52 Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997

G

dy w 1995 roku rzàd iraƒski
og∏osi∏ podpisanie z rosyjskim
Ministerstwem Energii Atomo-

wej kontraktu wartoÊci 940 mln dolarów
na ukoƒczenie budowy przemys∏owej
elektrowni jàdrowej w pobli˝u miasta
Bushehr, reakcja Stanów Zjednoczonych
by∏a natychmiastowa. Amerykaƒski se-
kretarz stanu Warren Christopher prze-
konywa∏ Rosjan, ˝e pomoc Iranowi
w zgromadzeniu arsena∏u atomowego
przyczyni si´ do rozprzestrzeniania bro-
ni jàdrowej.

Argumenty Christophera zosta∏y

wprawdzie odrzucone, ale w ciàgu mi-
nionych dwóch i pó∏ roku post´p w bu-
dowie projektowanego oÊrodka okaza∏
si´ bardzo powolny, a koszt, zdaniem
ekspertów, znacznie przekroczy zak∏a-
dane 940 mln dolarów. Niemniej Bu-
shehr nad Zatokà Perskà stanowi sym-
bol zaskakujàcego skoku, jakiego Iran
dokona∏ w Êwiat technologii jàdrowej.
Zagadka sprowadza si´ do pytania: dla-
czego kraj dysponujàcy ogromnymi za-
sobami gazu ziemnego i innych paliw
kopalnych, którego produkt krajowy
brutto wynosi zaledwie 62 mld dola-
rów, postanawia wydaç miliardy na bu-
dow´ elektrowni jàdrowej, która praw-
dopodobnie nie b´dzie produkowa∏a
energii elektrycznej po tak niskich
cenach jak elektrownia na gaz ziemny?
Trudno rzeczowo odpowiedzieç na to
pytanie – chyba ˝e potraktujemy elek-
trowni´ w Bushehr jako pierwszy krok
Iranu na drodze do budowy bomby
jàdrowej.

Prawdà jest, ˝e elektrownia w Bu-

shehr mog∏aby w pewnym niewielkim
stopniu przyczyniç si´ do z∏agodzenia
powa˝nego niedoboru mocy elektrow-
ni iraƒskich. JednoczeÊnie projekt ten
umo˝liwi∏by wyszkolenie ca∏ej genera-
cji in˝ynierów do obs∏ugi reaktorów jà-
drowych. Jej zasady sà identyczne bez
wzgl´du na to, czy g∏ównym zadaniem
reaktora jest produkcja elektrycznoÊci,
czy plutonu, jednego z dwóch standar-
dowych materia∏ów rozszczepialnych

stosowanych do konstrukcji broni jà-
drowej. Na krótkà met´ pot´˝ny kom-
pleks w Bushehr móg∏by pos∏u˝yç ja-
ko znakomity kamufla˝ przemytu.
Rosyjskie Ministerstwo Energii Ato-
mowej wyÊle do Iranu w ramach tego
projektu oko∏o 3000 robotników i przy-
wiezie 7000 ton wyposa˝enia. Tak du-
˝y ruch mi´dzy obu krajami mo˝e u∏a-
twiç ukrycie nielegalnie przekazanego
wyposa˝enia, materia∏ów i fachowej
wiedzy.

Jasnà stronà – o ile mo˝na si´ tu ta-

kiej dopatrzyç – jest fakt, ˝e projekt Bu-
shehr w szczególnoÊci i ca∏y iraƒski
program jàdrowy w ogóle b´dà stano-
wiç jeden z pierwszych i najtrudniej-
szych sprawdzianów funkcjonowania
nowych, bardziej restrykcyjnych Êrod-
ków zapobiegajàcych rozprzestrze-
nianiu broni jàdrowej, jakie zamierza
wkrótce wprowadziç wiedeƒska Mi´-
dzynarodowa Agencja Energii Atomo-
wej (IAEA). Z poczàtkiem wojny w Za-
toce Perskiej, gdy Êwiat przekona∏ si´,
˝e Irak systematycznie oszukiwa∏ in-
spektorów IAEA i zdo∏a∏ zrealizowaç
zaawansowany, tajny program budo-
wy bomby atomowej, agencja rozpo-
cz´∏a zasadniczà przebudow´ swoich
systemów kontroli i monitorowania.

Iraƒskie projekty jàdro-

we stanowiç b´dà pierw-
szy sprawdzian skutecz-
noÊci procedur IAEA,
które w∏aÊnie wprowa-
dzane sà w ˝ycie w ra-
mach programu znanego
jako 93+2. Szefowie iraƒ-
skiego programu zobo-
wiàzali si´ do wspó∏pracy
z IAEA; teraz, w warun-
kach bardziej wnikliwych
inspekcji, oka˝e si´, czy
zoobowiàzanie owo jest
dotrzymywane.

Nie ma pewnoÊci, czy

obecnie Iran realizuje ja-
kiÊ aktywny militarny
program jàdrowy, jednak-

Iraƒska zagadka jàdrowa

Iran, kraj zasobny w paliwa kopalne,

rozwija program energetyki jàdrowej. Trudno to zrozumieç

– chyba ˝e chodzi o cele wojskowe

David A. Schwarzbach

IRAK

TURCJA

SYRIA

CBS NEWS ARCHIVES

LAURIE GRACE

Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997 53

˝e dane zebrane przez wywiad zdajà
si´ to potwierdzaç. Poza tym niedaw-
no kraj ten zaczà∏ dokonywaç zakupów
niewàtpliwie zwiàzanych z produkcjà
bomby.

Zdaniem obserwatorów ekspertów

mia˝d˝àca kl´ska, jakiej dozna∏ Irak na
poczàtku roku 1991, przekona∏a rzàd
w Iranie, ˝e nie mo˝e polegaç jedynie
na broni konwencjonalnej w celu odpar-
cia ewentualnej interwencji Zachodu
w rejonie Zatoki Perskiej. W zdobyciu
broni jàdrowej przywódcy Iranu upa-
trywali nie tylko mo˝liwoÊç uporania

si´ z Zachodem, ale tak˝e powstrzyma-
nia zagro˝enia bronià chemicznà lub
biologicznà ze strony lokalnych nieprzy-
jació∏, takich jak Irak. W latach 1991–1992
Iran usi∏owa∏ zakupiç ró˝nego rodzaju
wyposa˝enie w Argentynie, Chinach,
Europie i Indiach. Dysponujàc odpo-
wiednià wiedzà specjalistycznà, Tehe-
ran móg∏by pos∏u˝yç si´ zakupowanym
wyposa˝eniem do zbudowania niewiel-
kiego arsena∏u atomowego. Naciski Sta-
nów Zjednoczonych zablokowa∏y te
transakcje, jednak raporty wywiadow-
cze z kilku ubieg∏ych lat wskazujà, ˝e

iraƒska sieç przemytnicza pozosta∏a
nienaruszona.

Iranowi nie powiod∏y si´ próby zaku-

pu wyposa˝enia na wi´kszà skal´ i dla-
tego nie jest zbyt dobrze przygotowany
do realizacji programów jàdrowych.
DziÊ dwa iraƒskie reaktory mogà pro-
dukowaç pluton. Jeden z nich to reak-
tor badawczy w OÊrodku Jàdrowym
Amirabad Uniwersytetu Teheraƒskiego,
za∏o˝onym w latach szeÊçdziesiàtych za
panowania szacha i wyposa˝onym przez
rzàd Stanów Zjednoczonych. Oprócz re-
aktora oÊrodek dysponuje te˝ niewiel-

kim laboratorium, w którym
mo˝na separowaç pluton z zu-
˝ytego paliwa reaktorowego.
Mo˝liwoÊci produkcyjne labora-
torium sà niewielkie, pozwalajà
wydzieliç jedynie oko∏o 0.6 kg
plutonu w ciàgu roku. Do zbu-
dowania bomby jàdrowej potrze-
ba 5–7 kg plutonu, zale˝nie od
umiej´tnoÊci konstruktorów. (Dla
porównania – reaktory w Bu-
shehr mog∏yby produkowaç po-
nad 180 kg plutonu rocznie.) Z
czasem atomiÊci daliby rad´ po-
tajemnie zgromadziç doÊç pluto-
nu z oÊrodka Amirabad, by zbu-
dowaç bomb´. Dzia∏alnoÊç ta
by∏aby jednak bardzo utrudnio-
na, poniewa˝ Amirabad, podob-
nie jak pozosta∏e oÊrodki jàdro-
we, podlega kontroli IAEA,
majàcej zapobiegaç rozprzestrze-
nianiu broni jàdrowej.

Drugi reaktor iraƒski zdolny

do produkcji plutonu mo˝e go
wytwarzaç w bardzo skromnych
iloÊciach. Reaktor ten znajduje si´
w OÊrodku Badaƒ Jàdrowych Es-
fahan, którego budow´ rozpo-
cz´li w po∏owie lat siedemdzie-
siàtych Francuzi, a po obaleniu
szacha ukoƒczono jà przy pomo-
cy Chiƒczyków. Iran planuje roz-
budow´ oÊrodka Esfahan; zaob-
serwowana tam o˝ywiona dzia-
∏alnoÊç sk∏oni∏a IAEA do prze-
prowadzenia kontroli w koƒcu
minionego roku. ˚adna z inspek-
cji nie dostarczy∏a jednak dowo-
dów, ˝e realizuje si´ tam tajny
program militarny.

Jak zbudowaç bomb´

Do budowy wi´kszoÊci nowo-

czesnych broni jàdrowych wy-
korzystuje si´ wprawdzie pluton,
mo˝na jednak zbudowaç broƒ
opartà na wysoko wzbogaconym
uranie (HEU – highly enriched
uranium). Dla kraju rozwijajàce-
go si´, usi∏ujàcego potajemnie

IRAN DYSPONUJE KILKOMA OÂRODKAMI BADAWCZYMI w dziedzinie fizyki jàdrowej
w samym Teheranie i w jego pobli˝u oraz w Esfahan. Ponadto kraj ten posiada znaczne z∏o˝a
uranu. Obecnie planuje zainstalowanie rosyjskiej elektrowni atomowej w Bushehr (zdj´cie
z lewej) w oÊrodku zbudowanym przez niemieckà firm´ Kraftwerk Union, która wstrzyma∏a
prace wkrótce po rewolucji islamskiej w 1979 roku.

TEHERAN

OÂRODEK JÑDROWY AMIRABAD
UNIWERSYTETU TEHERA¡SKIEGO

BUSHEHR

OÂRODEK BADA¡
JÑDROWYCH ESFAHAN

Z¸O˚A URANU

OÂRODEK MEDYCYNY NUKLEARNEJ
W KARADè

TURKMENISTAN

MORZE KASPIJSKIE

AFGANISTAN

PAKISTAN

UZBEKISTAN

MORZE ARABSKIE

ZATOKA OMA¡SKA

ZATOKA PERSKA

ZJEDNOCZONE

EMIRATY ARABSKIE

KATAR

KUWEJT

OMAN

ARABIA

SAUDYJSKA

OMAN

IRAN

zbudowaç takà broƒ, ta druga metoda
jest z wielu wzgl´dów korzystniejsza,
choç wymaga dwa razy tyle HEU. Pro-
cedura budowy broni z wykorzysta-
niem HEU nie tylko jest prostsza, ale co
wa˝niejsze, niepotrzebny jest wówczas
specjalistyczny zak∏ad chemiczny,
w którym wyodr´bnia si´ pluton z zu-
˝ytego paliwa reaktorowego.

Produkcja HEU na skal´ przemys∏o-

wà równie˝ stawia pewne wymagania.
Niezb´dne jest odpowiednie wyposa-
˝enie do wzbogacania uranu w roz-
szczepialny izotop U235 z normalnej
wartoÊci 0.7% do 93% potrzebnych do
budowy bomby. Sam proces wzboga-
cania ma specjalistyczny charakter, na-
tomiast niezb´dnà do tego aparatur´
stosunkowo ∏atwo zakamuflowaç jako
zwyk∏e wyposa˝enie przemys∏owe. Ina-
czej ma si´ rzecz z wydzielaniem plu-
tonu z paliwa reaktorowego; w proce-
sie tym zostajà uwolnione szczególne
izotopy, których obecnoÊç natychmiast
zdradza prawdziwe przeznaczenie u˝y-
wanej aparatury.

Wspó∏czesna technika wzbogacania

uranu wymaga setek wysokoobroto-
wych wirówek, które odwirowujà z du-
˝à pr´dkoÊcià gazowy szeÊciofluorek
uranu, przy czym si∏a odÊrodkowa po-
zwala oddzieliç l˝ejsze czàsteczki sze-
Êciofluorku uranu 235 od ci´˝szych –
z uranem 238. Z licznych raportów wy-
nika, ˝e Iran agresywnie, choç jak do-
tàd, bezskutecznie próbowa∏ zdobyç
t´ technologi´ na czarnym rynku oraz
w rosyjskim Ministerstwie Energii
Atomowej.

Inna, staroÊwiecka ju˝ dziÊ metoda

wzbogacania uranu powsta∏a jeszcze
podczas prac nad amerykaƒskim Pro-
jektem Manhattan w czasie II wojny
Êwiatowej. Technika tzw. elektromagne-
tycznej separacji izotopów wykorzystu-
je odchylenie wiàzki jonów uranu za po-
mocà pola magnetycznego w komorze
pró˝niowej. Ci´˝sze jony uranu 238 do-
znajà nieco s∏abszego odchylenia ni˝ jo-
ny l˝ejszego uranu 235, i ta niewielka
ró˝nica wykorzystana zostaje do proce-
su rozdzielenia. Komora pró˝niowa
wraz z odpowiednim wyposa˝eniem
stanowi specjalny rodzaj cyklotronu,
zwany calutronem (California Univer-
sity cyclotron). Calutron zu˝ywa znacz-
nie wi´cej energii ni˝ uk∏ad wielu wiró-
wek, ale niezb´dne elementy ∏atwiej jest
importowaç czy nawet wyprodukowaç
w kraju.

Analitycy podejrzewajà, ˝e badania

nad wzbogacaniem uranu prowadzone
by∏y w trzech iraƒskich oÊrodkach jà-
drowych: w OÊrodku Badaƒ Jàdrowych
Esfahan, w Politechnice Sharif (na Uni-
wersytecie Teheraƒskim) oraz w OÊrod-

ku Badaƒ Rolniczych i Me-
dycznych w Karad˝. Spo∏ecz-
noÊç mi´dzynarodowa nie-
wiele wie na temat tych
usi∏owaƒ prócz tego, ˝e w Ka-
rad˝ znajduje si´ calutron i
cyklotron.

Cyklotron zakupiony od

belgijskiej firmy Ion Beam Ap-
plications zosta∏ w 1991 roku
zainstalowany w Karad˝, co
sk∏oni∏o wybitnych anality-
ków francuskich do podej-
rzeƒ, i˝ Iran rozpoczyna pro-
gram badaƒ nad wzboga-
caniem uranu. W Karad˝
znajduje si´ te˝ niewielki calu-
tron sprowadzony z Chin. ˚a-
den z tych akceleratorów nie
mo˝e wyprodukowaç znaczà-
cych iloÊci HEU do celów woj-
skowych, ale mogà one pos∏u-
˝yç do badaƒ, a tak˝e do
szkolenia w dziedzinie sepa-
racji izotopów.

Wirówkowà technologi´

wzbogacania wykorzystuje
si´ nie tylko do celów wojsko-
wych; u˝ywa si´ jej równie˝
m.in. do produkcji paliwa re-
aktorowego. Po zakoƒczeniu
zimnej wojny Êwiat jest dziÊ
jednak wr´cz nasycony pali-
wem uranowym o ma∏ym
stopniu wzbogacenia, i trud-
no zrozumieç, dlaczego Iran
mia∏by chcieç produkowaç
w∏asne paliwo reaktorowe,
nawet je˝eli uda mu si´ zbu-
dowaç i uruchomiç urzà-
dzenie w Bushehr. Produkcja
na tak wielkà skal´ by∏aby
ogromnie kosztowna dla kra-
ju rozwijajàcego si´. Bezpie-
czeƒstwo energetyczne Iranu jest ca∏ko-
wicie zagwarantowane dzi´ki zasobom
paliw kopalnych.

Pod wzgl´dem zasobów gazu Iran

jest na drugim miejscu w Êwiecie; we-
d∏ug ostro˝nych szacunków pozwolà
one zaspokoiç zapotrzebowanie Iranu
na energi´ elektrycznà przez nast´pne
50–100 lat.

Niedobór elektrycznoÊci

Prawdà jest jednak, ˝e Iran cierpi na

powa˝ne niedobory elektrycznoÊci. Moc
zainstalowanych elektrowni wynosi w
sumie 20 tys. megawatów. Trudno jest
oszacowaç wzrost zapotrzebowania na
energi´ elektrycznà, ale mo˝na go oce-
niç w przybli˝eniu na 6–8% rocznie.
(Wzrost taki odnotowuje si´ w krajach
rozwijajàcych si´; w krajach rozwini´-
tych wynosi on zazwyczaj 2–3% rocz-

nie.) Mimo ogromnych zasobów ropy
naftowej Iran prawdopodobnie nie
zamierza ich wykorzystywaç na u˝y-
tek wewn´trzny. Sprzeda˝ ropy jest dla
Iranu podstawowym êród∏em zdoby-
wania dewiz, stanowi ponad 85% do-
chodów tego kraju z eksportu.

Strona ekonomiczna ukoƒczenia pro-

jektu Bushehr te˝ nie wyglàda zach´ca-
jàco. Budow´ rozpocz´to w po∏owie lat
siedemdziesiàtych, kiedy szach zawar∏
kontrakt z Kraftwerk Union w Niem-
czech na budow´ w Bushehr dwóch
1200-megawatowych reaktorów elek-
trycznych Siemensa. Gdy projekt by∏ za-
awansowany w 70%, prace powstrzy-
ma∏ wybuch rewolucji islamskiej. Przed
rosyjskimi in˝ynierami z Ministerstwa
Energii Atomowej stoi pot´˝ne wyzwa-
nie – trzeba zmodyfikowaç istniejàce
konstrukcje, tak by pomieÊci∏y reaktor
VVER-1000 i jego infrastruktur´. Ju˝ sa-

54 Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997

WZBOGACANIE URANU prowadzone jest
zazwyczaj za pomocà wirówki (z prawej),
w której gazowy szeÊciofluorek uranu wiru-
je z ogromnà pr´dkoÊcià. Czàsteczki zawie-
rajàce atomy ci´˝szego uranu 238 (niebie-
ski) zbierajà si´ bli˝ej Êciany cylindra ni˝
czàsteczki z uranem 235 (czerwony). W me-
todzie separacji elektromagnetycznej nie-
wielkie ró˝nice odchylenia dwóch wiàzek
jonów uranowych w urzàdzeniu zwanym
calutronem (powy˝ej) pozwalajà na rozdzie-
lenie od siebie obydwu izotopów.

CALUTRON

POMPY PRÓ˚NIOWE

ELEKTROMAGNES

èRÓD¸O JONÓW

KOLEKTORY JONÓW

me adaptacje, jakich wymaga zainsta-
lowanie rosyjskich generatorów pary –
które odgrywajà zasadniczà rol´ w wy-
korzystaniu ciep∏a z reaktora do wytwo-
rzenia pary nap´dzajàcej turbiny – sà
powa˝nym przedsi´wzi´ciem. Trzeba
zamontowaç szeÊç poziomych generato-
rów pary VVER na miejscu przewidzia-
nym dla czterech pionowych generato-
rów Siemensa. Rosjanie b´dà musieli
dokonaç tego, nie dysponujàc ˝adnà do-
kumentacjà ani rysunkami techniczny-
mi, poniewa˝ Niemcy nie przekazali ich
Iranowi w latach siedemdziesiàtych.

Realistyczne oceny kosztów ukoƒ-

czenia projektu Bushehr si´gajà ponad
1000 dolarów na zainstalowanà moc
1 kW. Cena ta mo˝e jeszcze znacznie
wzrosnàç ze wzgl´du na przekroczenia
kosztów i opóênienia konstrukcyjne
spowodowane szczególnymi trudno-
Êciami. Dla porównania: elektrownia

na gaz ziemny kosztuje na Bliskim
Wschodzie Êrednio 800 dolarów na
kilowat mocy. Budowa na du˝à
skal´ obni˝y∏aby koszt do 600 dola-
rów lub nawet mniej, czyli do ceny
zachodniej.

Energetyka jàdrowa wymaga du-

˝ych inwestycji kapita∏owych, ale
o jej konkurencyjnoÊci mo˝e stano-
wiç ni˝sza cena paliwa. Jednak˝e
w Iranie gaz ziemny jest niezwykle
tani i prawdopodobnie nie zmieni
si´ to w przewidywalnej przysz∏o-
Êci. Iran mo˝e si´ przekonaç na w∏a-
snej skórze – jak zdarza∏o si´ to
w innych krajach – ˝e energetyka
jàdrowa nie jest rozwiàzaniem eko-
nomicznym. Tymczasem upór, z ja-
kim forsowany jest projekt Bushehr
mimo istnienia rozsàdniejszych roz-
wiàzaƒ alternatywnych, powinien
wzbudziç podejrzenia ze strony
spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej.

Jako sygnatariusz Uk∏adu o Nie-

rozprzestrzenianiu Broni Jàdrowej
Iran musi pozwoliç na obserwacj´
Bushehr przez IAEA, co znacznie
skomplikuje ewntualne próby prze-
znaczenia cz´Êci zu˝ytego paliwa
na tajny program militarny. Iran
oÊwiadczy∏, ˝e nie ma potrzeby ani
ch´ci zatrzymywania zu˝ytego pa-
liwa po rozpocz´ciu eksploatacji re-
aktora i ˝e jest gotów przekazaç je
z powrotem Rosji. Rozwiàzanie to
wydaje si´ s∏uszne, ale nie wyeli-
minuje ca∏kowicie ewentualnych
nadu˝yç, poniewa˝ zu˝yte paliwo
przed wywiezieniem z kraju b´-
dzie przez kilka lat ch∏odziç si´ w
specjalnych basenach na terenie
Bushehr.

Wobec znacznego os∏abienia kon-

troli nad materia∏ami i technologia-

mi jàdrowymi w dzisiejszej Rosji dosta-
wy wyposa˝enia i cz´ste przyjazdy
robotników zwi´kszà ryzyko zdobycia
przez Iran znacznych iloÊci uranu lub
plutonu albo wprost na czarnym ryn-
ku, albo te˝, za przyk∏adem Pakistanu,
w drodze zakupu technologii wzboga-
cania uranu. Co wi´cej, projekt Bushehr
uprawni Iran do rozwini´cia badaƒ
zwiàzanych z technologià jàdrowà, co
u∏atwi zatajenie zastosowania ich do ce-
lów wojskowych.

Stany Zjednoczone i spo∏ecznoÊç mi´-

dzynarodowa mogà wspó∏pracowaç
w celu zapobie˝enia takiemu rozwojo-
wi sytuacji, w aktywny sposób wp∏y-
wajàc na warunki, na jakich dzia∏aç ma
Bushehr. Oprócz zobowiàzania ze stro-
ny Rosji do przyj´cia zu˝ytego paliwa
z Bushehr teraz Waszyngton powinien
naciskaç na stosowanie przez IAEA no-
wych metod, które zwi´kszy∏yby wy-

krywalnoÊç podejmowanych przez Iran
prób wydzielania plutonu, wzbogaca-
nia uranu, a nawet budowy elementów
broni jàdrowej. W roku 1993, w ramach
prac nad ulepszeniem zabezpieczeƒ jà-
drowych po doÊwiadczeniu z Irakiem,
IAEA zacz´∏a stosowaç nowe procedu-
ry inspekcji; uwa˝ano wówczas, ˝e da
si´ je wprowadziç w ciàgu dwóch lat
(stàd nazwa 93+2). W trakcie realizacji
pierwszej cz´Êci programu, zatwierdzo-
nej w ubieg∏ym roku, inspekcj´ zak∏a-
dów jàdrowych prowadziç si´ b´dzie
za pomocà pot´˝nych technik detekcji
izotopowej, dotychczas zakazanych.

Zobowiàzujàca propozycja

Ostatnio w∏adze iraƒskie wyrazi∏y w

zasadzie zgod´ na stosowanie wspo-
mnianych procedur, jednak˝e wprowa-
dzenie ich w ˝ycie stanowi nadal temat
trudnych negocjacji. Co wa˝niejsze, spo-
dziewano si´, ˝e w maju br. rada dyrek-
torów IAEA wystàpi z projektem roz-
szerzenia systemu monitorowania, tak
by móg∏ byç stosowany w ka˝dym
oÊrodku jàdrowym we wszystkich kra-
jach cz∏onkowskich – w tym w oÊrod-
kach, które nie zosta∏y oficjalnie zade-
klarowane jako jàdrowe. Istotnà wska-
zówkà co do intencji Iranu b´dzie jego
gotowoÊç do poddania si´ takiemu
monitorowaniu w drugiej cz´Êci pro-
gramu 93+2.

Techniki detekcji izotopowej, na któ-

rych b´dzie si´ opieraç ten program, kla-
syfikuje si´ jako monitorowanie Êrodo-
wiska. Wykorzystuje si´ tu fakt, ˝e nie
sposób zapobiec wydostaniu si´ z urzà-
dzeƒ jàdrowych drobnych iloÊci mate-
ria∏ów promieniotwórczych. Spektro-
metr w laboratorium mo˝e na przyk∏ad
dok∏adnie oznaczyç stosunki izoto-
powe w próbce zawierajàcej mniej ni˝
miliardowà cz´Êç grama materia∏u. Sto-
sunek uranu 235 do uranu 238 w ura-
nie naturalnym jest praktycznie wsz´-
dzie taki sam, dlatego te˝ próbki z
wy˝szà lub ni˝szà proporcjà b´dà z du-
˝ym prawdopodobieƒstwem wskazy-
waç, ˝e zastosowano nielegalne techni-
ki wzbogacania.

Gdy chodzi o pluton, to obecnoÊç

pierwiastka w st´˝eniu wy˝szym ni˝
oczekiwane sygnalizowa∏aby, ˝e mamy
do czynienia z procesem odzyskiwania
plutonu. Jeszcze wi´ksze jest praw-
dopodobieƒstwo wykrycia produktów
procesu rozszczepienia jàdrowego, jak
radioaktywne izotopy jodu i kryptonu.
Próbki zbierane z powierzchni Êcian
i wyposa˝enia oraz próbki gruntu,
powietrza, roÊlinnoÊci i wody z odpo-
wiednich miejsc mogà dostarczyç sy-
gna∏ów wczesnego ostrzegania o pro-

Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997 55

WYLOT

ZUBO˚ONEGO

URANU

BRYAN CHRISTIE

WIRÓWKA

WLOT

SZEÂCIOFLUORKU

URANU

WYLOT

WZBOGACONEGO

URANU

WIRUJÑCY

CYLINDER

wadzonym programie konstrukcji bro-
ni jàdrowej.

Iran wyrazi∏ ju˝ zgod´ na dokonywa-

nie przez IAEA inspekcji w dowolnych
miejscach, nie powinien wi´c sprzeci-
wiaç si´ wprowadzeniu ogólnokrajowe-
go systemu monitorowania Êrodowiska.
Z kolei IAEA powinna nalegaç na mo˝-
liwie najszersze wprowadzenie nowych
technik, które okaza∏y si´ skuteczne
w ujawnianiu tego, co dotychczas po-
zostawa∏o w Iraku w ukryciu. Niemniej
warto pami´taç, czego procedury 93+2
nie b´dà mog∏y wykryç: nabywania ma-
teria∏ów do budowy bomby na czarnym
rynku oraz kradzie˝y „nie zaksi´gowa-
nej” g∏owicy jàdrowej.

W szerszej perspektywie Iran, ze swy-

mi ogromnymi zasobami gazu i po∏o˝e-
niem w pobli˝u rozwijajàcych si´ i roz-

wini´tych rynków w Azji i w Europie
Ârodkowej, móg∏by staç si´ jednym z
g∏ównych potentatów w nadchodzàcym
stuleciu, kiedy gaz ziemny b´dzie stop-
niowo wypiera∏ rop´ naftowà jako g∏ów-
ne êród∏o energii. Rurociàgi z Iranu
mog∏yby poskromiç ambicje jàdrowe te-
go kraju, umacniajàc jego zwiàzki go-
spodarcze z innymi paƒstwami i przy-
czyniajàc si´ do rozwoju rodzimej
gospodarki.

Tego rodzaju inwestycja pozwoli∏a-

by na znacznie lepsze wykorzystanie
ograniczonego kapita∏u iraƒskiego ni˝
wkraczanie na kosztownà Êcie˝k´ jàdro-
wà. OczywiÊcie pod warunkiem, ˝e
prawdziwym celem nie jest uzyskanie
broni jàdrowej.

T∏umaczy∏a

Helena Bia∏kowska

56 Â

WIAT

N

AUKI

Sierpieƒ 1997

Informacje o autorze

DAVID A. SCHWARZBACH by∏ cz∏on-

kiem zarzàdu National Resources De-

fense Council (Rada Obrony Zasobów

Narodowych), organizacji u˝ytecznoÊci

publicznej, posiadajàcej biura w Nowym

Jorku, Waszyngtonie, San Francisco

i Los Angeles. Obecnie wspó∏pracuje

z Center for Energy and Environmental

Studies (OÊrodkiem ds. Badaƒ Energii

i Ârodowiska) w Princeton University.

Jego zainteresowania badawcze koncen-

trujà si´ na programach restruktury-

zacji energetyki w Ameryce Pó∏nocnej

i Po∏udniowej.

Literatura uzupe∏niajàca

IRAN AND IRAQ: THE THREAT FROM THE NORTHERN

GULF

. Anthony Cordesman; Westview Press,

Boulder, Colo., 1994.

DOES IRAN WANT NUCLEAR WEAPONS?

Shahram

Chubin, Survival, vol. 37, nr 1, ss .86-104, 1995.

ENVIRONMENTAL MONITORING FOR NUCLEAR SA-

FEGUARDS

. U.S. Congress Office of Technolo-

gy Assessment; U. S. Government Printing

Office (OTA-BP-ISS-168), Washington, D.C.,

IX/1995.

IRAN’S NUCLEAR PROGRAM: ENERGY OR WEAPONS?

Da-

vid Schwarzbach. Publikacja Natural Resour-

ces Defense Council, seria Nuclear Weapons

Databook, 1995.

T

akie powszechnie znane w Êwiecie
wydarzenia, jak okupacja ambasa-

dy USA w Teheranie lub ciàgle aktual-
na nagroda za g∏ow´ Rushdiego, wzma-
gajà nieufnoÊç spo∏ecznoÊci mi´dzyna-
rodowej do Iranu. Prawdopodobnie to
nastawienie autora artyku∏u przyczy-
ni∏o si´ do formu∏owania pó∏prawd, któ-
re ∏atwo przenieÊç na dowolne paƒstwo
w Êwiecie i wzmóc negatywny stosunek
do energetyki jàdrowej w ogóle. Wielo-
krotnie wymieniany pluton jest, zda-
niem autora, êród∏em wszelkiego z∏a,
chocia˝ powszechnie wiadomo, ˝e tylko
pluton 239 jest izotopem, z którego mo˝-
na skonstruowaç broƒ jàdrowà. A ten
w∏aÊnie izotop mo˝na produkowaç tyl-
ko w szczególnych reaktorach i w szcze-
gólnych warunkach. Ani reaktor ener-
getyczny zakontraktowany jeszcze przez
rzàd szacha, ani jego obecna wersja ro-
syjska takiego plutonu wyprodukowaç
nie mogà.

Drugà pó∏prawdà jest przypuszczenie,

˝e cyklotrony belgijskiej firmy Ion Beam
Applications mogà s∏u˝yç do produkcji

„wojskowych” materia∏ów rozszczepial-
nych. Sà to urzàdzenia do produkcji
minimalnych iloÊci krótko˝yjàcych izo-
topów na potrzeby medycyny, instalo-
wane wprost w szpitalach. Jeden z nich
opisa∏em w

SYGNA¸ACH

w Wiedzy i ˚y-

ciu (wrzesieƒ 1995). Nawet rozebranie
takiego urzàdzenia na cz´Êci nie pomo-
g∏oby Iraƒczykom zbudowaç cyklotro-
nu produkujàcego ci´˝kie jony. Zaku-
piony (o czym wiem) w tej firmie du˝ej
mocy Rhodotron – przyspieszacz elek-
tronów do obróbki radiacyjnej (g∏ównie
do sterylizacji sprz´tu medycznego i po-
lepszenia w∏asnoÊci mas plastycznych)
te˝ nie ma nic wspólnego z ewentualnà
produkcjà bomby atomowej.

Powstaje pytanie, czy przek∏amania

te wynikajà z nieznajomoÊci przez
autora tematu, o którym pisze, czy
te˝ z jego niech´ci do energetyki jà-
drowej w ogóle.

Prof. dr hab. Zbigniew P. Zagórski

Instytut Chemii i Techniki Jàdrowej

w Warszawie

KOMENTARZ