powstańcy. ni, na południe od Szamocina, na południe od Cho-
ANDRZEJ KOPA (1879 dzieży, na północ od Czarnkowa, na zachód od Miał,
 1956), w powstaniu  Wszystkie podlegające mi dowództwa zaprzysię- na zachód od Międzychodu, na zachód od Zbąszynia,
wielkopolskim dowódca gną niezwłocznie żołnierzy na następującą, ustano- na zachód od Wolsztyna, na północ od Leszna, na
10. Pułku Strzelców wioną przez NRL rotę przysięgi: północ od Rawicza, na południe od Krotoszyna, na
Wielkopolskich, uczest-
nik walk o Lwów, walczył
w wojnie polsko-bolsze-
wickiej, w 1940 r. wysie-
dlony przez Niemców
z Wielkopolski; pułkow-
nik WP
JERZY KUBICKI (1892
 1973), członek POW Za-
boru Pruskiego, w po-
wstaniu wielkopolskim
współorganizator 1. Puł-
ku Ułanów Wielkopolskich,
uczestnik wojny polsko-
-bolszewickiej, w kampa-
nii 1939 r. walczył w obro-
nie Warszawy, oficer
ZWZ-AK
Grupa powstańców w Poznaniu, 1919 r.
NIEZALEÚNA
IV
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
JERZY KWIECIC
SKI (1889
 1940), członek POW
Zaboru Pruskiego, w po-
wstaniu wielkopolskim
pierwszy polski komen-
dant Inowrocławia, uczest-
nik wojny polsko-bolsze-
wickiej, aresztowany przez
NKWD, zginÄ…Å‚ w Katyniu;
major WP
JULIAN LANGE (1873 1954),
w powstaniu wielkopol-
skim komendant Straży
Ludowej, tytularny puł-
kownik
Stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego na skraju parku w Pawłowicach
zachód od Odolanowa, na zachód od Ostrzeszowa, na Z protokołu posiedzenia Komisji Rozejmowej
północ od Wieruszowa, a następnie aż do granicy w sprawie zakazu przekraczania przez Niemców
śląskiej . linii rozejmowej. Trewir, 14 II 1919 r. JÓZEF LOSSOW (1874 1950),
w powstaniu wielkopol-
skim pierwszy dowódca
pułku konnych strzelców
straży poznańskiej, póz
-
niejszego 1. Pułku Uła-
nów Wielkopolskich
STEFAN A
UKOWICZ (1894
 1941), w powstaniu
wielkopolskim organiza-
tor powstania na Pomo-
rzu, oficer 1. Pułku Ułanów
Wielkopolskich, uczest-
nik wojny polsko-bolsze-
wickiej, szef sztabu Po-
znańskiego Okręgu ZWZ-AK,
aresztowany przez gesta-
po i zamordowany; ma-
jor WP
CZESA
AW MEISSNER (1879
 1950), lekarz, członek
Towarzystwa Tomasza Za-
na, członek Ligi Narodo-
wej, członek Rady Naczel-
nej Towarzystwa Czytelni
Ludowej, w powstaniu
wielkopolskim kierownik
Wydziału Wykonawczego
Rady Ludowej Miasta Po-
znania, sekretarz NRL,
wiceprezes i członek Wo-
jewódzkiego Związku Lu-
dowo-Narodowego, członek Rady Obozu Wielkiej Polski,
prezes zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego
w Poznaniu, członek Rady Narodowej w Londynie
Rozwój powstania wielkopolskiego i walki na froncie wielkopolskim. Oprac. B. Polak i L. Fijała
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA V
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
IGNACY MIELŻYC
SKI (1871
 1938), ziemianin, w po-
Fenrychowie
wstaniu wielkopolskim
dowódca odcinka łabi-
szyńskiego, walczył na
froncie litewsko-białoru-
w powstaniu
skim jako dowódca 1. Puł-
ku Ochotniczego Jazdy
Wielkopolskiej; podpuł-
wielkopolskim
kownik WP
Zofia Fenrych,
IPN Poznań
Tadeusz i Władysław Fenrychowie to bracia
IGNACY PADEREWSKI (1860 z wielkopolskiej rodziny o tradycjach patriotycz-
 1941), wybitny muzyk, nych i wojskowych. Obaj wzięli udział w powsta-
działacz niepodległościo- niu wielkopolskim, obaj przeżyli i pracowali dla
wy, jego przybycie do Po- II Rzeczypospolitej, obaj zapłacili najwyższą ce-
znania 26 grudnia 1919 r. nę za udział w walce o Polskę w czasie II wojny
przekształciło się w wiel- światowej.
ką manifestację patrio- Tadeusz Wiktor Fenrych urodził się
tyczną, kontrakcja nie- 17 lipca 1882 r. w Poniatowie koło Płocka.
miecka doprowadziła do Uczęszczał do gimnazjum w Trzemesznie
starć zbrojnych między i Gniez
nie, a następnie ukończył rolniczą
Polakami a Niemcami szkołę średnią w Szamotułach. Ukończył
i wybuchu powstania również Wyższą Szkołę Budowy Maszyn
wielkopolskiego; premier w Köthen, pracowaÅ‚ jako inżynier budow-
rządu polskiego w 1919 r., w 1940 r. czynnie wspierał lany w prywatnych firmach niemieckich.
rząd emigracyjny Władysława Sikorskiego Jednocześnie służył w Pułku Artylerii
Władysław Fenrych
Lekkiej w Poznaniu. W 1915 r. jako pod-
porucznik walczył w armii niemieckiej na Tadeusz Fenrych walczył do końca po-
froncie zachodnim w I wojnie światowej. wstania, a póz
niej kontynuował karierę
JÓZEF PR
DZYC
SKI (1877 Władysław Fenrych urodził się 21 listo- w Wojsku Polskim, w którego skład we-
 1942), ksiądz, działacz pada 1891 r. w Górce (niedaleko Śremu). szła armia wielkopolska tworzona m.in.
tajnego Towarzystwa im. Po śmierci ojca, Władysława Edwina, ad- przez Fenrycha. Jednym z zadań było
Tomasza Zana, członek ministratora gospodarstwa rolnego w Bra- szkolenie młodych oficerów. W grudniu
m.in. Ligi Narodowej, Ka- ciszewie, będącego własnością kurii 1923 r. został awansowany do stopnia ka-
tolickiego Stowarzysze- gniez
nieńskiej, Władysław godził naukę pitana. W maju 1925 r. z rozkazu Wojsko-
nia Młodzieży Męskiej, w szkole w Gniez
nie z pomaganiem swojej wego Biura Historycznego w Warszawie
Towarzystwa Przemy- matce Helenie z Feldmanów w prowadze- zajął się organizowaniem Referatu Histo-
słowców, kapelan Towa- niu gospodarstwa. W czasie I wojny świa- rycznego, którego głównym zadaniem by-
rzystwa Gimnastycznego towej został wcielony do armii pruskiej ło zebranie materiałów do dziejów po-
 Sokół . W czasie po- i walczył kilka miesięcy pod Verdun. Tam wstania wielkopolskiego. I właśnie na tym
wstania wielkopolskiego nabawił się choroby reumatycznej, z któ- polu położył bardzo duże zasługi. Jako hi-
był dziekanem general- rą zmagał się do końca życia. storyk amator, ale i pasjonat, zorganizował
nym wojsk powstańczych; działacz Obozu Wielkiej Polski Komitet Centralny (przemianowany póz
-
Działalność powstańcza
i Stronnictwa Narodowego. W paz
dzierniku 1939 r. zało- niej w Towarzystwo) Badań nad Historią
żył podziemną organizację  Ojczyzna . Aresztowany Obaj bracia znalez
li się w Wielkopol- Powstania Wielkopolskiego, który wyło-
przez gestapo w maju 1941 r., zmarł w KL Dachau sce w momencie wybuchu powstania. Ta- nił Komisję Historyczną złożoną z histo-
deusz należał do głównych organizatorów ryków i archiwistów, którzy opracowali
frontu północnego, jako adiutant i oficer kwestionariusz rozesłany do powstańców.
operacyjny sztabu grupy ppłk. Kazimie- Dzięki temu kwestionariuszowi i wywia-
JAN RZEPA (1899 2005), rza Grudzielskiego. Razem z nim tworzył dom przeprowadzonym z powstańcami
żołnierz powstania wiel- organizacje powstańcze. Brał udział zebrano bardzo bogaty materiał z
ródłowy
kopolskiego, brał udział w zdobyciu Zdziechowy pod Gnieznem do studiów nad powstaniem. Sam Tadeusz
w walkach o Wronki, Zbą- (30 31 grudnia 1918 r.), w przygotowa- Fenrych brał udział w zbieraniu wszelkich
szyń, Opalenicę i Wolsztyn, niach do bitwy pod Szubinem i w samej informacji na temat powstania. Niejedno-
uczestnik wojny polsko- bitwie o miasto (8 stycznia 1919 r.). Bi- krotnie w czasie wakacji z rodzinÄ… wynaj-
-bolszewickiej, uczestnik twa ta była niezwykle ważna dla losów dował byłych powstańców i przeprowa-
kampanii w 1939 r., gdzie powstania, gdyż okolice Szubina były do- dzał z nimi wywiady. Zbierał również pa-
trafił do niewoli niemiec- godne dla niemieckiej koncentracji i zma- miątki materialne, które w 1929 r.
kiej, następnie wysłany sowanego uderzenia na Poznań. 2 stycz- wystawił na Powszechnej Wystawie Kra-
na roboty przymusowe nia 1919 r. Szubin został zdobyty przez jowej w Poznaniu. Mniejsze znaczenie
do Niemiec, zmarł jako Niemców, którzy zaczęli przygotowywać mają jego publikacje dotyczące powstania
ostatni uczestnik powsta- się do dalszej ofensywy w kierunku Kcy-  jako amator nie miał odpowiedniego
nia wielkopolskiego; podporucznik WP ni i Żnina. Tadeusz Fenrych został wysła- warsztatu, a jego syntezy w opinii wielu
ny z prośbą o wsparcie do mjr. Stanisława historyków były przedwczesne.
Taczaka. Miasteczko zostało zdobyte 11 stycz- Władysław Fenrych po klęsce Niemiec
nia, w toku tzw. drugiej bitwy szubiń- w I wojnie również wrócił na ziemie pol-
skiej, wspólnymi siłami oddziałów z Po- skie i jako ochotnik znalazł się wśród
znania, Wrześni, Wyrzyska i Gniezna, walczących w powstaniu. Brał udział
a wraz z nim A
abiszyn, Żnin i Złotnik. w oswobodzeniu Gniezna. Przez pewien
NIEZALEÚNA
VI
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
czas był zastępcą dowódcy gniez
nieńskie- STANISA
AW TACZAK (1874
go pułku. Walczył razem z bratem w bi-  1960), w czasie powsta-
twie pod Szubinem, gdzie był dowódcą nia wielkopolskiego głów-
baterii dział polowych. Póz
niej walczył nodowodzący powstaniem
także pod Rynarzewem, Szamocinem (od 28 grudnia 1918 r.
i Radwankami. W Wojsku Polskim służył do 15 stycznia 1919 r.),
również po powstaniu, do 1920 r., w stop- następnie zastępca szefa
niu porucznika służył w pułku artylerii sztabu Dowództwa Głów-
lekkiej w Gniez
nie, a następnie w 14. Puł- nego Armii Wielkopol-
ku Artylerii Lekkiej w Poznaniu. skiej, uczestnik wojny
polsko-bolszewickiej,
W pierwszym rzędzie bracia Fenrychowie 
Życie w wolnej Polsce
w czasie kampanii 1939 r.
od lewej: pierwszy Władysław, czwarty Tadeusz
W wolnej Polsce bracia przeszli do re- dostał się do niewoli. Po
 w czasie powstania wielkopolskiego
zerwy, założyli rodziny i podjęli pracę. Ta- ustaleniu jego personaliów początkowo Niemcy chcieli
deusz w latach 1931 1939 był energicz- Polski przez Hitlera   kuli dla Fenrycha go rozstrzelać, ostatecznie trafił do obozu jenieckiego;
nym i gospodarnym burmistrzem Kroto- byłoby szkoda, ale stryczek się znajdzie . generał brygady WP
szyna. Jednocześnie, razem z trzecim
Ofiary II wojny światowej
bratem Stanisławem i siostrą Marią z Fen-
rychów Mikulską nabył majątek Pudliszki. W momencie wybuchu II wojny świa- ALFONS WOJTKIEWICZ
Wcześniej, w 1924 r., ożenił się z Teodorą towej bracia, oficerowie rezerwy, zgłosili (1885 1940), w czasie
Grabowską, z którą miał dwóch synów, się do walki. Tadeusz dostał się do niewo- powstania wielkopolskie-
Wiktora i Tadeusza. Tadeusz Fenrych za li niemieckiej, ale już w listopadzie 1939 r. go kwatermistrz Dowódz-
swoje zasługi wojskowe i na polu społecz- z niej powrócił. Następnie został areszto- twa Głównego Armii
nym został odznaczony krzyżem Virtuti wany przez gestapo pod zarzutem roz- Wielkopolskiej, dowódca
Militari piątej klasy oraz srebrnym Krzy- strzeliwania Niemców w Śremie. Po krót- 7. Pułku Strzelców Wiel-
żem Zasługi. II wojna światowa zastała go kim śledztwie zarzut uznano za fałszywy kopolskich, uczestnik woj-
w Lublinie, w ekspozyturze Pudliszek. i Tadeusza zwolniono. Razem z całą ro- ny polsko-bolszewickiej,
Władysław zajął się hodowlą i rolnic- dziną został wysiedlony do Tarnowa. Tam w 1939 r. trafił do nie-
twem, a także działalnością społeczną zapłacił za przeszłość powstańca wielko- woli sowieckiej, więziony
w rozmaitych rolniczych kółkach. Jako polskiego. 3 marca 1941 r. został areszto- w obozie w Starobielsku,
hodowca bydła zdobywał liczne nagrody wany przez tamtejsze gestapo, po mie- zamordowany pod Char-
na wystawach krajowych i międzynarodo- sięcznych torturach zesłano go do obozu kowem; pułkownik WP
wych. Działał również w Towarzystwie koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie
Doświadczalnictwa Rolniczego, mające- zmarł 16 lipca 1942 r. W Tarnowie zginął
go na celu przekazywanie rolnikom naj- młodszy syn Tadeusza, również Tadeusz. JAN WROCZYC
SKI (1876
nowszych osiągnięć naukowych i podno- 16-letni chłopak został zamęczony przez  1945), w czasie powsta-
szenie poziomu wielkopolskiego rolnic- gestapo. nia wielkopolskiego szef
twa. Władysław ożenił się z Zofią Graff Oddział, w którym walczył Władysław, sztabu Dowództwa Głów-
i mieli siedmioro dzieci (jedno zmarło w czasie walki znalazł się w kleszczach nego Armii Wielkopol-
w niemowlęctwie). W ich domu panowa- między armią niemiecką a sowiecką. Fen- skiej, uczestniczył w bu-
ła atmosfera tolerancji wobec innych wy- rych uznał, że lepiej jest trafić do niewoli dowie Centralnego Okręgu
znań i narodowości, ale z szacunkiem do u Sowietów. Nie ukrył przed nimi faktu, Przemysłowego, członek
samych siebie. Toteż gdy niemieccy że jest właścicielem gospodarstwa rolne- prezydium Rady Głównej
przedsiębiorcy zaczęli być zbyt aktywni go. Zginął w dotąd niejasnych okoliczno- Opiekuńczej; generał dy-
i godzić w interesy polskie (w tym przy- ściach, prawdopodobnie w twierdzy brze- wizji WP
padku mleczarzy), Władysław zdecydo- skiej, skąd ma ostatnie wieści jego rodzi-
wanie wspierał Polaków, budząc niezado- na. Towarzysze z jego celi wspominali, że
wolenie ze strony Niemców. Jego dzieci namawiany do ukrycia swojej działalno-
zapamiętały zdanie, jakie wypowiedział ści Władysław odpowiedział  Nigdy nie JÓZEF WRYCZA (1884 1961),
jeden z niemieckich sąsiadów po zajęciu kłamałem, teraz też nie będę . ksiądz, działacz Rady Lu-
dowej w Toruniu i Chełm-
ży, w czasie powstania
wielkopolskiego zaanga-
żowany w formowanie
Organizacji Wojskowej
Pomorza w Chełmży, ka-
pelan Wojsk Wielkopol-
skich, aresztowany przez
Niemców i oskarżony
o zdradÄ™ stanu, uczest-
nik zaślubin Polski z mo-
rzem w Pucku w 1920 r., uczestnik wojny polsko-bol-
szewickiej, działacz Stronnictwa Narodowego, w okresie
okupacji hitlerowskiej prezes Rady Naczelnej Tajnej Or-
ganizacji Wojskowej  Gryf Pomorski , po wojnie współ-
pracował z podziemiem niepodległościowym; podpułkow-
nik WP
Władysław Fenrych z żołnierzami 1. baterii 2. Pułku Artylerii Lekkiej, styczeń 1919 r.
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA VII
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.
ZAPOMNIANE POWSTANIE
Stanisław Thiel w walce
o Polskę Niepodległą
Rafał Sierchuła, IPN Poznań nej pod Kępnem. W dniach 17 19 stycznia
1920 r. brał udział w objęciu przez Polskę
Mijająca rocznica powstania wielkopolskiego na- części pow. kępińskiego oraz części Śląska.
kazuje przypomnieć sylwetki zasłużonych dla od- Wkrótce wyjechał na front wschodni.
zyskania niepodległości. Taką osobą jest Stani- W kwietniu 1920 r. odszedł z dowództwa
sław A
ucjan Thiel, jeden z licznych dowódców pułku i od czerwca był zastępcą szefa I De-
wielkopolskich oddziałów powstańczych, oficer partamentu MSWoj., po czym objął 69. pp.
liniowy wojny polsko-bolszewickiej, pułkownik Dowodził nim do lipca, następnie został do-
Narodowych Sił Zbrojnych. wódcą 33. Brygady Piechoty w składzie
Stanisław A
ucjan Thiel urodził się 17. DP. Walczył pod Wilejką, nad Swisło-
20 paz
dziernika 1881 r. we Wrocławiu, jako czą oraz pod Modlinem. Dekretem nr 2140
syn Kazimierza, radcy sÄ…dowego, ziemiani- z 10 kwietnia 1920 r. awansowany przez NW
na, i Józefy, z domu Frezer. W 1901 r. zdał do stopnia pułkownika. Po zawarciu pokoju
we Wrocławiu maturę. Od 1 kwietnia 1901 ryskiego dowodził 33. Brygadą Piechoty, peł-
do 31 marca 1902 r. odbył jednoroczną służ- nił obowiązki dowódcy 17. DP oraz dowo-
bę wojskową w 6. Pułku Artylerii Polowej. dził piechotą dywizyjną 17. DP. Za udział
Po dwukrotnych ćwiczeniach w 1903 w wojnie polsko-bolszewickiej odznaczony
i 1905 r., zdał we wrześniu 1905 r. egzamin krzyżem Virtuti Militari 5 klasy, czterokrot-
na oficera. Od 1 kwietnia 1902 r. do 30 wrze- nie otrzymał również Krzyż Walecznych.
śnia 1903 r. odbywał praktyki rolnicze na
Nie szczędził ani czasu, ani wysiłku
ÅšlÄ…sku i Pomorzu. W latach 1903 1906 stu-
diował na Wydziale Rolniczym Uniwersy- W maju 1922 r. przeszedł do rezerwy
tetu we Wrocławiu. W tym czasie objął ma- i zajął się administrowaniem majątku Doru- Stanisław Thiel
jątek rodzinny Doruchów w dawnym po- chów. Był działaczem SN, członkiem
wiecie ostrzeszowskim. 5 sierpnia 1914 r. Związku Towarzystwa Powstańców i Woja- nych, m.in., w Pyrach, w Warszawie, ul.
został powołany do armii niemieckiej. Słu- ków, działał w Kółkach Rolniczych, Mle- Wilczak 25. Jeden z podkomendnych 
żył w Zapasowym Szwadronie Taborów czarskiej Spółdzielni w Kępnie, Polskiej Mieczysław Dukalski  Zapora  tak go
w Poznaniu, następnie (od 11 września 1914 Spółce Nasiennej w Poznaniu, Zjednoczo- scharakteryzował:  Prawdziwą korzyść
do 16 lutego 1916 r.) służył w 5. baonie pio- nych Cukrowniach Witaszyce-Zduny, po- mieliśmy tylko z osoby Inspektora Ziem Za-
nierów jako dowódca oddziału pontonowe- znańskim Ziemstwie Kredytowym. Po agre- chodnich płk Thiela (został wprowadzony
go, a od 12 listopada 1918 r. był w sztabie sji niemieckiej na Polskę w 1939 r. opuścił przez NOW tak jak i większość sztabu
119. Dywizji Piechoty na stanowisku ofice- wraz z rodziną Doruchów i przebywał na NSZ) [...] Pracował ze zrozumieniem wa-
ra do zleceń, póz
niej szefa wydziału Ib. Podlasiu. W pierwszych dniach paz
dzierni- runków konspiracyjnych, nie szczędząc ani
4 grudnia 1914 r. otrzymał stopień podpo- ka1939 r. powrócił na teren powiatu ostrze- czasu, ani wysiłku. Nasz zespół z Z[wiązku]
rucznika. Za udział w walkach we Francji szowskiego i wkrótce został aresztowany. J[aszczurczego] przypadł mu do serca, jak
i Rosji odznaczony został Krzyżem Żela- Więziony był początkowo w Ostrzeszowie, i nasze uchwytne stany, praca wyszkolenio-
znym I i II klasy. 16 paz
dziernika 1918 r. a następnie w Forcie VII w Poznaniu. W lu- wa i Akcja Specjalna (od której były zależ-
otrzymał urlop i wrócił do Doruchowa. tym 1940 r. został zwolniony za łapówkę ne całkowicie nasze finanse) .
i ukrywał się pod nazwiskiem Stanisław Zmarł 9 września w Otwocku. Pocho-
Awanse i odznaczenia
Dąbrowski. Jako były powstaniec wielko- wany na cmentarzu Powązkowskim,
6 stycznia 1919 r. przyłączył się do po- polski był szczególnie narażony na śmierć w 1965 r. przeniesiony do rodzinnego
wstania wielkopolskiego i objął dowództwo w Wielkopolsce, wkrótce wyjechał na tere- grobowca w Doruchowie. Pośmiertnie
lokalnego odcinka frontu. Następnie został ny Generalnego Gubernatorstwa. Został awansowany na wniosek Dowódcy NSZ
mianowany dowódcą wojskowym powiatu tam członkiem Narodowej Organizacji Woj- do stopnia generała brygady.
ostrzeszowskiego. Podlegał mu 160-osobo- skowej. Jako przeciwnik scalenia z Armią Tragicznie potoczyły się również losy
wy oddział, który ubezpieczał odcinek fron- Krajową wszedł w skład Narodowych Sił najbliższej rodziny. Żona Maria zmarła
tu południowego. Toczył z nim zwycięskie Zbrojnych pod pseudonimem  Przemy- w więziennym szpitalu w 1940 r. Syn Stani-
potyczki z Niemcami: 14 15 stycznia 1919 r. sław . W NSZ objął dowództwo Inspektora- sław zginął zamordowany w obozie koncen-
w rejonie Kobylej Góry i Ligoty; 18 stycz- tu Ziem Zachodnich z siedzibą w Warsza- tracyjnym, córka Katarzyna zmarła na gruz
-
nia  pod Korzeniem k. Kępna; 19 stycznia wie. IZZ koordynował działalność NSZ licę w 1943 r., natomiast Krystyna została
 na linii Parzynów Rogaszyce; 29 stycznia w okręgach: Częstochowa (Nr VI), Śląsk spalona żywcem przez Niemców 15 wrze-
 pod Torzańcem. Po zawieszeniu broni je- (Nr VIII), A
ódz
(Nr IX), Poznań (Nr X), Po- śnia 1944 r. Przez długie lata wkład płk.
go oddział wchodzący w skład 12. p. strz. morze (XI). Dowództwo IZZ kładło duży Thiela w walkę o niepodległą i suwerenną
wlkp. (III bat.), osłaniał linię demarkacyjną. nacisk na propagandę, wywiad i szkolenie Polskę pozostawał nieznany, a jest to postać
13 kwietnia 1919 r. dekretami NRL kadr. Thiel korzystał z lokali konspiracyj- ze wszech miar godna naszej pamięci.
nr 42 i 43 został mianowany porucznikiem,
a następnie kapitanem wojsk wielkopol-
Dodatek specjalny IPN redagujÄ…:
skich. 6 czerwca 1919 r. NRL dekretem
Wojciech Muszyński, Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Warszawie
nr 134 przyznała mu stopień kapitana ze
ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa, tel. [phone]
starszeństwem od 1 marca 1914 r. i tym sa-
Rafał Sierchuła, Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Poznaniu
mym dekretem awansowany na majora ze
ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań, tel. [phone]
starszeństwem od 1 marca 1918 r. W sierp-
Sprzedaż wydawnictw własnych IPN  Gospodarstwo Pomocnicze IPN tel. [phone]
niu 1919 r. objął dowództwo 11. Pułku
Strzelców Wielkopolskich, który od grudnia
Więcej o działalności Instytutu Pamięci Narodowej: www.ipn.gov.pl
pełnił służbę graniczną na linii demarkacyj-
NIEZALEÚNA
VIII
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 grudnia 2008 r.