Gordon Serfontein

TWOJE NADPOBUDLIWE DZIECKO

Poradnik dla rodziców

Przełożył Jacek Jankowski

Tytuł oryginału

THE HIDDEN HANDICAP

Prószyński i S-ka SA WARSZAWA 1999
Wydanie I
Konsultacja merytoryczna Krystyna Zielińska

ISBN 83-7180-539-X


Książkę niniejszą dedykuję mojej żonie Barbarze, która pomogła mi w
zrozumieniu wielu problemów związanych z zaburzeniami koncentracji uwagi, a

także moim dzieciom:

Sebastianowi, Susanne, Dorianowi, Christianowi i Arabelli, którzy wiele

mnie nauczyli.

Przedmowa

Moje zainteresowanie problemem trudności w uczeniu się wynika z

wykonywanego przeze mnie zawodu, a moje własne bolesne doświadczenia

jeszcze je pogłębiły.

Rodzice noworodka nie zdają sobie sprawy, że ich dziecko kiedyś może mieć
poważne kłopoty w nauce, z prawdopodobieństwem wynoszącym 1:10. Dziecko może
mieć problemy z przeliterowaniem wyrazów, czytaniem, pisaniem, pamięcią,

organizacją pracy, matematyką, koncentracją, językiem.

Co gorsza, wszystkie te problemy są zwykle związane z bardzo trudnym
zachowaniem dziecka.

Mimo dużej obecnie wiedzy na ten temat, wielu uczniów boryka się w szkole z

bolesnymi problemami, których przyczyny nie są jeszcze znane. Nie jest

sprawiedliwe to, że niektóre dzieci muszą włożyć dwa razy więcej pracy, aby

osiągnąć przynajmniej połowę sukcesu swoich kolegów. W dodatku do takiego

dziecka przyczepia się etykietkę leniucha bez motywacji, z którym są same

kłopoty wychowawcze, i postrzega je jako osobę nie umiejącą żyć w
społeczeństwie.

Życie rodziców takich dzieci również nie jest łatwe. Nie wiemy, co dzieje

się z naszym ukochanym dzieckiem; jesteśmy zasypywani lawiną drobiazgowych
ćwiczeń, które musimy z nim wykonywać. Zaczynamy zajmować się dietą, uczuleniem,
zażywaniem witamin, noszeniem barwionych soczewek (Według jednej z teorii,

wyjaśniającej przyczyny dysleksji, trudności z czytaniem można usunąć lub

przynajmniej zmniejszyć poprzez zmianę koloru liter i ich tła. W tym celu

na czas czytania zakłada się dyslektycznemu dziecku kolorowe soczewki,

zmieniające barwę widzenia, (przyp. tłum.) ), ćwiczeniami gałek ocznych,

ćwiczeniami ruchowymi i organizacją korepetycji. Wszystkie te działania

mogą pomóc w rozwiązaniu pewnej części problemu, ale w pojedynkę stanowią

niepełną odpowiedź. Powodują ponadto, że cała uwaga zostaje skupiona na

dziecięcych słabościach i niepowodzeniach. Dorośli potrafią przetrwać

dzięki skrywaniu słabości i uwypuklaniu swoich umiejętności. Nasze dzieci

mają te same potrzeby i muszą umieć cieszyć się sukcesami, jeśli chcą być

szczęśliwe i silne emocjonalnie.

Moim zdaniem, trudności w uczeniu się to problem bardzo złożony, ponieważ

sukces w szkole w ogromnym stopniu zależy od zachowania, motywacji, uczucia

szczęścia, szacunku i rodzicielskiej presji. Rodzice czują się zagubieni,

potrzebują szerszego spojrzenia na dziecko i uświadomienia sobie, jak

problem dziecka wpływa na całą rodzinę. Rodzicom tym gorąco polecam książkę

doktora Serfonteina, która moim zdaniem jest lepsza od wszystkich innych

wydanych uprzednio na ten temat.

Znam Gordona od 10 lat i wciąż zdumiewa mnie jego ogromna znajomość tematu

oraz jego umiejętność rozumienia i pomagania rodzinom. Rodzice dostrzegą,

że ich dzieci zostały opisane z niezmierną dokładnością, i nie będą mieli

cienia wątpliwości, że autor wykazuje zrozumienie i chęć pomocy.

Na samym końcu chciałbym podzielić się refleksją, jak wielu rodziców jest
bliskich odkrycia przyczyn swoich szkolnych niepowodzeń. Szkoła często
kojarzy się nam z poczuciem braku sukcesu, ale dzięki temu autorowi możemy

uchronić nasze dzieci przed podobnymi negatywnymi przeżyciami.

Dr Christopher Green,

ordynator Oddziału Rozwoju Dziecka,

The Children's Hospital,

Camperdown, Sydney

Spis treści

Przedmowa
Wprowadzenie

1. Co tkwi w nazwie?

2. Co to za dziecko?

* Koncentracja uwagi

* Poziom aktywności

* Popędliwość

* Koordynacja

* Pamięć krótkotrwała

* Nieustępliwość

* Inne cechy emocjonalne

* Model snu

* Apetyt

* Mowa

* Podsumowanie

3. Skąd to się bierze? - Do czego to prowadzi?

4. Zwracanie uwagi

5. Aktywność - za dużo czy za mało?

6. Impulsywność - czy to mnie dotyczy?

7. Koordynacja - chwianie się i guzdranie

8. Mowa

9. Pamięć krótkotrwała - jednym uchem wpada, drugim wypada

10. Problemy osobiste - czarne czy białe?

* Nieustępliwość

* Poszanowanie własnej godności

* Depresja

* Niedojrzałość socjalna

11. Sen i apetyt

12. Trudności w uczeniu się

13. Podstawowe umiejętności - tradycyjne trzy R

* Trudności w czytaniu (dysleksja)

* Literowanie

* Pisanie

* Zdolności matematyczne

14. Szkoła

15. Diagnoza i wykrywanie

16. Sposoby działania

Terapia behawioralna

* Nauczanie wyrównawcze - zaangażowanie rodziców

* Terapia mowy i języka

* Terapia zajęciowa

* Kontrola dietetyczna

* Leczenie farmakologiczne

* Efekty działania

* Skutki uboczne

17. Umiejętne postępowanie i inne trzy R (rutyna, regularność, repetycja)

18. Specyficzne zachowania

Zaburzenia behawioralne

* Nagłe wybuchy złości

* Agresja

* Poszanowanie własnej godności

* Impulsywność

* Zaburzenia czasu koncentracji uwagi

* Ocena farmakoterapii

19. Zaburzenia koncentracji uwagi i rodzina nuklearna

* Ojciec i matka

* Matka

* Ojciec
* Rodzeństwo
20. Chłopiec to ojciec mężczyzny

Dodatek. Wskazówki praktyczne oraz zabiegi terapeutyczne

I. Trudności ze słyszeniem

* Odbiór słuchowy i rozumienie mowy

* Rozróżnianie za pomocą słuchu

* Pamięć słuchowa

II. Trudności z widzeniem 777

* Odbiór za pomocą wzroku

* Rozróżnianie za pomocą wzroku

* Pamięć wzrokowa

III. Trudności w poruszaniu się

* Koordynacja motoryki dużej

* Koordynacja motoryki małej

* Wizerunek ciała

IV. Problemy z położeniem w przestrzeni

V. Problemy z orientacją lewo/prawo

VI. Nadpobudliwość

VII. Rozpraszanie się oraz krótki czas koncentracji uwagi

Podziękowania

Wprowadzenie

Wszyscy rodzice troszczą się o rozwój swoich dzieci i wychowują je tak, aby

gdy dorosną mogły poradzić sobie z trudnościami życia. Dzieciom, które mają

w porównaniu ze swoimi rówieśnikami nierówne szansę na starcie w dorosłe

życie/ okazujemy nie tylko współczucie, ale i konkretną pomoc, np. w

ośrodkach rehabilitacyjnych. Innymi słowy, dzieci w widoczny sposób

upośledzone, np. niewidome, niesłyszące, cierpiące na mózgowe porażenie

dziecięce lub umysłowo upośledzone, wywołują w nas współczucie, staramy się

im ulżyć w ich ciężkim losie, by mogły radzić sobie i cieszyć się pełnią

życia.

Dziecko mające trudności w uczeniu się, zdaniem wielu osób, nie ma żadnych

problemów ani wad. Normalnie wygląda, bawi się z dziećmi z sąsiedztwa i nie

ma kłopotów z mową, wzrokiem ani ze słuchem. W związku z tym, większość z

nas uważa, że takie dziecko nie jest wcale upośledzone i nie wymaga

szczególnej troski. Prezentuje ono jednak tzw. ukrytą ułomność.

Mimo że słowo "ułomność" ma wydźwięk pejoratywny, użycie go w tym wypadku

wydaje się wyjątkowo trafne. Jeśli przez ułomność rozumiemy ograniczenie

prawidłowego rozwoju dziecka, to dziecko mające trudności w uczeniu się lub
cierpiące na rozwojowe zaburzenia zachowań jest w podobnym stopniu upośledzone
jak dziecko z jakimikolwiek innymi zaburzeniami rozwoju.

Jako ojciec dziecka z tego rodzaju ukrytą ułomnością jestem świadomy
odrzucenia pojęcia rozwojowych trudności w nauce i zaburzeń zachowania przez
pewne grupy ludzi, szczególnie nauczycieli i lekarzy. Dla większości z nich te dzieci
nie są upośledzone, lecz jedynie w nieodpowiedni sposób

uczone, wychowywane czy trzymane w ryzach. Tak więc nieszczęśliwie się

składa, że ludzie którzy w pierwszej kolejności powinni przyjść z pomocą,

nie uznają problemu takich dzieci.

Napisałem tę książkę, aby podzielić się doświadczeniem nie tylko ojca, ale

i lekarza, który ma do czynienia z dziećmi dotkniętymi tego rodzaju

zaburzeniami rozwoju i z ich rodzicami borykającymi się z problemami swoich

pociech. Mam również nadzieję, że moje przemyślenia trafią do szerszego

grona odbiorców, m.in. do nauczycieli i lekarzy, aby lepiej zrozumieli

stan, w którym znajduje się duży odsetek naszych dzieci.

Rozwojowe trudności w uczeniu się i zaburzenia zachowania nie są również
dostrzegane przez rządzących państwami. Jeśli znaliby oni przyczyny tych
przypadłości, przeznaczono by niezbędne środki finansowe na pomoc tym

dzieciom. Jednak nawet w krajach rozwiniętych, z niezrozumiałych
względów, nie wdraża się odpowiednich programów i udogodnień, które pomogłyby
wychować dzieci z tego rodzaju problemami na pełnowartościowych obywateli.

Programy zapobiegawcze przyniosłyby również korzyści w postaci redukcji

kosztów związanych ze zwalczaniem przestępczości, ponieważ większość dzieci

z problemami wychowawczymi staje się młodocianymi przestępcami lub

nieletnimi kryminalistami.

Celem tej książki jest dotarcie do jak najszerszego kręgu rodziców, lekarzy

i innych zainteresowanych, dlatego też szczegółowe informacje zostały

przedstawione w bezpośredni sposób.

Zwracam się do wszystkich rodziców, krewnych, nauczycieli i lekarzy

borykających się z problemami dzieci mających trudności w nauce i

przejawiających zaburzenia w zachowaniu: mam nadzieję, że książka ta da

lepszy wgląd w problemy, z jakimi spotykają się dzieci przez większą część

swojego życia. Mam nadzieję, że podpowie, jak pomóc waszym dzieciom. Jeśli

bowiem nie będą miały wsparcia ze strony swoich rodziców lub opiekunów, to

do kogo mają się zwrócić?

ROZDZIAŁ 1

Co tkwi w nazwie?

Dwa pytania, które zadają sobie rodzice dzieci mających wkrótce rozpocząć

naukę w szkole, brzmią: "Czy to odpowiednia szkoła dla mojego dziecka?"

oraz "Czy moje dziecko jest gotowe, aby pójść do szkoły?". Odpowiedzi na te

pytania bowiem będą miały ogromne znaczenie dla przyszłej edukacji dziecka

w szkole podstawowej i średniej.

Od pierwszych dni w przedszkolu dziecko napotyka nowe sytuacje, z którymi

musi sobie poradzić. Musi się nauczyć przebywać w grupie innych dzieci,

zająć się sobą, bez pomocy ze strony wychowawcy. Musi się też nauczyć

współżyć z innymi dziećmi i z wychowawcą, stosując kulturowe

i socjalne narzędzia, którymi uczono je posługiwać się w domu. Dla wielu

dzieci głównym problemem okaże się rozstanie z rodziną. Niektóre będą to

bardzo przeżywały. Przez cały okres edukacji dziecko zetknie się z różnymi

systemami wartości i w różny sposób będzie postrzegane.

Będzie się uczyło awiązywać kontakty z kolejnymi nauczycielami i z kolegami

z klasy.

Większość dzieci potrafi się odnaleźć w nowym otoczeniu i zintegrować ze

środowiskiem szkolnym. Inne mają problemy wynikające z odmienności
kulturowej lub zaburzeń osobowościowych. Mogą to być problemy przejściowe,
które same się rozwiążą, niektóre jednak pogłębią się w miarę przechodzenia

dziecka z klasy do klasy. Innym czynnikiem utrudniającym integrację dziecka

ze środowiskiem szkolnym są problemy domowe, takie jak choroba, śmierć

bliskiej osoby lub rozwód rodziców.

W niektórych przypadkach dziecko staje się ofiarą nieodpowiedniego lub

złego systemu nauczania, z czym musi radzić sobie samo. Większość dzieci
kończy szkołę podstawową z zadowalającym wynikiem. Niektóre jednak mają
znaczne trudności i nie radzą sobie z nauką.

Przyjmuje się, że układ nerwowy dziecka uczęszczającego do przedszkola jest

rozwinięty w stopniu pozwalającym mu na pełne wykorzystanie swoich

umiejętności poznawczych. W szkole podstawowej dziecko powinno nabierać

biegłości w czytaniu, literowaniu, pisaniu, umiejętnościach matematycznych

oraz w mowie. Aby to wszystko osiągnąć, jego układ nerwowy musi

być odpowiednio dojrzały.

Niestety wiele dzieci, zwłaszcza chłopców, nie osiąga odpowiedniego stopnia
dojrzałości we wczesnym dzieciństwie i dlatego nie są gotowi do pójścia do
szkoły w tak młodym wieku. Niedojrzałość okolic mózgu odpowiedzialnych za

procesy poznawcze (lub naukę), nie pozwala im nabyć podstawowych

umiejętności w oczekiwanym stopniu. Ta niedojrzałość rozwoju jest zazwyczaj

dziedziczona, można ją prześledzić u innych członków rodziny.

Dlatego oczywisty jest fakt, że trudności w uczeniu się lub odpowiednim

zachowaniu się w szkole, mogą mieć dwie przyczyny. Po pierwsze – problemy
środowiskowe prowadzące do zaburzeń w uczeniu się lub zachowaniu, po drugie -
niedojrzałość obszarów mózgu odpowiedzialnych za naukę. Ze względu na dwie

główne przyczyny trudności w uczeniu się wygodnie jest podzielić dzieci

dotknięte tymi problemami na dwie grupy: te, których niedojrzałość jest

pochodzenia środowiskowego, oraz te, u których jest to niedojrzałość o

podłożu rozwojowym. Naturalnie obydwie grupy będą miały pewne cechy

wspólne, ale postępowanie z każdą z nich jest odmienne.

Z grupą dzieci z zaburzeniami środowiskowymi powinien pracować psycholog

zajmujący się problemami rozwojowymi, psychiatra lub psycholog

specjalizujący się w problemach edukacji. Dzieci z niedojrzałością rozwoju

powinny mieć kontakt z lekarzem, korepetytorem, logopedą, psychoterapeutą,

a nawet z dietetykiem.

Ta książka skoncentruje się przede wszystkim na dzieciach z zaburzeniami

pochodzenia rozwojowego. Medycznym terminem stosowanym przez ostatnie

dziesięć lat, a opisującym zaburzenia rozwoju związane z uczeniem się i

zachowaniem, jest termin "zaburzenia koncentracji uwagi". "Specyficzne

zaburzenia związane z uczeniem się" to termin edukacyjny nadawany problemom

związanym z rozwojem. Terminem tym określa się wszelkie trudności w nauce,

a więc dysleksję, dyskalkulię, dysgrafię i dysfazję. Został on wybrany z

tego powodu, że w ogólnym odbiorze ma mniejszy ładunek emocjonalny i

mniejszy wydźwięk pejoratywny. Niektórzy jednak opisując "specyficzne

zaburzenia związane z uczeniem się", używają terminu "dysleksja rozwojowa".

Termin "zaburzenia koncentracji uwagi" jest o tyle niefortunny, że opisuje

chorobę, definiując jeden objaw (chociaż najbardziej znaczący). Zaburzenia

te dzieli się również na zaburzenia z nadaktywnością i bez nadaktywności.

Powszechnie uznaje się, że zespół ten nie jest zbyt częstym schorzeniem,

choć jego występowanie waha się w granicach 5-20% u wszystkich chłopców.

Jest to przypadłość dotykająca głównie chłopców - około 90% dzieci

borykających się z tym problemem to chłopcy.
Postrzeganie zespołu zaburzeń koncentracji uwagi jako występującego jedynie w
ciągu ostatniego stulecia jest błędne. Choć badania nad trudnościami w

uczeniu się i zaburzeniami zachowania były prowadzone dość intensywnie w

ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, zainteresowanie zdolnością ludzkiego

umysłu do uczenia się oraz czynnikami determinującymi zachowanie sięga

czasów starożytnej Grecji. Stwierdzenie Hipokratesa, że "mózg jest

siedliskiem ludzkiej inteligencji, zaś serce siedliskiem duszy człowieka",

stanowi bezpośrednie ogniwo łączące poglądy starożytnych ze współczesnym

rozumieniem funkcji mózgu, o którym wiemy, że oczywiście jest siedliskiem
inteligencji, ale również pełni wiele innych zadań.

Pod koniec XIX wieku neurolodzy i neurochirurdzy interesowali się funkcjonowaniem
mózgu. Badali ludzi, którzy przeszli wylew krwi do mózgu, w wyniku czego

utracili zdolność komunikowania się, a więc przestali mówić, pisać i

rozumieć mowę. Utrata poszczególnych funkcji została następnie

skojarzona z uszkodzeniem różnych okolic mózgu, co pozwoliło na głębszy

wgląd w działanie tego złożonego organu.

Na początku obecnego stulecia pewien brytyjski pediatra opisał grupę dzieci

mających trudności w uczeniu się. Podejrzewano, że ich kłopoty są wynikiem
zaburzeń procesów myślowych zachodzących w mózgu. Następnie w latach 40.
dwóch lekarzy, dr Strauss oraz dr Lehtinen, opisało grupę dzieci z

trudnościami w uczeniu się oraz zaburzeniami zachowania, u których

podejrzewano uszkodzenie mózgu.

W latach 60. powstał termin "minimalne uszkodzenie mózgu" opisujący problem

dzieci mających trudności w uczeniu się, rozwojowe zaburzenia zachowania,

koordynacji oraz mowy. Uznano, że mają miejsce dziedziczne zaburzenia

rozwojowe w procesach neurochemicznych dotykające określonych części mózgu.

Terminu "minimalne uszkodzenie mózgu" używano następnie przy opisywaniu

dzieci z zaburzeniami rozwojowymi w uczeniu się i zachowaniu.

W latach 70. dokonano odkrycia, że u dzieci z "minimalnymi uszkodzeniami

mózgu" występowały zaburzenia funkcjonowania różnych neuroprzekaźników w

rejonach mózgu odpowiedzialnych za funkcje poznawcze (lub za proces uczenia
się). Powrócę do tego tematu w jednym z kolejnych rozdziałów, teraz

zasygnalizuję jedynie, że dzieci te w fazie rozwoju miały niedobór

chemicznych substancji przekaźnikowych, niezbędnych do przenoszenia

informacji między komórkami w różnych częściach mózgu.

Ostatnio termin "minimalne uszkodzenie mózgu" został zamieniony na

"zaburzenia koncentracji uwagi". Stało się tak przede wszystkim dlatego, że

większość rodziców dzieci z takimi problemami niesłusznie uznała termin

"minimalne uszkodzenie mózgu" jako oznaczający zniszczenie komórek

mózgowych. Jakiegokolwiek byśmy jednak terminu nie użyli, zaburzenie jest

wciąż takie samo.

Punkty kluczowe

* Dzieci rozpoczynające naukę w szkole muszą sprostać nowym wyzwaniom

socjalnym.

* Naukę w szkole dzieci powinny podejmować na odpowiednim dla swojego wieku

poziomie rozwoju psychicznego.

* Trudności w nauce mają dwa zasadnicze źródła:

1. Przeszkody środowiskowe

2. Niedojrzałość rozwojowa

* Rozwojowe trudności w nauce są spowodowane zaburzeniami koncentracji
uwagi, występującymi wcześniej pod nazwą "minimalnych uszkodzeń mózgu".


ROZDZIAŁ 2

Co to za dziecko?

Rozdział ten w sposób skrótowy opisuje dzieci cierpiące na zaburzenia
koncentracji uwagi. Dokładniej powrócę do poszczególnych zagadnień w dalszych
rozdziałach.
Zespół zaburzeń koncentracji uwagi można podzielić na dwie podgrupy
charakterystycznych objawów. Do jednej podgrupy należą dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi, u których występuje większość objawów,

m.in. problemy ze skupieniem uwagi i pamięcią krótkotrwałą oraz

nadaktywność, impulsywność, niski próg tolerancji na frustrację, a także

brak dążenia do kompromisu. Dzieci należące do drugiej podgrupy wykazują

jedynie problemy związane z koncentracją uwagi, pamięcią krótkotrwałą lub

percepcją. Mają mniej problemów z zachowaniem i z reguły nie odstają od

reszty rówieśników. Różnią się jedynie tym, że z powodu kłopotów związanych

z zaburzeniami koncentracji uwagi nie robią postępów w nauce.

Koncentracja uwagi

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają kłopoty ze skupieniem uwagi

przez dłuższy czas. Inaczej mówiąc, mają trudności w skupieniu i utrzymaniu
uwagi na określonym zadaniu od momentu jego rozpoczęcia aż do zakończenia.
Bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia jakimkolwiek
bodźcem, np. hałasem czy poruszeniem się. Poważne zaburzenia koncentracji

uwagi mogą prowadzić do zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co

sprawia, że wydaje się, że dziecko żyje we własnym świecie. Powszechnie

mówi się o tych dzieciach, że myślą o niebieskich migdałach, lub, że są z

innej planety.

Poziom aktywności

W porównaniu ze swoimi rówieśnikami, wiele z tych dzieci, o ile nie

większość, charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością. Często są niespokojne,

nerwowe i nie mogą usiedzieć w jednym miejscu przez dłuższą chwilę. Te, u

których powyższe objawy są nasilone, opisywane są jako dzieci z nadmierną

pobudliwością lub dzieci hiperaktywne.

Popędliwość

Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza te z

nadmierną pobudliwością, ma skłonności do impulsywności i popędliwości.

Często nie zatrzymują się one nawet na chwilę, aby pomyśleć o
konsekwencjach i skutkach swoich działań; zazwyczaj też nie zastanawiają się
nad tym, co robią w danej chwili. W rezultacie mają problemy zarówno z

zachowaniem, jak i z uczeniem się. Nie potrafią myśleć systematycznie,

planować i organizować swoich codziennych zajęć. Ich popędliwość może
prowadzić np. do kłamstwa czy kradzieży, a nawet do większych wykroczeń.

Koordynacja

Jednym z dawniej używanych określeń opisujących zaburzenia koordynacji był
syndrom niezdary. Zaburzenie to dotyczy takich umiejętności ruchowych jak

wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików, opanowanie trudnej sztuki pisania.

Niepowodzenia w opanowaniu tych umiejętności frustrują dziecko. Zdarzają

się również problemy z tzw. dużą motoryką, które opóźniają osiągnięcie

pierwszego symbolu samodzielności, jakim jest jazda na rowerze. Dzieci z

zaburzeniem koordynacji mają problemy ze skakaniem na jednej nodze,

skakaniem na skakance lub podskakiwaniem, trudność sprawia im również

kopanie lub łapanie piłki.

Pamięć krótkotrwała

Osłabienie pamięci krótkotrwałej okazuje się największą przeszkodą w

uczeniu się. Pamięć krótkotrwała jest to zdolność do zachowywania w pamięci

nowo pozyskanych informacji na kilka godzin, dni lub tygodni. Pamięć

długotrwała to zapamiętywanie informacji na okres miesięcy lub lat. Nowa

wiedza musi być zachowana w pamięci do czasu, gdy człowiek zetknie się z

nią po raz kolejny. Wówczas wcześniejsza informacja zostaje wzmocniona i

przesłana do pamięci długotrwałej. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

mają szczególne trudności z zachowaniem w pamięci informacji słuchowej (lub

słownej). W konsekwencji, gdy uczą się czegoś ponownie, nie dochodzi do

wzmocnienia wcześniej zasłyszanych wiadomości, ponieważ nie mogą ich sobie

przypomnieć.

Nieustępliwość

Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi charakteryzuje się

nieelastyczną osobowością. Są nieustępliwe w swoim postępowaniu i nie

akceptują żadnych zmian w środowisku. Wszelkie odstępstwa od rutyny mogą

wywoływać wybuchy złości lub prowadzić do huśtawki nastrojów. Próg radzenia

sobie z frustracjami jest u tych dzieci niższy, co potęguje jeszcze

bardziej ich nieustępliwość.

Inne cechy emocjonalne

Dzieci nadmiernie pobudliwe mają szczególne tendencje do pewnych
agresywnych zachowań i generalnie, bardziej niż inne dzieci, są narażone na
niebezpieczeństwa czyhające ze strony otaczającego środowiska. Gdy coś im
zagraża, wycofują się lub próbują dominować, często okazując agresję.

Dzieci te wyróżnia pewna powierzchowność uczuć i nie potrafią wyciągać
wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do osłabienia poczucia pewności
siebie. Brak wiary w siebie wynika również z zahamowania rozwoju

poszanowania własnej godności. W skrajnych przypadkach brak pewności siebie

może prowadzić do uczuć paranoicznych.

Model snu

Niegdyś uważano, że u dzieci nadmiernie pobudliwych występują zaburzenia

snu. Nie jest to cała prawda, ponieważ wiele dzieci nadpobudliwych śpi

bardzo twardo. Jednak występują u nich pewne znamienne cechy. Te dzieci,

które śpią twardo, dużo mówią przez sen lub przeżywają koszmary senne, a

czasem nawet lunatykują. Inne mają kłopoty z zaśnięciem lub często budzą

się w nocy. Jeszcze inne to ranne ptaszki, które od 5-6 rano są już na

nogach.

Apetyt

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują zakłócenia apetytu.

Niektóre mają wzmożony apetyt lub pragnienie. Wynika to z potrzeby

uzupełniania ogromnych pokładów energii, zużywanych w ciągu całego dnia.

Inne jedzą mało lub grymaszą w czasie jedzenia, okazując z reguły swoje

preferencje co do konsystencji pożywienia. Z mojego doświadczenia wynika,

że większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi od wczesnego
dzieciństwa cierpi na pewnego rodzaju zaburzenia apetytu.

Mowa

Kolejną cechą wyróżniającą dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jest
opóźnienie rozwoju mowy wyrazistej. W pierwszym roku życia u tych dzieci

mowa rozwija się prawidłowo, zahamowania następują dopiero wraz z

pojawieniem się struktur zdaniowych. Wiele dzieci ma też kłopoty z

artykulacją. Trudności z wymową powodują problemy językowe w szkole

związane z mówieniem, czytaniem czy pisaniem.

Podsumowanie

Przedstawiono powyżej główne objawy występujące u dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi. Nie u każdego dziecka będą występowały wszystkie te

objawy, ale z pewnością pojawi się większość z nich na wyższym lub niższym

poziomie jako część problemów rozwojowych.

Punkty kluczowe

Głównymi cechami zaburzeń koncentracji uwagi są:
krótki czas koncentracji uwagi, podwyższony poziom aktywności,

impulsywność, brak koordynacji, słaba pamięć krótkotrwała, nieustępliwość,

zmniejszenie poszanowania własnej godności, kłopoty w relacjach z

rówieśnikami, kłopoty ze snem, zmiany apetytu, zaburzenia mowy.

Nie u wszystkich dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują

wszystkie wymienione wyżej objawy.

ROZDZIAŁ 3

Skąd to się bierze? - Do czego to prowadzi?

Skoro problemy rozwojowe są tak powszechne, zastanówmy się, co je wywołuje?

Podobnie jak w przypadku wszelkich innych problemów związanych z dziećmi i

tym razem instynkt kieruje nasze obserwacje do okresu ciąży i pierwszych

tygodni po narodzeniu dziecka. Badania dowiodły, że zapadalność na

zaburzenia koncentracji uwagi nie jest większa u dzieci z obciążającym

wywiadem okołoporodowym w porównaniu z tymi, które rodziły się bez

większych problemów.
Na podstawie badań prowadzonych na bliźniętach dowiedziono, że jeśli u jednego
z bliźniąt dwujajowych występują zaburzenia koncentracji uwagi, to
prawdopodobieństwo, że drugie z bliźniąt również urodziło się z tymi
zaburzeniami wynosi tylko 19% (trochę więcej niż średnia w populacji).

Natomiast jeśli jedno z bliźniąt jednojajowych obciążone jest dziedzicznie
zaburzeniami koncentracji uwagi, to istnieje prawie 100% prawdopodobieństwo
rozpoznania tego samego zespołu u drugiego.

Powyższe fakty, jak również obserwacje krewnych wykazujących pewne cechy

tego zespołu, doprowadziły do stwierdzenia, że jest to zaburzenie o podłożu

genetycznym.

Dziedziczenie odbywa się przede wszystkim w linii męskiej. U dziewczynek
również występuje ryzyko wystąpienia zaburzeń koncentracji uwagi, jednak

przytrafia im się to znacznie rzadziej. Są natomiast nosicielkami materiału
genetycznego odpowiedzialnego za powstanie tego rodzaju zaburzeń.

Aby ułatwić zrozumienie podstaw problemu, chciałbym porównać pracę komórki
mózgowej do pracy akumulatora samochodowego. Jak wszyscy wiemy, akumulator

składa się z elektrody dodatniej i ujemnej. Elektrody te są umieszczone w

skrzynce zawierającej płyn akumulatorowy. Od elektrody

dodatniej do elektrody ujemnej przez płyn akumulatorowy przepływa iskra,

która następnie prowadzi do wytworzenia prądu. Gdy brakuje płynu

akumulatorowego, żadna iskra nie przepłynie, (patrz rysunek I.)

Komórka mózgowa ma budowę bardzo zbliżoną do budowy akumulatora

samochodowego - wnętrze komórki wypełnione jest płynem. Komórka ma za
zadanie przesłać przychodzącą informację z jednego końca na drugi, a następnie
wysłać ją do kolejnych komórek. Informacja jest przesyłana za pomocą płynu

chemicznego, znajdującego się we wnętrzu komórki. Płyny te są nazywane

neuroprzekaźnikami, a ten, który odpowiada za zaburzenia koncentracji uwagi

to dopamina. Neuroprzekaźniki są wytwarzane przez same komórki. Rysunek 2

obrazuje podstawową strukturę chemiczną układu neuroprzekaźnika.

Nadchodząca informacja wywoła uwolnienie substancji neuroprzekaźnikowej do

przestrzeni między dwiema komórkami mózgowymi. Następnie substancja

przekaźnikowa wędruje do kolejnej komórki, gdzie przyczepia się do błony

zewnętrznej. W wyniku tego przyczepienia druga komórka zostaje pobudzona, a

informacja wędruje z tej komórki do następnej. Kiedy neuroprzekaźnik spełni

swoje zadanie, jest rozkładany, a następnie wydalany

z organizmu wraz z moczem.

Tak jak w każdym systemie lub społeczeństwie, tak i tutaj istnieje instytucja
policji. W przestrzeni między dwiema komórkami znajduje się wiele enzymów,
które działają jak policjanci. Kontrolują one ilość

płynu

neuroprzekaźnikowego wydzielanego do tej przestrzeni. Jeśli dojdzie do

wytworzenia zbyt dużej ilości neuroprzekaźnika, wtedy enzymy niszczą go,

aby utrzymać jego ilość na stałym poziomie. Jest to naturalny system

sprawdzający, który istnieje we wszystkich żywych komórkach.

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi w obszarach mózgu dotkniętych

chorobą pojawiają się niedojrzałe komórki mózgowe. Dochodzi do

wyprodukowania niewystarczającej ilości neuroprzekaźnika i dlatego

przesyłanie informacji między komórkami jest osłabione. Poza tym system

policyjny działa zbyt szybko i substancje neuroprzekaźnikowe, gdy tylko

dostaną się

do przestrzeni międzykomórkowej, natychmiast są rozkładane przez enzymy.

Prowadzi to do znacznego obniżenia ilości neuroprzekaźnika wydzielanego do

przestrzeni międzykomórkowej. W konsekwencji, dochodzi do przerwania

przekazywania informacji między komórkami okolic dotkniętych chorobą.

Choć taka sytuacja w mózgu istnieje już przy urodzeniu dziecka, objawy

pojawiają się dopiero w okresie niemowlęcym. Rozmaite cechy nasilają się

wraz z wiekiem i są najwyraźniejsze w wieku wczesnoszkolnym. Od 14. roku

życia, a więc w szkole średniej, objawy zaczynają ustępować. Okazuje się,

że w tym wieku okolice mózgu dotknięte schorzeniem wchodzą w fazę

dojrzewania, co prowadzi do zwiększenia ilości uwalnianego

neuroprzekaźnika. Określa się to często jako fazę "przerwania", a o

dzieciach mówi się wówczas, że "wyrastają z choroby".

Jednak u pewnych ludzi problemy z koncentracją uwagi, popędliwością i
nadmierną pobudliwością trwają aż do osiągnięcia wieku dorosłego. Końcowy
efekt tych zaburzeń zależy od postępowania z osobnikiem w dzieciństwie. Dzieci,
które nie były w żaden sposób leczone ani odpowiednio traktowane, będą miały

problemy emocjonalne również w dojrzałym wieku, a ich wcześniejsze

trudności w uczeniu się utrudnią osiągnięcie sukcesów zawodowych.

Punkty kluczowe

Zaburzenia koncentracji uwagi są dziedziczone.

* Podstawowym problemem Jest niedobór substancji neuroprzekaźnikowych w

mózgu.

* Komórki mózgowe dotknięte zaburzeniem są niedojrzałe.

* Dojrzewanie następuje w większości przypadków w późnym okresie
młodzieńczym.


ROZDZIAŁ 4

Zwracanie uwagi

Charakterystyka osłabienia uwagi pozwoliła na nadanie temu zespołowi

współczesnej nazwy. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają

niezmiennie pewne problemy z koncentracją lub uwagą. Pomiędzy uwagą a

koncentracją bowiem jest znacząca różnica.

Uwaga jest to świadomość, jaką dziecko ma w stosunku do swojego otoczenia,

oraz czujność w stosunku do zmieniającej się rzeczywistości. Koncentracja

to zdolność dziecka do skupiania się nad jedną szczególną cechą środowiska

oraz kierowanie uwagi i procesów myślowych wyłącznie na tę właśnie cechę.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają zarówno problemy z uwagą, jak

i z koncentracją, ale mogą mieć również kłopoty tylko z jedną z nich.

Dzieci z problemami koncentracji uwagi łatwo jest wyprowadzić z równowagi.

Reagują nawet na najmniejszy hałas w klasie. Nerwowość lub niepokój jest

często cechą ich zachowania, która może przeszkadzać innym dzieciom.

Dzieci, mające trudności z koncentracją, są fantastami. Pomimo świadomości

zmian w swoim otoczeniu, mają problemy z koncentracją nad aktualnym

zagadnieniem. Z reguły zamyślają się nad czymś, co jest dla nich bardziej

interesujące, na przykład nad popołudniowymi zajęciami sportowymi lub

nadchodzącą prywatką, a nie nad tym, o czym się mówi w danej chwili w

klasie.

W życiu odkładają wszystko na później i zazwyczaj to, co mogliby zrobić

dzisiaj, robią dopiero jutro. Mają kłopoty z rozpoczęciem wykonywania
polecenia, jak również z jego zakończeniem.
Kariera szkolna tych dzieci pełna jest nie zakończonych projektów. Jedna z
najczęstszych skarg nauczycieli dotyczy tego, że dzieciom tym potrzeba dużo
czasu, żeby rozpocząć lub ukończyć zadanie, jeśli w ogóle jakiegokolwiek
zadania się podejmą. Dziesięciominutowa praca domowa zajmuje im dwie do

trzech godzin, ponieważ w międzyczasie oddają się fantazjom.

Dziecko, które nie rozprasza się łatwo, ale lubi pofantazjować, nie będzie

się niczym wyróżniało w klasie. Wiele takich dzieci siedzi cicho, nie

zwracając na siebie uwagi i nie przeszkadzając w prowadzeniu lekcji. Są

całkowicie szczęśliwe, gdy po lekcjach mogą się odprężyć i oddać bardziej

interesującym zajęciom myślowym. W przypadku dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi łatwo jest zauważyć jego ucieczki myślowe, gdyż wykazuje

ono roztargnienie i nerwowość.

W domu fantasta nie będzie reagował szybko na polecenia rodziców, ponieważ

myślami jest gdzie indziej. U młodszych dzieci jest to tak nasilone, że

rodzice mogą pomyśleć, że ich dziecko jest głuche. Gdy po badaniu okazuje

się, że słuch jest prawidłowy, rodzice wpadają w jeszcze większe

zakłopotanie. Problemy u tych dzieci pojawiają się głównie w związku z ich

słabą zdolnością słuchania, ale wiele z nich nie potrafi również obserwować

- często patrzą na coś i wcale tego nie widzą.

Dziecko, które łatwiej ulega rozproszeniu, w domu zajmuje się coraz to

nowymi czynnościami i ani przez chwilę nie usiedzi spokojnie w miejscu.

Będzie niespokojne w czasie oglądania telewizji i może przybierać różne

dziwne pozy na podłodze lub na łóżku, wyprowadzając często z równowagi

innych domowników.

Niedobór koncentracji uwagi w przypadku tych dzieci jest niepełny.

Rzeczywiście, na pewnym etapie, zespół ten nazwano "selektywnymi

zaburzeniami koncentracji uwagi". Silna motywacja pomaga im koncentrować

się i utrzymywać uwagę na poprzednim zainteresowaniu. Jednak obiekty
zainteresowania nie są zbyt liczne i raczej słabo ugruntowane. W końcu, nawet
jeśli dziecko bardzo się czymś zainteresuje, to jego uwaga zaczyna się
osłabiać, a wielokrotna ekspozycja danego przedmiotu prowadzi w rezultacie

do niedoboru uwagi, podobnie jak ma to miejsce w innych dziedzinach.

Punkty kluczowe

* Uwaga to świadomość otoczenia i zmian w nim zachodzących.

* Koncentracja to zdolność do skupienia się nad jedną specyficzną cechą w

środowisku.

* Zaburzenia koncentracji uwagi to zaburzenia zarówno uwagi, jak i

koncentracji.

* Problemy z koncentracją uwagi prowadzą do roztargnienia i zdenerwowania.

* Problemy z koncentracją prowadzą do fantazjowania.

ROZDZIAŁ 5

Aktywność - za dużo czy za mało?

Termin "zespół dziecka nadmiernie pobudliwego" to wcześniejsza nazwa
zaburzeń koncentracji uwagi. Jednym z objawów zaburzeń koncentracji uwagi jest wzmożony
stan aktywności ruchowej, który jednak nie zawsze występuje. Niewielka

grupa dzieci natomiast charakteryzuje się zmniejszoną aktywnością ruchową

(grupa hypoaktywna).

Pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej widoczne są w okresie

niemowlęcym lub w pierwszych latach życia. Rozwój ruchowy u takiego dziecka

jest zaawansowany i gdy tylko nauczy się ono chodzić, porusza się

błyskawicznie. Rodzice mają sporo zajęcia z dzieckiem biegającym z kąta w

kąt. Prędkość, z jaką porusza się, oraz towarzysząca mu impulsywność

sprawia, że działa szybciej niż myśli. Bliski związek między impulsywnością
a nadmierną pobudliwością dał nazwę zespołowi zaburzeń występujących u
dzieci - zaburzenia hyperkinetyczno-impulsywne.

Owa nadmierna pobudliwość nie pozwala dzieciom usiedzieć spokojnie.

Nieustannie dotykają rozmaitych rzeczy, stale coś poruszając lub kręcąc.

Nawet w starszym wieku, możemy zaobserwować, że stale poruszają nogami,
stopami, ramionami, dłońmi, wargami lub językiem.
Rodzice bardzo aktywnych dzieci muszą unikać kupowania do domu przedmiotów,

które mogłyby stanowić zagrożenie dla dziecka. Jednocześnie muszą liczyć

się z tym, że każdy przedmiot może zostać zniszczony przez ich dziecko.

Problem z nadaktywnością dziecka występuje również poza domem. Szczególnie

wyczerpujące są zakupy w supermarketach. Półki pełne puszek są rajem dla
dziecka nadmiernie pobudliwego. Wyprawy po zakupy kończą się często irytacją
zarówno rodziców, jak i dziecka.

W momencie rozpoczęcia szkoły dziecko nadmiernie pobudliwe ma problemy z

dostosowaniem się do zajęć grupowych, woli indywidualnie wykonywać różne

czynności. Coraz bardziej aspołeczne zachowanie prowadzi do pogorszenia

kontaktów z rówieśnikami, często też dochodzi do nasilania się nadmiernej

pobudliwości.

Czas nauki w szkole podstawowej charakteryzuje się ciągłym odczuwaniem

niepokoju i zdenerwowania. Dziecko nie może przez chwilę usiedzieć

spokojnie w jednym miejscu. Musi wstawać i chodzić po klasie, chociaż wcale

nie zamierza być nieposłuszne i nie chce celowo przeszkadzać w lekcji. Jego

potrzeba ruchu fizycznego ma tu podłoże psychiczne.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, które nie są nadmiernie

pobudliwe, są po prostu niespokojne i nerwowe. Stale szurają krzesłami,

bawią się linijkami lub kredkami czy też otwierają i zamykają szkolne

torby. Większość z nich mogłaby być uważana za niesforne.
Z drugiej strony dziecko hypoaktywne jest bardziej wyciszone w dzieciństwie,
preferuje siedzący tryb życia, jest bardziej senne i nie zainteresowane
zabawami ruchowymi. Jest zadowolone, gdy może sobie spokojnie posiedzieć,

ale przejawia problemy z koncentracją. Łatwiej przychodzi mu natomiast

skupienie uwagi. Dzieci te są większymi fantastami.

Na szczęście około 12. roku życia zmniejsza się nadmierna pobudliwość
dziecka, a w wieku młodzieńczym nadaktywność może występować na przemian z
obniżeniem aktywności. Z mojego doświadczenia wynika, że nadmierna

pobudliwość u kilkuletnich dzieci przechodzi w obniżoną aktywność u 12-

latka. Innymi słowy, ruchliwe istoty przeradzają się w ślamazary.

Duża część dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, gdy osiągnie wiek

dorosły, wciąż ma podwyższony poziom aktywności i tę właśnie aktywność jest

w stanie konstruktywnie ukierunkować.

Nadmierna aktywność może być subiektywnie postrzegana. W dużej mierze

zależy od atmosfery panującej w domu oraz od zachowania innych członków

rodziny. W rodzinie, w której panuje spokój, dziecko tylko trochę żywsze,
ale nie bardziej od swoich rówieśników, przez członków swojej rodziny

będzie uważane za nadmiernie aktywne. Z kolei w rodzinie, w której wszyscy

są bardzo aktywni, zajęci i ożywieni, dziecko ze zwiększoną aktywnością

ruchową nie będzie zwracało na siebie szczególnej uwagi. Znam dzieci,

których rodzice przejmowali się ich osiągnięciami w nauce i ich

koncentracją, natomiast nie zwracali uwagi na ich poziom aktywności,

ponieważ nie różnił się on w znaczący sposób od ich własnego poziomu

aktywności. Wzmożona aktywność staje się problemem, kiedy przeszkadza

pozostałym członkom rodziny lub innym osobom w otoczeniu dziecka.

Punkty kluczowe

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mogą być nadmiernie pobudliwe

(takich jest większość) lub mniej pobudliwe.

* Nadmiernie pobudliwe (nadaktywne) dzieci są stale w ruchu, z nielicznymi

momentami uspokojenia w ciągu dnia.

* Mniej pobudliwe (hypoaktywne) dzieci są guzdrałami, którym rzadko

cokolwiek się udaje.

* Ocena poziomu aktywności dziecka może dokonywać się przez porównanie z

innymi dziećmi w rodzinie.

ROZDZIAŁ 6

Impulsywność - czy to mnie dotyczy?

Impulsywność jest cechą utrudniającą życie dzieciom z zaburzeniami

koncentracji uwagi. Najczęściej występuje u dzieci z nadmierną

pobudliwością.

Dziecko impulsywne jest porywcze, a jego maksyma to "zrób, zanim

pomyślisz". Przykładem może być dziecko przebiegające przez drogę bez

rozglądania się lub skaczące z drzewa, bo myśli, że jest Supermanem i nie

zastanawia się nad konsekwencjami swojego czynu. W młodszym wieku dzieci te
nie zdają sobie sprawy z grożących im niebezpieczeństw i są same dla siebie,
a również dla otoczenia, największym zagrożeniem. W badaniach

przeprowadzonych w australijskim Children's Hospital w Sydney wykazano, że

najczęściej ulegają wypadkom impulsywni chłopcy w wieku 2-10 lat z

zaburzeniami koncentracji uwagi.

Impulsywność połączona ze zwiększoną aktywnością ruchową wystarcza, aby

rodzice takiego dziecka znaleźli się w szpitalu dla psychicznie chorych.

Dzieci te bowiem charakteryzuje ogromna szybkość i zręczność. Nadmierna

pobudliwość w połączeniu z brakiem jakiegokolwiek skrępowania w działaniu

powodują, że robią to, co im przyjdzie w danej chwili do głowy. To są te

dzieci, które wkładają palce do wentylatora podłączonego do prądu lub kładą

dłonie na rozgrzanej kuchni, albo też piją dla zabawy herbatę prosto z
imbryka, co kończy się poważnymi oparzeniami jamy ustnej. Znam dzieci
skaczące z balkonów, chodzące po dachach lub wysokich murach. Znam

przypadek, że dziecko zamknęło matkę w kurniku, gdy uciekała przed piłą

elektryczną.

Występują również łagodniejsze postacie impulsywności, przejawiające się

dezorganizacją pracy, złym planowaniem zajęć czy zdawaniem się na łut

szczęścia. Reprezentujący tę grupę zawsze się spieszą i zawsze się

spóźniają, przychodzą w niewłaściwe miejsce, nie mają ze sobą potrzebnych

rzeczy.

Impulsywność daje o sobie znać w czasie egzaminów w szkole. Dziecko,

pragnąc jak najszybciej zacząć odpowiadać na pytania, nie czyta dokładnie
poleceń. Prowadzi to często do niezrozumienia tematu i w efekcie do błędnych
odpowiedzi. Powyższy opis dotyczy większości dzieci na przestrzeni całego

ich życia, ponieważ z powodu własnej porywczości wyciągają błędne wnioski i

nie zmieniają swojego postępowania.

Dzieci impulsywne niejednokrotnie są niecierpliwe i nietolerancyjne.

Oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowego

przyzwolenia ze strony rodziców wywołuje wybuch gniewu. Uniemożliwienie
realizowania pragnień prowadzi do kłótni, starć z rodzicami i uporu.
Widziałem wiele dzieci nie tak impulsywnych, choć oczywiście

niecierpliwych, będących żywymi przykładami przysłowia: "spiesz się

powoli".

Dla lepszego zobrazowania dzieci impulsywnych opiszę te, które przychodzą

do mojego gabinetu i które proszę, aby się rozebrały, a przy tym również

zdjęły buty. Są zbyt niecierpliwe, aby rozwiązać sznurowadła przed

zsunięciem butów, ciągną więc za nie mocno, żeby jak najszybciej je

rozsznurować, a to prowadzi do powstania supłów. Gdy nie uda im się

rozwiązać sznurowadeł, zrzucają buty z nóg, jak najdalej potrafią, i biegną

do wagi, bym mógł je zważyć i zmierzyć. Po zbadaniu wracają na swoje

krzesło i same się ubierają. Jednak i tym razem nie wystarcza im

cierpliwości, by rozsupłać splątane sznurowadła i wręczają buty rodzicom.

Są jednak zawiedzione, kopią buty, klną i złorzeczą, a nawet winią

wszystkich obecnych w gabinecie za to, że na sznurowadłach powstały supły.

Punkty kluczowe

* Impulsywność prowadzi do "skakania, zanim się popatrzy".

* Impulsywność jest główną przyczyną wypadków wśród chłopców,

* Dezorganizacja jest częstą cechą impulsywności.

* Wiele impulsywnych dzieci jest również niecierpliwych.

ROZDZIAŁ 7

Koordynacja - chwianie się i guzdranie

Koordynację można podzielić na trzy obszary: motorykę dużą, motorykę małą
oraz koordynację oko/dłoń i oko/stopa.
Motoryka duża jest to zdolność dziecka do koordynacji ruchów powodowanych
pracą dużych mięśni i wykonywania rozmaitych czynności. W wyniku tej

koordynacji dziecko uczy się chodzić, biegać, skakać, jeździć na rowerku,

balansować i podskakiwać na jednej lub dwóch nogach.

Koordynacja motoryki małej polega na rozwinięciu umiejętności wykonywania

drobnych ruchów, umożliwiających precyzyjne czynności, takie jak ustawianie

wieży z klocków lub budowanie z klocków lego, zapinanie guzików i wiązanie
sznurowadeł, a w końcu naukę pisania.
Koordynacja oko/dłoń lub oko/stopa pozwala dziecku na ruchy dłoni i stóp w
powiązaniu ze wzrokiem. Ułatwia to takie czynności, jak łapanie, rzucanie

lub kopanie piłki, posługiwanie się rakietą tenisową, a także ma znaczenie

w rozwijaniu umiejętności pisania.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi bardzo często mają problemy z

jednym lub z kilkoma z tych obszarów koordynacji. Większość ma oczywiście

pewne trudności z motoryką małą, a w związku z tym z nauką pisania.

W skrajnych przypadkach jedynie pismo drukowane tych dzieci jest czytelne.

Ciekawy jest fakt, że niektóre dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

lepiej radzą sobie z pismem drukowanym niż z pisanym i odwrotnie. Trudno

jest przewidzieć, któremu dziecku łatwiej będzie używać pisma drukowanego,

a któremu pisanego. Wprawdzie pisownia niekoniecznie musi być arcydziełem,

jednak dziecko musi nabyć biegłości w szybkim i zrozumiałym wyrażaniu

swoich myśli w formie pisemnej.

Trudności z koordynacją motoryki dużej występują nieco rzadziej. Dzieci

mające trudności z koordynacją motoryki dużej są zwykle niezdarne, mniej

sprawne, mają problemy z opanowaniem takich czynności jak jazda na rowerze

czy deskorolce, a nawet sprawne bieganie.
Zakłócona koordynacja oko/dłoń przysparza dziecku dodatkowych problemów przy
przepisywaniu tekstu z tablicy. Ma ono również kłopoty w uprawianiu sportów z
użyciem piłki.

Dla chłopca niezdarność jest nie tylko problemem szkolnym, ale również

utrudnia mu funkcjonowanie w grupie. Większość z nich gdy gra w piłkę na

boisku szkolnym lub w parku koło domu, chce się pokazać z jak najlepszej

strony. Każdy, który nie może się włączyć do gry i dorównać poziomem

kolegom, jest często w brutalny sposób wyłączany nie tylko z danej gry, ale

i z innych zabaw. Terapia zajęciowa zwykle wpływa na poprawę koordynacji.

Poprawa może nastąpić również w okresie dojrzewania, nie wcześniej jednak

niż ok. 10-12. roku życia. Warto jest jak najszybciej zapisać dziecko na

kurs terapii zajęciowej, by oszczędzić mu, w miarę możliwości/odrzucenia

przez rówieśników.

Należy pamiętać, że nie wszystkie dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

mają problemy z koordynacją. Niektóre z nich są bardzo rozwinięte ruchowo.

Widziałem wiele dzieci, które niewątpliwie miały zaburzenia koncentracji

uwagi, a potrafiły starannie rysować i wykonywać precyzyjne szkice.

Widziałem też wiele dzieci bardzo utalentowanych sportowo, które bez trudu

potrafiły przejść po równoważni, kontrolując każdy swój ruch.

Punkty kluczowe

* Wyróżnia się trzy główne formy koordynacji:

1. Motoryka duża

2. Motoryka mała
3. Oko/stopa i oko/dłoń
* Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma problemy
przynajmniej z jedną z powyższych.

* Brak sukcesów w dziedzinie sportu może prowadzić do problemów

społecznych, zwłaszcza u chłopców.

ROZDZIAŁ 8

Mowa

Szacuje się, że u ok. 60% dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

występują pewne zaburzenia we wczesnym rozwoju mowy. Choć w pierwszym roku

życia jej rozwój przebiega prawidłowo, to w dalszym etapie rozwój mowy

wyrazistej jest opóźniony.

Zwykle dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi tworzą specyficzny słownik

mowy słyszanej i mogą zrozumieć to, co mówią członkowie rodziny lub inne

osoby, z którymi mają kontakt. Zdolność dziecka do wypowiadania się jest
często opóźniona. Tworzenie zdań złożonych z dwóch czy trzech słów następuje
zwykle później, dopiero około 3. roku życia. Widziałem wiele dzieci

mających izolowane opóźnienie mowy do 5.-6. roku życia, zanim nie pojawiła

się mowa wyrazista, co mogło być spowodowane zaburzeniami koncentracji

uwagi.

Rodzice dziecka z izolowanym opóźnieniem rozwoju mowy błędnie sądzą, że ich

pociecha ma przyrośnięty język. Przyrośnięcie języka dotyczy dzieci, które

mają bardzo krótkie wędzidełko, czyli pasmo tkanki pod językiem. U

większości ludzi, wędzidełko leży z tyłu i przymocowuje język do dna jamy

ustnej. Niektóre dzieci rodzą się z wędzidełkiem wysuniętym do przodu, co

ogranicza ruchy wykonywane przez język (Bywają tak krótkie wędzidełka, że

uniemożliwiają unoszenie języka do góry. Wtedy głoski wymagające pionizacji

języka (ruch do góry) nie są wymawiane prawidłowo, na przykład l, r, sz, ż,

cz, dz. (przyp. tłum.)). Nie ma to jednak związku z zaburzeniami

koncentracji uwagi.

Trudności z mową to nie tylko niemożność wytworzenia pewnych dźwięków i
zgłosek, lecz również opóźnienie w konstruowaniu odpowiednich zdań i
właściwej składni. U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występuje
ryzyko pojawienia się ciągłych trudności w wypowiadaniu pewnych
słów i budowaniu zdań. Dziecko mające takie problemy często mówi "kamaron"
zamiast "makaron", "mlemoniada" zamiast "lemoniada" oraz "piłka łapę"

zamiast "łapię piłkę".

Mowa jest jedną z wyższych funkcji charakterystycznych dla człowieka i

oczywiście odróżniającą nas od zwierząt. Zdolność komunikowania się za

pomocą mowy wyróżnia nas w świecie przyrody. Dzięki niej możemy przekazywać

sobie wzajemnie nasze myśli. Dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi są w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia problemów z mową i

posługiwaniem się językiem. Kłopoty z mową zaczynają się zwykle w okresie

przedszkolnym, natomiast problemy z językiem ujawniają się przeważnie w

okresie szkoły podstawowej.

Zaburzenia języka pisanego to przede wszystkim brak umiejętności wyrażania

myśli na piśmie. Wypracowania dziecka z tym problemem są zwykle bardzo

konkretne, treści przekazywane dosłownie, w telegraficznym skrócie.

Niewielka część problemów związanych z mową występuje w postaci jąkania
się. Chodzi tu o jąkanie wynikające z zaburzeń pamięci krótkotrwałej
dziecka. Dziecko, wyrażając myśl, ma problemy z utrzymaniem w pamięci jej

poszczególne elementy na tyle długo, aby wypowiedzieć ją w całości. Często,
dochodząc do końca procesu myślowego, przekonuje się, że zapomniało, o czym
mówiło na początku, i próbuje jeszcze raz sformułować swoją myśl.

W większości przypadków terapia mowy pomaga zlikwidować problem, a często

dochodzi do samoistnego jego ustąpienia.

Nie ulega wątpliwości, że dziecko z poważnymi zaburzeniami mowy lub języka

będzie w grupie zwiększonego ryzyka powstania specyficznych trudności w

nauce, zarówno w czytaniu, pisaniu, jak i literowaniu.

Obecnie nie ma dowodów na to, że u dziecka z zaburzeniami mowy lub języka

wystąpi izolowany problem z matematyką. Wielu specjalistów podkreśla, że

ośrodek mowy jest zlokalizowany w lewej półkuli mózgu, natomiast ośrodek

odpowiedzialny za obliczenia matematyczne znajduje się w prawej półkuli.

Punkty kluczowe

* U wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewnego

rodzaju zaburzenia mowy lub języka, do których należą:

1. Opóźnienie rozwoju mowy

2. Kłopoty z artykulacją

3. Problemy ze strukturą zdania

4. Nieprawidłowe układanie dźwięków

* Trudność stanowi również pisemne wyrażanie myśli.

ROZDZIAŁ 9

Pamięć krótkotrwała - jednym uchem wpada, drugim wypada

Prawidłowy rozwój pamięci krótkotrwałej dziecka leży u podstaw rozwoju

wszelkich umiejętności związanych z uczeniem się. Pamięć krótkotrwała różni

się od pamięci długotrwałej tym, że jest tą częścią pamięci, która

zatrzymuje nowe informacje na pewien czas, tzn. na okres dni, tygodni lub

kilku miesięcy. Jeśli w tym terminie powtórzy się dziecku tę samą

wiadomość, dochodzi do zjawiska wzmocnienia, a w rezultacie

zaszufladkowania w pamięci długotrwałej, gdzie pozostanie nawet przez kilka

lat. Gdy dziecko chce przypomnieć sobie pewne informacje, sięga do pamięci

długotrwałej. Następnie przenosi te informacje do pamięci krótkotrwałej, a

tam po dodaniu nowych wiadomości dochodzi do sformułowania aktualnej myśli

i wykonania danego polecenia.

Nie ulega wątpliwości, że pamięć krótkotrwała ma istotne znaczenie w

procesie uczenia się. Jeśli dziecko nie potrafi zatrzymać nowej informacji

przez pewien czas, traci wszelkie zdobyte informacje. Nie ma ono możliwości

zbudowania czegokolwiek na podstawie zdobytej wcześniej wiedzy - wciąż

wraca do punktu wyjścia. To tak, jakby uczyć się z książki napisanej

niewidocznym atramentem.

Pamięć krótkotrwała jest w rzeczywistości przedłużeniem koncentracji uwagi,

chociaż niektórzy uważają je za dwie różne jednostki. Jeśli dziecko

zauważyło nadchodzący bodziec/ musi zachować go w pamięci na pewien czas,

aby po kolejnej ekspozycji doszło do zjawiska wzmocnienia. Ma to podstawowe

znaczenie w procesie uczenia się, który przy braku pamięci krótkotrwałej

jest niemożliwy.

Ponieważ dzieci prawie zawsze mają słabą pamięć krótkotrwałą, to tak

naprawdę obecnie używane pojęcie - zaburzenia koncentracji uwagi - jest

nieadekwatne.

Problemy z pamięcią krótkotrwałą u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

pojawiają się głównie w sferze słuchowej. Inaczej mówiąc, dzieci te mają

większe trudności z zapamiętywaniem usłyszanych niż dostrzeżonych

informacji. Zazwyczaj bardzo dobrze, a nawet lepiej od przeciętnej,

zapamiętują widziane obrazy. Może się to wydawać rekompensatą niedoboru

pamięci krótkotrwałej w odniesieniu do informacji usłyszanych.
Dzieci te z reguły nawet po uważnym wysłuchaniu poleceń, nie zatrzymują ich w
pamięci na tyle długo, aby móc wykonać według nich zadanie. Mylą często
kolejność poleceń, co jest objawem trudności z sekwencyjną pamięcią słuchową.
Na przykład, jeśli powiemy Jasiowi, żeby poszedł do łazienki, umył zęby, a

następnie włożył piżamę, możemy spotkać go później we własnym pokoju nie

wiedzącego, co ma robić.

Czasami wydaje się, że dzieciom tym informacje wpadają jednym uchem, a

drugim natychmiast wylatują. Znam dzieci, które doskonale opanowały

tabliczkę mnożenia, ale przepytywane po pół godzinie nie pamiętały już

tego, czego się ostatnio nauczyły. Nowo nabyta wiedza matematyczna

ulatywała bardzo szybko. Inne dzieci po przeczytaniu jednej strony w

książce i przewróceniu kartki na następną nie pamiętały, co było napisane

na poprzedniej.

W niektórych przypadkach problemy z pamięcią krótkotrwałą mogą być mniej

nasilone. Na przykład dziecko może mieć trudności z dodawaniem lub

odejmowaniem słupków. Problemy pojawiają się wówczas, gdy trzeba pamiętać

liczby przeniesione do następnej kolumny lub odejmowane od poprzedniej.

Trudności związane z pamięcią krótkotrwałą dziecka uwypuklają się, gdy

dochodzi potrzeba wyrażenia myśli w formie pisemnej lub ustnej. Gdy dziecko

zbiera informacje i próbuje złożyć je w jedno zdanie, różne elementy tego

zdania ulegają zagubieniu, zanim dziecko zdąży wypowiedzieć całą myśl. Po

wielokrotnych próbach sformułowania myśli, dziecko czuje się zawiedzione

lub wyraża myśl w telegraficznym skrócie.

Poruszam ten problem również w rozdziale poświęconym mowie. Wielu

nauczycieli zauważyło, że dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi gorzej

wyrażają swoje myśli na piśmie niż w formie ustnej. Powodem jest trudność

jaką mają z zachowywaniem informacji, przypominaniem ich sobie oraz

przelewaniem ich na papier.

Punkty kluczowe

* Sprawna pamięć krótkotrwała ma istotne znaczenie dla zdobywania

podstawowych wiadomości szkolnych.

* Pamięć krótkotrwałą można postrzegać jako rozszerzenie koncentracji

uwagi.

* Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma trudności ze

słuchową pamięcią krótkotrwałą.

ROZDZIAŁ 10

Problemy osobiste - czarne czy białe?

Pewne cechy osobowości są wspólne dla dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi (szczególnie tych z grupy nadmiernie pobudliwych).

Nieustępliwość

Jedną z bardziej widocznych cech u tych dzieci jest ich nieustępliwość lub

dogmatyczność. Z natury są ludźmi o zdecydowanym charakterze. Nie ma dla

nich żadnych stopni pośrednich między dwiema przeciwnościami. Kiedy

przyjmują pewną postawę lub podejmują decyzje, jest im ogromnie trudno

zmienić swój punkt widzenia w obliczu zmieniających się okoliczności.

Dla przykładu, matka chłopca z zaburzeniami koncentracji uwagi powiedziała

mu, że w zbliżającą się sobotę pojedzie na piknik z kilkoma kolegami z

klasy. Chłopiec był podniecony myślą wspólnego wyjazdu i miał wielką ochotę

wybrać się na ten piknik. Jednak w dniu wyjazdu okazało się, że nie może

jechać. Większość dzieci w takim przypadku byłaby rozczarowana, ale

zajęłaby się czymś innym przez resztę dnia. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi odebrało tę wiadomość jako coś specjalnie wymierzonego

przeciwko niemu, aby pokrzyżować mu plany. Zaczął winić swoją matkę,

wybuchnął gniewem, a potem chodził nadąsany.

Wydaje się, że dzieci te mają niższy poziom tolerancji na stres niż inne

dzieci i dlatego łatwiej je wyprowadzić z równowagi. To, co dla większości

ludzi jest sprawą bez znaczenia, dla dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi urasta do rangi ogromnego problemu.

Dzieci z zaburzeniami nie potrafią przystosować się do zmian w otoczeniu i

wiele z nich ma ogromny problem z dokonywaniem wyborów. Widziałem dziecko,

któremu matka proponowała lody waniliowe lub czekoladowe, zaś ono nie mogło
się zdecydować. Po kilku minutach dyskusji i targowania się w końcu zgodziło
się na lody czekoladowe, ale gdy trzymało je już w dłoni zażądało

waniliowych. Na pierwszy rzut oka można sądzić, że to problem braku

dyscypliny, ale u dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi jest to słaba

zdolność do podejmowania decyzji i trwania przy niej.

Poszanowanie własnej godności

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi cierpią również z powodu bardzo

niskiego poszanowania własnej godności. Centralna część mózgu, zwana

układem limbicznym, odgrywa ważną rolę w rozwoju samooceny u dziecka. Układ

limbiczny w połączeniu z ośrodkami wyższymi mózgu pozwala na rozwój

samoświadomości dziecka oraz poczucia własnej wartości w odniesieniu do

otoczenia i innych dzieci, szczególnie w zbliżonym wieku. Z powodu

nieprawidłowego funkcjonowania części środkowej mózgu nie dochodzi u nich

do prawidłowej samooceny.

Brak poszanowania własnej godności powoduje zakłopotanie i brak swobody w

kontaktach z rówieśnikami, zwłaszcza w grupie. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi łatwiej nawiązuje kontakt z dziećmi w tym samym wieku,

gdy ma do czynienia z jednym lub dwoma kolegami.

Wraz z dojrzewaniem dziecka oraz pojawianiem się kolejnych trudności

związanych z zachowaniem i uczeniem się, dochodzi u niego do powstania tzw.

wtórnych problemów z poszanowaniem własnej godności. Brak odpowiednich

postępów w nauce lub zachowaniach socjalnych dołącza do pierwotnych

problemów z poszanowaniem własnej godności i ulega nasileniu, co powoduje

już dość poważny stan. Gdy dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi osiąga

wczesny wiek pokwitania, jego wiara w siebie jest osłabiona, a nadejście
wieku młodzieńczego nasila jeszcze bardziej brak pewności siebie.
Z powodu słabego poszanowania własnej godności dzieci te stosują różne

zabiegi, aby zyskać akceptację ze strony grupy rówieśników. Łatwo ulegają

wpływom, pozwalają sobą kierować, w wielu przypadkach stają się łatwą

zdobyczą. Dzieci zazwyczaj szybko rozpoznają, że mają do czynienia z kimś

słabszym od siebie, i często wykorzystują tę słabość. Dziecko z

zaburzeniami koncentracji uwagi niejednokrotnie jest manipulowane przez

grupę rówieśników. Poddaje się im, wierząc naiwnie, że dzięki temu zyska

ich akceptację.

Niskie poszanowanie własnej godności prowadzi dziecko do poczucia, że do

niczego się nie nadaje. Czuje się zagrożone w swoim środowisku, wydaje mu

się, że ludzie wciąż o nim mówią i to niezbyt pochlebnie.

Depresja

Okazuje się, że depresja dość często pojawia się u dziecka z zaburzeniami
koncentracji uwagi we wczesnych latach życia. Jedno z badań przeprowadzonych w
Sydney w Australii wykazało, że depresja w dzieciństwie częściej występuje u
chłopców, a po osiągnięciu dojrzałości, także u dziewcząt.

U znacznej części chłopców cierpiących na depresję rozpoznaje się zespół

zaburzenia koncentracji uwagi.
Nie jest do końca jasne, czy owa depresja wynika z braku postępów w nauce, czy z
braku powodzenia w życiu towarzyskim, czy też jest wynikiem zaburzeń
neurochemicznych. Jednak u tysięcy dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, z
którymi miałem do czynienia, nie stwierdziłem żadnego przypadku depresji,
która rozwinęłaby się do tego stopnia, aby dziecko poważnie myślało o

popełnieniu samobójstwa.

Niedojrzałość socjalna

Niedojrzałość zachowania jest dość stałą cechą występującą u chłopców z

zaburzeniami koncentracji uwagi. Jak wiemy, generalnie chłopcy dojrzewają

wolniej od dziewcząt. Zwykle zachowanie i emocje chłopca dziesięcioletniego

są mniej dojrzałe od zachowania i emocji dziewczynki będącej w tym samym

wieku. U dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi niedojrzałe zachowania

są nasilone. Dzieci te, zarówno w domu, jak i w szkole, zachowują się

infantylnie. W szkole odgrywają rolę klasowego błazna i wydaje im się, że

zyskują akceptację, zabawiając w ten sposób innych.

Niedojrzałość emocjonalna może objawiać się płytkością uczuć. Wielu

rodziców zauważa, że dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi nie przeżywa
emocji tak głęboko jak inne dzieci lub że są one nieadekwatne do wydarzeń.
Przykładem może być dziecko, które przez kilka miesięcy płacze po śmierci
psa z sąsiedztwa, ale nie okazuje żadnych uczuć po śmierci własnej babci.

Punkty kluczowe

* Główne cechy osobowości dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi to:

1. Nieustępliwość

2. Niskie poszanowanie własnej godności

3. Okresowo występująca depresja

4. Niedojrzałe zachowanie

ROZDZIAŁ 11

Sen i apetyt

Jedną ze stałych i utrzymujących się cech dziecka nadpobudliwego jest

bezsenność. Jest to pojęcie tak zakorzenione w opisie tego dziecka, że

wielu ludzi nie przyjmuje do wiadomości rozpoznania nadpobudliwości, jeśli

nie towarzyszą jej zaburzenia snu.

To oczywiście nieprawda. Często dzieci nadpobudliwe śpią bardzo dobrze. Są

czynne w ciągu dnia, ale o godzinie 19 szybko idą do łóżka. Mogą być za to

rannymi ptaszkami i zrywać się następnego dnia o 5-6 rano.

Niektóre nadpobudliwe dzieci mają skłonność do częstego wstawania w nocy.

Całymi nocami potrafią wędrować od swojego łóżka do rodziców.

Zaburzenia snu występują dość często u dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi. Przybierają one rozmaite postacie, ale najczęściej są to kłopoty z

zasypianiem. Dziecko nie chce iść do łóżka. Gdy rodzice kładą je do

łóżeczka i mają nadzieję na parę chwil w spokoju dla siebie, ono pojawia

się niespodziewanie w drzwiach.

Dzieci mające głęboki sen śpią jednak bardzo niespokojnie. Często wołają

rodziców, a niektóre nawet lunatykują. Ich sen jest bardzo czynny, gdy

budzą się rano, są zmęczone. U tych dzieci również częściej występują

koszmary senne. Pojawiają się po upływie godziny lub dwóch od momentu

zaśnięcia. Dziecko budzi się nagle z głośnym płaczem, przewraca się z boku

na bok i oczy ma szeroko otwarte. Nie zdaje sobie jednak sprawy, co się

wokół niego dzieje, i po chwili znowu zapada w sen.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi znacznie częściej niż zdrowe

dzieci moczą się w nocy. Jest to spowodowane późnym dojrzewaniem płatów

czołowych mózgu, które odpowiadają za kontrolę skurczów pęcherza.

W związku z tym często, albo wręcz stale aż do 16.-17. roku życia moczą się

w nocy. Większość jednak wyrasta z tego w wieku 9-10 lat.
Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi we wczesnym dzieciństwie mogą mieć
zaburzenia apetytu lub odczuwają inne smaki. Ogólnie rzecz biorąc, dziecko

nadpobudliwe ma zwiększony apetyt, ponieważ musi uzupełniać duże ilości

energii, zużywanej każdego dnia. Ma wilczy apetyt i je jeden posiłek
dziennie, tzn. je przez cały dzień. To, co mu się postawi na stole, zostanie
zjedzone.

Z drugiej strony dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi, które

charakteryzuje się normalną lub zmniejszoną aktywnością, jest niejadkiem.

Przy tym nie tylko zjada mniejsze ilości, ale również ma określone potrzeby

smakowe. Niektóre dzieci np. nie lubią pokarmów zmielonych, a inne twardych

i kruchych. Wiele z nich nie lubi jeść tłusto, inne nie lubią mięsa. Nic
nie jest w stanie zmienić oczekiwań smakowych dziecka, stąd jego niechęć do
jedzenia lub skłonność do leniwego przeżuwania. Pod żadnym pozorem nie
wolno dziecka zmuszać do jedzenia. Tak czy inaczej przyjmie ono potrzebną

mu ilość pokarmu i procesy wzrostowe nie zostaną zahamowane.

U dzieci nadpobudliwych w okresie niemowlęcym występują problemy związane z

przewodem pokarmowym, objawiające się wymiotami, ulewaniem lub biegunką.

Objawy te z reguły ustępują po zmianie mieszanki pokarmowej lub pozycji

dziecka podczas karmienia. Wynika z tego, że zaburzenia przewodu
pokarmowego we wczesnym dzieciństwie nie mają związku z zaburzeniami
koncentracji uwagi, wynikają raczej z reakcji uczuleniowej lub

nieprawidłowości anatomicznych. Oprócz schorzenia neurologicznego, duża

zapadalność na alergie predysponuje dziecko z zaburzeniami koncentracji

uwagi do powstania reakcji uczuleniowych.
Zaburzenia snu i apetytu są objawami zaburzeń koncentracji uwagi, którym można
najwcześniej przeciwdziałać. Zaburzenia snu zwykle ustępują w wieku 10-11

lat i dziecko zaczyna spać spokojnie. Zaburzenia apetytu ulegają poprawie w
wieku 13-14 lat, towarzysząc nagłemu wzrostowi ciała w okresie młodzieńczym.

Punkty kluczowe

* Wśród zaburzeń snu rozróżniamy:
1. Wczesne budzenie się

2. Trudności z zaśnięciem

3. Niespokojny sen

4. Lunatykowanie lub mówienie przez sen

5. Koszmary nocne
* Wśród zaburzeń apetytu rozróżniamy:
1. Przejadanie się

2. Wybredność

3. Specyficzne gusta smakowe

ROZDZIAŁ 12

Trudności w uczeniu się

Szkoła jest miejscem poszukiwań, zdobywania wiedzy, a dla większości dzieci
także odnoszenia sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie

dotyczy to jednak dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi. Dla większości
z nich szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu utraty wiary w
siebie i poszanowania własnej godności.
W szkole podstawowej dziecko ma za zadanie nabyć pięć podstawowych

umiejętności koniecznych do podjęcia nauki w szkole średniej. Są to:

umiejętność czytania, literowania, liczenia, pisania i wysławiania się. Pod

koniec nauki w szkole podstawowej umiejętności te powinny być automatyczne.

Mają one służyć poszerzeniu możliwości dalszego uczenia się, zwiększeniu

kom-

petencji dziecka i pogłębieniu jego wiedzy. Niestety w wielu szkołach

praktykowane jest tzw. nowoczesne nauczanie, w którym mniej uwagi poświęca

się opanowaniu tych podstawowych umiejętności, a główny nacisk kładziony

jest na rozwój społeczny i umiejętność prowadzenia dyskusji. Dlatego dzieci

podejmują naukę w szkole średniej bez świadomości swoich podstawowych

braków.

Nawet w szkołach o podejściu tradycyjnym dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi może nie nabyć tych umiejętności, ze względu na

trudności z koncentracją, zapamiętywaniem, odbiorem informacji, koordynacją

oraz mową. Pewna wiedza o działaniu okolic mózgu odpowiedzialnych za

procesy uczenia się może pomóc w zrozumieniu problemów szkolnych dziecka.

Mózg ludzki można porównać do maszyny lub komputera. Komputer jest to

system, który przetwarza nadchodzące informacje, a w razie potrzeby

dostarcza danych. Do mózgowego komputera informacje dostają się przez

narządy zmysłu, czyli oczy, uszy, skórę oraz mięśnie. Podobnie jak zwykły

komputer posługuje się specjalnym językiem do obróbki danych, tak i mózg

posiada swój własny język. Obrazy widziane oczami lub dźwięki słyszane

uszami są przetwarzane na informacje i odczytywane przez połączenia

nerwowe, a następnie przesyłane do mózgu w celu centralnej obróbki.

Nadchodząca informacja jest rejestrowana przez mózg, a następnie

porównywana z otrzymanymi wcześniej wiadomościami. Jest to tzw.

Rozróżnianie i analiza. Komputer mózgowy chce natychmiast ustalić, czy

otrzymana ostatnio informacja jest podobna czy różna od materiału

otrzymanego poprzednio. Jeśli nowy materiał jest podobny do przesłanego

wcześniej, dochodzi do

zjawiska wzmocnienia i utrwalenia go w banku pamięci. Jeśli materiał jest

całkowicie nowy, przypisuje mu się nową kategorię, tworzy nowy zbiór i

przechowuje go w banku pamięci.

Cały proces ulega odwróceniu, gdy informacja ma zostać wyartykułowana.

Przywołuje się ją wówczas z ośrodka pamięci, integruje z nowym zestawem

instrukcji, które przez drogi nerwowe z powrotem są przesyłane do narządów

obwodowych - głośni, dłoni czy innych mięśni ciała - aby wyrazić myśl w

formie mówionej, pisanej lub za pomocą gestów.

Podczas zapamiętywania lub przypominania sobie informacji, bodziec wędruje

po kolejnych stopniach: od najniższego do najwyższego, aby informacja

została zapamiętana, i odwrotnie - od najwyższego do najniższego, aby myśl

została wyrażona w mowie, piśmie lub gestem. Jest to tzw. Hierarchia

uczenia się.

Hierarchia uczenia się jest procesem uporządkowanym, podczas którego

dochodzi do pozyskiwania lub wytwarzania informacji. Gdy dziecko za pomocą

oczu, uszu lub skóry odbiera pewną informację, koncentruje na niej swoją

uwagę. Informacja jest wówczas zatrzymywana na krótki czas (pamięć

krótkotrwała), podczas którego nowy materiał zostaje zarejestrowany oraz

porównany z innymi zapamiętanymi już informacjami (postrzeganie). Gdyby w

ciągu następnych dni lub tygodni dokładnie ten sam materiał został

przedstawiony dziecku, doszłoby do wzmocnienia poprzedniej wiadomości i

zatrzymania jej w pamięci długotrwałej.

Częściową hierarchię uczenia się posiadają wszystkie zwierzęta wyższych

gatunków. Ludzie różnią się od zwierząt przede wszystkim niepowtarzalną

zdolnością łączenia ze sobą bodźców (wzrokowych, słuchowych czy

czuciowych). Dlatego dziecko, które widzi napisane słowo "kot", może

automatycznie powiązać je z wyuczoną poprzednią sekwencją zgłosek "k-o-t".

Tak samo może połączyć kolor "czerwony" z dźwiękiem "cz-e-r-w-o-n-y". Ten

proces nazywa się integracją.

Drugim "małym kroczkiem dla człowieka, ale ogromnym skokiem dla rodzaju

ludzkiego" jest zdolność ludzkiego mózgu do wytworzenia niezależnego

procesu myślowego, nie zaburzonego żadnymi mocami instynktu. Potrafimy też

myśleć abstrakcyjnie, a myślenie to nie jest oparte na żadnych konkretnych

przesłankach ułatwiających zrozumienie idei. Nazywamy to często

konceptualizacją.

Gdy patrzymy na hierarchię uczenia się, wydaje się oczywiste, że

współoddziaływanie na jakimkolwiek poziomie będzie miało wpływ na wszystkie

funkcje występujące przed nim, zarówno te wstępujące, jak i zstępujące. Na

przykład, jeśli dziecko ma kłopoty ze wzrokiem, wszystkie informacje

zdobywane za pomocą oczu będą zniekształcone, podobnie jak cały proces

przesyłania informacji, co w efekcie spowoduje zapamiętanie

zniekształconego obrazu. Kiedy dziecko zacznie odwoływać się do tego

obrazu, doprowadzi to do powstania nieprawidłowej wymowy lub błędnego

zapisu. Podobnie dziecko mające problemy z koncentracją uwagi nie będzie w

stanie skupić jej w odpowiednim stopniu ani utrzymać pod wpływem

określonego bodźca.

Dlatego też przyswojona przez nie informacja nie jest całkowita i tylko jej

część dociera do wyższych ośrodków w mózgu. Prowadzi to z kolei do

nieprawidłowego przechowywania informacji, jej rozumienia i integracji.
Najwyższym poziomem, na którym dochodzi do zaburzeń, są ośrodki
odpowiedzialne za myślenie koncepcyjne. Jeśli dziecko ma problemy na tym

etapie, to wszystkie ośrodki poniżej funkcjonują prawidłowo. Mamy wtedy do

czynienia z upośledzeniem intelektualnym, ale dziecko takie potrafi się

nauczyć mówić, a także odpowiednio zapamiętywać i integrować mowę. Jest to

dziecko o niezbyt błyskotliwym intelekcie, ale potrafiące na podstawowym

poziomie czytać, pisać, literować, a także liczyć i posługiwać się mową,

niezdolne jednak rozwinąć bardziej posiadane umiejętności.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają problemy ze skupieniem uwagi

oraz pamięcią krótkotrwałą. Wiele z nich ma również trudności na poziomie

postrzegania, ale tylko u nielicznych występują problemy z integracją i

konceptualizacją.

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi największe trudności ma na

poziomie skupienia się i utrzymania uwagi na informacji zdobytej w dowolnym

czasie. Ponieważ nie może ono utrzymać uwagi i zdobyć informacji, nie może

jej też zachować, a co za tym idzie, odpowiednio jej zrozumieć.
Niektóre dzieci mają trudności na poziomie postrzegania i chociaż otrzymują

informację w prawidłowej postaci, nie mogą jej zapamiętać, ocenić ani

porównać z poprzednio otrzymanymi wiadomościami. Istnieje ryzyko, że dzieci

te popełniają fundamentalne błędy w postrzeganiu, co często jest związane z

rozwojową dysleksją. Dla przykładu, dziecko uparcie czytające słowo "nam"
jako "mań", najprawdopodobniej będzie skupiało swoją uwagę i zapamięta je
odpowiednio, lecz potem kategoryzując i porządkując tę informację, będzie

ją rozumiało wspak. Podobnie jak dziecko, które zamiast słowa "kot",

usłyszy nieprawidłowo "kod". Głoski "t" i "d" są bardzo zbliżone i trudno

je od siebie odróżnić. Jest to problem dyskryminacji słuchowej (przykłady
zaburzeń postrzegania znajdują się pod koniec książki, w rozdziale poświęconym
wskazówkom praktycznym).

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi najczęściej dochodzi do

izolowanych trudności z pamięcią krótkotrwałą. Dotyczy to szczególnie

zapamiętywania informacji przekazywanej ustnie. Ponieważ dzieci te nie

potrafią zapamiętać nowych informacji, nie mogą na ich podstawie budować

swojej wiedzy i zawsze będą miały poważne braki w zdobywaniu podstawowych

umiejętności.

Punkty kluczowe

* W szkole podstawowej dziecko powinno nabyć pięć podstawowych

umiejętności:

1. Czytanie

2. Literowanie

3. Pisanie

4. Umiejętności matematyczne

5. Zdolność wypowiadania się

* Mózg zawiaduje procesami uczenia się w następującej kolejności:

1. Narządy zmysłu (oczy, uszy, skóra)

2. Koncentracja uwagi

3. Pamięć krótkotrwała

4. Postrzeganie

5. Integracja

6. Pamięć długotrwała

7. Konceptualizacja

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają zaburzenia na poziomie

koncentracji uwagi, pamięci krótkotrwałej oraz percepcji.

ROZDZIAŁ 13

Podstawowe umiejętności - tradycyjne trzy R

(Trzy R - czytanie, pisanie, arytmetyka - uważane jako podstawa edukacji

dzieci. Wyrażenie pochodzi od początkowego dźwięku angielskich słów:

reading, writing, arithmetic. (przyp. tłum.))

U większości dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują również

inne trudności w uczeniu się. W wielu przypadkach są to niewielkie

zaburzenia, powodujące brak osiągania pozytywnych wyników w nauce,

odpowiednich do wieku. U niektórych jednak problem jest bardziej nasilony i

wiąże się z trudnością w nabywaniu podstawowych umiejętności.

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występuje ryzyko trudności w

nauce lub powstania dysleksji rozwojowej. Dysleksja jest terminem o

zabarwieniu emocjonalnym, stosowanym do opisywania dzieci mających problemy

z czytaniem. Rzeczywiście, termin "dysleksja" pochodzi z języka greckiego i

oznacza "trudności w czytaniu". My odnosimy ten termin do dzieci, u których

trudności w czytaniu są związane z zaburzeniami rozwojowymi w obszarach

mózgu odpowiedzialnych za proces uczenia się. Dla przypomnienia dodam, że

dysleksja oznacza trudności z czytaniem, dysgrafia - z pisownią, dysfazja -

z mową i językiem, zaś dyskalkulia - z liczeniem. Używanym współcześnie

terminem jest "specyficzne trudności w uczeniu się".

Dzieci zostają zaklasyfikowane do grupy specyficznych trudności w uczeniu

się, jeśli spełniają trzy kryteria międzynarodowej definicji. Po pierwsze,

musi istnieć stwierdzona rozbieżność między intelektualnym potencjałem

dziecka a aktualnymi osiągnięciami w zakresie umiejętności podstawowych.

Innymi słowy, sformalizowane testy muszą wykazywać brak osiągnięć u dziecka

według oczekiwanego poziomu, określonego na podstawie testów na

inteligencję. Po drugie, nie może istnieć żadne emocjonalne, socjalne lub

stwierdzane fizykalnie zaburzenie mogące powodować ten problem. Po trzecie,

trzeba wykazać zaburzenie procesów poznawczych (związanych z procesem

uczenia się) w mózgu. Badanie psychologiczne lub neurologiczne musi wykazać

jakieś nieprawidłowości w hierarchii uczenia się (patrz rozdział 12).

Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma zmniejszoną zdolność

czytania, literowania oraz pisania. Mniejsza grupa ma kłopoty głównie z

matematyką. Istnieje jednak również grupa mająca problemy ze wszystkimi

podstawowymi umiejętnościami bez rozróżniania na pierwotne zaburzenia

językowe czy trudności z matematyką.

Dziecko z zaburzeniami językowymi ma jednocześnie problem z umiejętnością

słuchania. Czytanie jest zadaniem słuchowym - brzmienie każdego słowa

analizowane jest przez mózg. Dziecko mające trudności w czytaniu nie

potrafi dostatecznie skoncentrować się na słowie mówionym, następnie
zapamiętać je, a w końcu przypomnieć sobie i zanalizować.
Dzieci, u których występują zaburzenia zarówno wzroku, jak i słuchu, mają

trudności ze wszystkimi podstawowymi umiejętnościami, również z matematyką.

Trudności w czytaniu (dysleksja)

Dziecko opanowuje sztukę czytania, jeśli dwa procesy przebiegają

prawidłowo. Po pierwsze, musi odróżniać dźwięki nie znanych sobie słów i

dzielić je, a następnie składać w pełne słowa. Są to tzw. umiejętności

foniczne. Po drugie, potrzebna jest zdolność wyobrażenia sobie

poszczególnych części słowa lub całego słowa jako takiego. Kiedy dziecko

słyszy dane słowo, musi wiedzieć, jak ono wygląda. W ten sposób rozwija w

sobie zdolność łączenia tego, co słyszy, z tym co widzi - w rezultacie może

automatycznie dodawać nowe słowa do przyswojonego już zasobu słownictwa.

Nauczone nowe słowo wędruje do pamięci wzrokowej, gdy tylko dziecko się z

nim zetknie, i dzięki temu potrafi je natychmiast przeczytać. Bez

prawidłowego funkcjonowania tego procesu dziecko nigdy nie nauczy się

literować wyrazów.

Z powyższego wywodu wynika, że u wszystkich uczniów szkoły podstawowej

powinno się rozwijać zarówno zdolności foniczne, jak i umiejętności uczenia

się metodą wzrokową. Zwykle wcześniej rozwijają się umiejętności foniczne,

ponieważ słuchowa składowa czytania jest o wiele większa od wzrokowej. Jest

to podstawą nauki czytania nie znanych słów. Metoda nauki, posługująca się

wyłącznie systemem fonicznym lub wzrokowym (patrz i mów), jest

nieprawidłowa. Dopiero rozwinięcie obydwu systemów umożliwi prawidłowe

literowanie wyrazów i płynne czytanie.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi czytając popełniają wiele

podstawowych błędów, nie jest to jednak spowodowane zaburzeniami w

postrzeganiu, różnicowaniu czy analizowaniu. Dzieci te z powodu osłabionej

zdolności koncentracji, połączonej często z impulsywnością, rozpoznają
nieprawidłowo litery w słowie jako początkowe, środkowe lub końcowe dźwięki.
Nie zwracają również uwagi na kolejność liter w wyrazie i często

wypowiadają słowa inaczej, ponieważ złożyły litery w nieprawidłowym

porządku. W innych przypadkach połykają początek lub koniec słowa, bo

czytając, bardzo się spieszą. Dzieci impulsywne czytają tak szybko, że

omijają całe grupy wyrazów lub zmieniają je na inne. Stale mylą się przy

krótkich słowach (zaimkach, przyimkach itp.).

Wiele dzieci ma skłonność do czytania od prawej części strony do lewej lub

składania liter od prawej do lewej, co wynika z trudności z

sekwencjonowaniem. Zjawisko to jest normalne u dziewczynek do lat siedmiu,

a u chłopców do lat ośmiu. Powyżej tego wieku można przypuszczać, że

występują jakieś zaburzenia neurologiczne, np. zaburzenia koncentracji

uwagi.

Dziecko mające trudności w czytaniu początkowo ma kłopoty z nauczeniem się

na pamięć wyrazów dwu-, a następnie trzyliterowych, później z wymawianiem

samogłosek oraz z nauczeniem się reguł rządzących ich stosowaniem.

Często występują także problemy z wymawianiem spółgłosek, a zwłaszcza z

takimi zlepkami spółgłosek, jak "st", "fl" lub "str".

Kolejnym krokiem w nauce czytania jest sylabizowanie, czyli umiejętność

dzielenia długich wyrazów na poszczególne sylaby, a po ich odczytaniu,

złożenia w jeden spójny wyraz. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

mają trudności z sylabizowaniem i trzeba im tę sztukę zademonstrować.

Dodatkową trudnością jest to, że po prawidłowym podziale wyrazu na kilka

sylab, mają problemy z zapamiętaniem tych pojedynczych sylab i ich

łączeniem. Powodem są zaburzenia pamięci krótkotrwałej.

Wymieniłem tylko nieliczne przykłady trudności, jakich doświadczają dzieci

z zaburzeniami koncentracji uwagi w czasie nauki czytania. Pod koniec
książki znajduje się spis ćwiczeń do stosowania przez rodziców i nauczycieli, które
mogą pomóc tym dzieciom w ich trudnościach z czytaniem.

Literowanie

Literowanie jest procesem podobnym do czytania, z jednym, bardzo

obciążającym dziecko wyjątkiem - musi ono przypominać sobie słowo, bez

niczyjej pomocy, w jego konkretnej postaci i pamiętać je w czasie pisania.

Gdy dziecko zostanie poproszone o przeliterowanie słowa "kot", po pierwsze

musi wysondować, jakie litery wchodzą w skład słowa "kot", następnie

ustawić je w odpowiednim porządku i pamiętać na tyle długo, aby móc je po
kolei napisać. Cały proces jest o tyle złożony, że w końcowym etapie trzeba
zaangażować motorykę małą oraz koordynację oko/dłoń, aby przenieść słowo z
pamięci na papier.

Przy literowaniu dzieci borykają się z takimi samymi problemami jak przy

czytaniu, a jeszcze dodatkowo potrzebna jest im sprawna pamięć

krótkotrwała, ponieważ nie widzą napisanego słowa.

Trudności w literowaniu mogą się różnie objawiać. Niektórym dzieciom
problem sprawia końcowy etap przeniesienia słowa na papier. Gdy poprosi się
takie dziecko o przeliterowanie danego słowa ustnie, zrobi to z łatwością,

natomiast na piśmie popełni wiele błędów. Trudność dla tego dziecka tkwi w

przeniesieniu myśli na papier. Dokładnie nie wiadomo, czy jest to wynikiem

wyłącznie problemów związanych z koordynacją, czy też z pamięcią

krótkotrwałą. Podczas pisania słowa, trzeba je utrzymać w pamięci dłużej

niż w przypadku mówienia. Mamy więc do czynienia ze spiętrzeniem problemów

związanych z krótką pamięcią i z umiejętnością pisania.

W rezultacie dzieci potrafią wcześniej czytać niż literować oraz czytają

lepiej niż literują. Większość nauczycieli-terapeutów zaobserwowała, że

łatwiej jest walczyć z trudnościami w czytaniu niż z trudnościami w

literowaniu.

Znaczna trudność w literowaniu jest uwarunkowana genetycznie i dlatego

nieraz całe rodziny borykają się z tym problemem.

Badania przeprowadzone ostatnio przez szwedzkich lekarzy wykazały, że

nieprawidłowe literowanie związane jest z problemami ze skupieniem uwagi i

z pamięcią krótkotrwałą. Zauważono, że dziecko nie potrafi zapamiętać

poszczególnych części literowanego słowa w logicznym porządku aż do momentu

zapisania go na kartce papieru. Badania te dały początek stwierdzeniu, że
trudności w nauce wynikają, w dużym stopniu, z zaburzeń koncentracji uwagi i
kłopotów z pamięcią.

Pisanie

Trudności w pisaniu wynikają głównie z częstych problemów z motoryką małą
oraz koordynacją oko/dłoń występujących u dzieci z zaburzeniami koncentracji
uwagi. Podstawą trudności jest nieumiejętne trzymanie ołówka.

Zwykle dzieci te chwytają ołówek jak małpa, tzn. bez użycia kciuka.

Poza słabym chwytem ołówka mają kłopoty z koordynacją ruchów związanych z

motoryką małą oraz ruchów dłoni i gałek ocznych nad kartką papieru. W wielu

przypadkach dochodzi również do niewielkiego drżenia dłoni, co uniemożliwia

prawidłowe trzymanie ołówka.

Wszystkie te problemy rozwojowe powodują, że dziecko nie umie zachować

kontroli nad trzymanym w dłoni ołówkiem i nad tym, co ma napisać.

W wyniku tego ruchy ołówka po papierze nie są w pełni płynne, a pismo -

nienaturalnej wielkości i nierówne. Litery różnią się kształtem i

rozmiarami, różne są również odległości między nimi. Nierówne odstępy

między literami spowodowane są najprawdopodobniej zaburzoną koordynacją
oko/dłoń i postrzeganiem wizualnym.
Dla wielu z tych dzieci pisanie od strony prawej do lewej wydaje się bardziej
naturalne, a pisanie we właściwym kierunku sprawia im trudność. Może to być

następstwem lateralizacji skrzyżowanej występującej u tych dzieci.

Wśród dzieci z dysgrafią preferowanie pisania drukiem bądź pismem pisanym

rozkłada się mniej więcej 50% na 50%. Około połowie z nich łatwiej jest

pisać literami drukowanymi. Pismo drukowane bowiem składa się z krótkich

odcinków, które dziecko może kontrolować. Inne dzieci jednak wolą

posługiwać się pismem pisanym. Brak przerw między literami pozwala im

uchwycić rytm pisania słów.

Kłopoty z pisownią, jakie mają dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi,

nie muszą oznaczać trudności technicznych z pisaniem. Ich problem dotyczy

raczej wyrażania myśli na piśmie. Z pewnych powodów dzieci te, mające bujną

wyobraźnię i bardzo dobrze wypowiadające się ustnie, piszą w sposób

skrótowy i konkretny. Wynika to z trudności w formułowaniu myśli i

pamiętaniu ich na tyle długo, aby móc przelać je na papier.

Dzieci te mają problemy z pisaniem jako takim i traktują je jako męczące

ćwiczenie. Dlatego wszystko, co mają napisać, redukują do absolutnego

minimum. Z mojego doświadczenia wynika, że wyrażanie myśli na piśmie

sprawia dzieciom trudności najdłużej spośród innych podstawowych

umiejętności i może być problemem nawet w szkole średniej. Jednak nabycie

biegłości w posługiwaniu się pismem jest niezbędne dla wszystkich dzieci.

Przeprowadzone ostatnio badania wykazały, że dzieciom z trudnościami w

pisaniu dobrze jest podawać leki takie, jak metylfenidat lub

deksamfetaminę"'. Przynoszą one poprawę od pierwszego dnia leczenia. Jeśli

terapia zajęciowa nie wystarcza, by zmniejszyć trudności dziecka, powinno

zostać ono poddane leczeniu. Problemy z pisaniem powodują bowiem poważne

konsekwencje w przyszłości.

Zdolności matematyczne

Dzieci, którym nauka matematyki przysparza najwięcej problemów, stanowią

20% wszystkich dzieci mających trudności w uczeniu się.

Trudności w nauce matematyki zaczynają się od wyliczenia kolejnych liczb, a

potem pojawiają się na każdym następnym etapie: kłopot sprawia dodawanie,

ale prawdziwym problemem okazuje się odejmowanie.

Zaburzenia pamięci krótkotrwałej utrudniają umiejętność mnożenia. Jest to

największa trudność w matematyce i dlatego dzieci te mają kłopoty z

tabliczką mnożenia nawet w szkole średniej. Najbardziej frustruje je to, że

chociaż nauczą się tabliczki mnożenia i w danej chwili dobrze ją znają, za

godzinę nie będą w stanie jej powtórzyć. Jedyną szansą dla tych dzieci jest
powtarzanie tabliczki mnożenia co drugi dzień, przez co najmniej sześć
miesięcy, aż wryje się w pamięć. Z mojego doświadczenia wynika, że jest to

jedyna metoda przyswojenia tej umiejętności. Pomóc też może śpiewanie

tabliczki mnożenia. Poczucie rytmu i muzykalność u dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi są prawidłowe i pomagają utrwalić nowo nabyte

informacje.

Dzielenie sprawia trudności z takich samych powodów jak mnożenie, natomiast

połączenie trudności z mnożeniem i dzieleniem prowadzi do problemów z

ułamkami. (Uwagi o leczeniu są zamieszczone w rozdziale "Leczenie

farmakologiczne" na stronie 77. (przyp. tłum.))

Trudności z matematyką wynikają z nieumiejętności myślenia abstrakcyjnego

oraz z kłopotów z utrzymywaniem informacji w pamięci krótkotrwałej.

Te dwa czynniki nakładają się i tak naprawdę na ustąpienie problemu można
liczyć dopiero wtedy, gdy mózg stanie się w końcu dojrzały lub gdy dziecko
otrzymuje standardową pomoc z matematyki.

Podobnie jak w przypadku innych podstawowych umiejętności, sukces w

leczeniu zależy od pragnienia dziecka, aby przezwyciężyć problemy, od
wytrwałości w rozwiązywaniu zadań i od stopnia złożoności tych trudności.

Punkty kluczowe

* U dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce występuje rozbieżność

między potencjalnymi a zdobytymi osiągnięciami.

* Większość dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce ma częściej

kłopoty z czytaniem i literowaniem niż z matematyką.

* Czytanie wymaga opanowania umiejętności słuchania i spostrzegania.
* Pisanie wymaga sprawnej motoryki małej i koordynacji oko/dłoń oraz nabycia
wprawy przy przesuwaniu ręki po papierze od strony lewej do prawej.

ROZDZIAŁ 14

Szkoła

Jedną z ważniejszych decyzji, jaką trzeba podjąć w przypadku dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi, jest wybór odpowiedniej dla niego szkoły.

Jest to decyzja ważna dla każdego dziecka, ale wybór szkoły dla zdrowego

dziecka jest o wiele łatwiejszy niż wybór szkoły dla dziecka z

zaburzeniami.

W szkole, którą dla niego wybierzemy, powinny być przestrzegane następujące

zasady:

Zasada pierwsza

Szkoła powinna mieć ściśle określone poziomy klasowe. Dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi ze względu na swoją niedojrzałość i różnice w rozwoju

okolic mózgu odpowiedzialnych za procesy poznawcze, powinny być

kwalifikowane do klas odpowiednio do swoich zdolności. Dobrze, aby dziecko

miało możliwość rywalizowania z innymi w klasie, ale w rozsądnym zakresie.

Powinno przebywać w grupie dzieci o zbliżonych możliwościach, bo ma wówczas

szansę osiągnięcia sukcesu, który zachęci je do dalszej pracy i wykonywania
poleceń.
Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi osiągają słabe wyniki w klasach o profilu
ogólnym lub nawet w klasach integracyjnych. Nie radzą sobie przede

wszystkim z ciągłymi zmianami poziomu pracy w tych klasach. Sytuacja jest

niedogodna również dla nauczyciela, który powinien poświęcić więcej czasu

dziecku z zaburzeniami, a w klasie ogólnej, o zróżnicowanym poziomie

osiągnięć uczniów, nie ma takiej możliwości.

Zasada druga

Szkoła powinna mieć stały plan codziennych zajęć, a praca powinna

przebiegać w określonym porządku. Dzieci muszą wiedzieć, czego się od nich

oczekuje, i zdawać sobie sprawę, że ich praca jest kontrolowana,

poprawiana, a wszystkie poprawki wyjaśniane. W klasie, na korytarzu i na

boisku potrzebny jest porządek i dyscyplina.

Z dzieckiem z zaburzeniami koncentracji uwagi należy postępować w sposób

tradycyjny i uporządkowany. Jest ono bardzo roztrzepane, a porządek,

regularność i powtarzające się czynności ułatwiają mu skupienie się i

wzbudzają zaufanie.

Niskie poczucie własnej wartości tego dziecka jest przyczyną jego problemów

także w czasie zabawy z innymi dziećmi na boisku. Często jest odludkiem i

bywa napastowane przez inne dzieci z powodu swojej inności. Niejednokrotnie

jednak zachowuje się ono w sposób agresywny w stosunku do rówieśników.

Trzeba je pilnować i łagodzić spory, gdy już do nich dojdzie.

Zasada trzecia

Nauczyciel sprawujący kontrolę nad klasą powinien być osobą życzliwą i

ciepłą, powinien być też jednak surowy, ale nie autokratyczny. Dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi bardzo dobrze reagują na pochwały,
indywidualne zajmowanie się nimi i rozbudzanie ich zainteresowań. Pozytywne
efekty ich pracy są wówczas widoczne z dnia na dzień. Spotkałem wiele dzieci,
które nie

czyniły w ciągu roku dosłownie żadnych postępów w nauce, gdy zajmował się

nimi niezaangażowany nauczyciel, podczas gdy w następnym roku pracując z

nauczycielem rozumiejącym ich problemy, osiągały bardzo wiele.

Najlepiej, gdy dziecko nie zmienia nauczyciela w ciągu roku. Ma ono bowiem

ogromne trudności z przystosowaniem się do zmian w otoczeniu i do nowych

zasad postępowania, a częste zmiany nauczycieli zwiększają dodatkowo

problemy. W wielu szkołach zdarza się, że nauczyciele często się zmieniają

z różnych powodów. Znam dzieci, którym osiem razy zmieniano nauczycieli w

ciągu ośmiu tygodni, co brzmi jak ponury żart. Takie tempo zmian wpłynęłoby

negatywnie na zachowanie każdego dziecka, a co dopiero dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi.

Zasada czwarta

Szkoła powinna być na tyle elastyczna, aby zezwalać dziecku z zaburzeniami

na powtarzanie roku na etapie szkoły podstawowej. Dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi później dojrzewają i na ogół później od swoich

rówieśników nabywają pięć podstawowych umiejętności. Z mojego doświadczenia

wynika, że wielu dzieciom, jeśli nie wszystkim, dodatkowy rok w szkole

podstawowej przynosi korzyści. Korzyścią tą jest zyskanie czasu na zdobycie

lub utrwalenie podstawowych umiejętności, a także na rozwój układu

nerwowego. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi, które otrzymuje ten

nadprogramowy rok w szkole podstawowej, jest lepiej przygotowane do

rozpoczęcia nauki w szkole średniej.

Powtórzenie roku zazwyczaj sprawia, że dziecko czuje się pewniej w klasie,

a jego stosunki z kolegami poprawiają się dzięki pewności siebie, którą

zyskuje.

Najlepiej jest powtarzać rok w okresie od zerówki do drugiej klasy. Nie

zaburza to w poważniejszy sposób poszanowania własnej godności, daje zaś

dużo czasu na nawiązanie dobrych stosunków z innymi dziećmi. Powtarzaniu

klasy muszą jednak towarzyszyć zabiegi terapeutyczne w przeciwnym razie

pożądany efekt nie zostanie osiągnięty.

Zasada piąta

Mniejsze klasy mają przewagę nad większymi. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi wymaga indywidualnej opieki, dlatego im mniejsza klasa,

tym lepsza. W dużych klasach, w których jest ponad 30 uczniów, dziecko

łatwiej się rozprasza. Klasy 10-20-osobowe pozwalają na lepsze nawiązanie

kontaktów z innymi dziećmi i z nauczycielem.

Zasada szósta

Atutem szkoły jest możliwość prowadzenia w niej zabiegów terapeutycznych.

Wspominałem już, że dodatkowa edukacja dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi przynosi najlepsze rezultaty, jeśli ma miejsce w środowisku szkolnym.

Idealnym rozwiązaniem jest zabieranie dziecka z jego klasy na 1-2

nadplanowe lekcje dziennie, w czasie których uzupełniłoby swoje braki w

podstawowych umiejętnościach. Po takich lekcjach mogłoby wracać do swojej

klasy i kontynuować naukę innych przedmiotów. Nie widzę powodów, dla

których w krajach rozwiniętych miałoby nie być odpowiednich szkół, w

których odbywałaby się nauka wyrównująca poziom, taka, o jakiej

pisałem powyżej.

Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi odznacza się wysoką

inteligencją, dlatego opieka nad nimi we wczesnym etapie ich życia
przyniesie korzyść nie tylko samym dzieciom, ale i całemu społeczeństwu.
Cena, jaką trzeba zapłacić, jest niska w porównaniu z zyskiem, który
zaobserwujemy w następnych latach. Dla dzieci wymagających terapii

językowej czy terapii

zajęciowej najkorzystniejsze byłoby wprowadzanie takich zajęć już w szkole

podstawowej. Cały pomysł terapii dziecka opiera się na całkowitej

integracji ze zdrowymi dziećmi w klasie.

Zasada siódma

Jeśli dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi przyjmuje leki w ciągu

dnia, nauczyciel powinien mu w tym pomóc. Nie będzie to dla niego wielkim

wysiłkiem, a dziecko otrzyma w odpowiednim czasie odpowiednią dawkę leku,

który ułatwi mu nabywanie podstawowych umiejętności i dostosowanie swojego
zachowania do wymagań szkoły. Dzięki kontroli nauczyciela wykluczone
zostanie przypadkowe zażycie leków przez inne dzieci w klasie. Z lekami

zażywanymi przy zaburzeniach koncentracji uwagi należy obchodzić się w

podobny sposób jak z lekami stosowanymi w cukrzycy, padaczce, astmie czy

innej długotrwałej chorobie. Słyszałem o nauczycielach, którzy nie chcą

angażować się w podawanie dzieciom leków. Jest to podejście niczym nie

uzasadnione. Dziecko spędza kilka godzin dziennie w szkole i szkoła jest

odpowiedzialna za jego rozwój i dobre samopoczucie. Analogiczna sytuacja ma

miejsce w przypadku dzieci przewlekle chorych, które przebywają dłuższy

czas w szpitalu i są zmuszone tam właśnie pobierać naukę.

Zasada ósma

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi w szkole średniej powinno mieć

możliwość wyboru przedmiotów, w których ma szansę osiągnąć dobre wyniki.

Większość z tych dzieci wykazuje np. zdolności manualne. Jeśli będą mogły

wykorzystywać je i rozwijać, pomoże im to w zyskaniu poczucia własnej
wartości. Gdy dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi rozpoczyna naukę

w szkole średniej, jest często oszołomione zmianą klasy i nauczycieli.

Postawa pełna zrozumienia pozwoliłaby mu bez większych problemów dostosować

się do nowej sytuacji.

Zasada dziewiąta

Sprawdziany są szczególną trudnością dla dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi. Brak umiejętności organizowania sobie pracy, planowania

oraz oceny, co jest ważne, a co nie, powodują, że słabiej wypada ono na

egzaminach. Dodatkowo trudności z pisaniem oraz powolny proces

przetwarzania informacji prowadzą często do osiągnięcia na sprawdzianach

wyników, które

nie odzwierciedlają faktycznego stanu wiedzy. Egzaminy ustne lub asysta

osoby przepisującej pracę może być dużą pomocą dla takich uczniów.

Dziecku z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej służy taki system, który

wprowadza częstą ocenę ucznia w ciągu roku. Wydaje mi się, że nie należy

chronić dzieci z zaburzeniami przed sprawdzianami, ponieważ dzięki nim uczą

się rozwiązywać swoje problemy i podejmować decyzje. Umiejętne połączenie

ciągłego oceniania dziecka z przeprowadzaniem sprawdzianów daje większą

szansę na rozwinięcie jego potencjalnych zdolności.

Punkty kluczowe

* Szkoła dla dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi powinna mieć:

1. Klasy o ściśle określonych poziomach

2. Stały plan zajęć

3. Wyrozumiałego, lecz wymagającego nauczyciela

4. Możliwość dodatkowego roku nauki

5. Małe liczebnie klasy

6. Możliwość podjęcia zajęć terapeutycznych

7. Możliwość kontrolowania podawania leków

8. Dużą liczbę przedmiotów do wyboru

9. Odpowiedni system przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów

ROZDZIAŁ 15

Diagnoza i wykrywanie

Jak rozpoznać u dziecka zaburzenia koncentracji uwagi we wczesnej fazie i

jak postawić diagnozę? Oczywiście, im wcześniej wykryje się chorobę, tym

lepsze będą efekty odpowiedniego postępowania.

Na szczęście mamy dzisiaj ośrodki wczesnego wykrywania (W Polsce

funkcjonują poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Jednak już 6-latki są

badane przez psychologa w przedszkolach, (przyp. tłum.)), do których wysyła

się dzieci nieprawidłowo rozwijające się w celu dalszej diagnostyki.

Jeśli dziecko jest upośledzone fizycznie lub psychorozwojowo, zostanie

poddane wczesnej terapii w celu złagodzenia istniejącego już upośledzenia.

Jeśli rodzice podejrzewają, że ich dziecko ma problemy rozwojowe, muszą

udać się na konsultację do specjalisty, który skieruje je do takiego

ośrodka. Naturalną rzeczą jest, że dzieci z deformacjami ciała zostaną

zauważone wcześniej niż te z problemami poznawczymi.
Problemy można wykryć we wczesnym dzieciństwie, jeśli zrodzą się wątpliwości,
że dziecko nie rozwija się tak, jak powinno. Pierwsze podejrzenie pada na

dziecko nadpobudliwe z powodu jego ciągłej aktywności ruchowej.

Następnym wczesnym sygnałem dla rodziców, że coś jest nie w porządku z ich

dzieckiem, jest opóźniony rozwój mowy. W pierwszych latach życia nie jest

to aż tak wyraźne, często staje się zauważalne w momencie pójścia dziecka

do szkoły.

U wielu dzieci w ciągu pierwszych lat życia ujawniają się problemy ze snem.

Polegają one na braku odpowiedniego nawyku spania. U dzieci tych mogą

pojawić się też problemy z jedzeniem, łącznie z występowaniem wymiotów, lub

słaby odruch ssania. Kolejnym objawem są ataki kolki, które mogą wynikać z
uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi. Wielu
rodziców zgłasza, że ich dzieci nie lubią, gdy się je przytula, i wręcz wtedy
sztywnieją.

Nadpobudliwość, impulsywność lub opóźnienie rozwoju mowy są sygnałami

alarmującymi o nieprawidłowościach we wczesnych latach życia dziecka.

Gdy dziecko osiąga wiek szkolny, po raz pierwszy wymaga się od niego, aby

uczestniczyło w zajęciach grupowych w klasie, z reguły w pozycji siedzącej.
Dziecko nadpobudliwe nie dostosuje się do takich wymagań. Będzie
przeszkadzało innym swoją ruchliwością i nieustannym mówieniem, a jego

impulsywność narzuci mu rolę błazna w oczach całej klasy.

Na tym etapie najczęściej obserwuje się u dziecka problemy z koordynacją,

objawiające się przede wszystkim nieprawidłowym chwytaniem ołówka lub

brakiem umiejętności zabawy w grupie. Trudności z mową stają się coraz

bardziej wyraźne, a kłopoty językowe coraz bardziej widoczne dla
nauczyciela. Brak zachowań socjalnych prowadzi do izolacji dziecka z grupy.
W niewielkiej liczbie przypadków dochodzi do aktów agresji już w tym wieku, chociaż
zwykle pojawiają się one nieco później. Dzieci te mają nie najlepsze
relacje z rówieśnikami. Często kończą się one bójkami.
W końcu dziecko takie trafia do lekarza i cały proces diagnostyczny prowadzi do
rozpoznania u niego zaburzeń koncentracji uwagi. Lekarz śledzi wywiad chorobowy
dziecka, aby stwierdzić, czy choroba jest długotrwała i czy nie występują

inne ważne czynniki emocjonalne lub socjalne, które byłyby odpowiedzialne

za problemy związane z zachowaniem lub nauką. Badanie lekarskie często

ujawnia u starszych dzieci objawy niedojrzałości układu nerwowego, tzw.

miękkie objawy neurologiczne.

Dokonuje się również oceny profilu psychoedukacyjnego, w skład którego

chodzi test na inteligencję oraz ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu

podstawowych umiejętności: czytania, literowania, liczenia, pisania i

mówienia.

Test na inteligencję (IQ) przeprowadza się z dwóch powodów. Po pierwsze,

aby ocenić ogólne możliwości dziecka oraz zorientować się, czy istnieje

znacząca różnica pomiędzy możliwym a aktualnym poziomem osiągnięć w

zakresie podstawowych umiejętności. Po drugie, dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi mają charakterystyczną dużą rozpiętość w wynikach testu

na inteligencję. Test na inteligencję składa się z 10-11 podrozdziałów,

które dotyczą różnych aspektów, takich jak koncentracja, pamięć

krótkotrwała, odbiór wzrokowy i słuchowy, rozumienie, myślenie abstrakcyjne

oraz zdolności ruchowe. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi zazwyczaj

dorze radzi sobie z niektórymi testami, z innymi średnio, a jeszcze z

innymi

poniżej przeciętnej. Najsłabiej wypadają podrozdziały sprawdzające pamięć

krótkotrwałą i koncentrację.

Inną integralną częścią procesu diagnostycznego jest stwierdzenie pewnego

stopnia niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Dawniej
stosowano elektroencefalografię (EEG) do stwierdzenia zaburzeń czynności
elektrycznych w mózgu. Badania wykazały, że u około jednej trzeciej dzieci

z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewne nieprawidłowości

w zapisie EEG.

Postęp, jaki dokonał się w dziedzinie EEG i innych badaniach mierzących

czynność elektryczną mózgu, np. w badaniu o narwie "korowe potencjały
wywołane", pozwala na dokładne stwierdzenie zaburzeń koncentracji uwagi u
dzieci, a nawet na ich sklasyfikowanie.
Potencjały wywołane są to fale elektryczne wychodzące z mózgu, powstające w
wyniku pokazania dziecku błyskającego światła lub dania mu do słuchania

brzęczących dźwięków. Te fale są mierzone w czasie, kiedy przechodzą z oczu

lub uszu do określonych okolic mózgu. W różnych punktach rejestruje się

szybkość i kształt fal płynących z mózgu. Jakakolwiek przeszkoda, stająca

na drodze tym falom, np. zniszczone komórki lub upośledzone przewodzenie

chemiczne, będzie opóźniać ich szybkość przepływu lub zmieniać ich kształt.

Ostatnie osiągnięcia, jakie dokonały się w tej dziedzinie, wywodzą się z

uniwersytetów nowojorskiego i harwardzkiego w Stanach Zjednoczonych.

Powstały dwa systemy, jeden o nazwie Neurometrics, drugi o nazwie BEAM.

Systemy te mierzą dojrzałość każdego obszaru mózgu dziecka, a następnie

porównują z dojrzałością mózgu większości dzieci dla poszczególnej kategoii

wiekowej. Na tej podstawie powstał program komputerowy pozwalający na

identyfikację dzieci, u których występują nieprawidłowości w obszarach

mózgu odpowiedzialnych za funkcje poznawcze. Program ten pozwoli na
rozpoznanie takich zaburzeń jak zaburzenia koncentracji uwagi lub specyficzne
trudności w procesie uczenia się.
Do niedawna Neurometrics oraz BEAM używane były w celach ściśle naukowych.

Obecnie używa się ich jedynie do diagnostyki i wykrywania problemów
związanych z nauką, a także w wielu amerykańskich ośrodkach do monitorowania
mózgowego przepływu krwi w czasie dużych operacji kardiologicznych i

neurochirurgicznych. Neurometrics stał się bardzo pomocny w wykrywaniu

chorób psychiatrycznych, m.in. schizofrenii, depresji czy poalkoholowego

uszkodzenia mózgu.

Kolejne kroki procesu diagnostycznego prowadzą do oceny mowy i języka u

dzieci, u których spodziewamy się stwierdzić zaburzenia tych funkcji oraz

do oceny procesów koordynacji.

Dzięki wszechstronnemu badaniu dziecka, w skład którego wchodzi badanie

lekarskie, badanie psychopedagogiczne, badania neurofizjologiczne, ocena

mowy oraz terapia zajęciowa, tylko u nielicznych dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi diagnoza nie ujawnia problemu. Zdecydowana większość

będzie sklasyfikowana jako pacjenci z łagodną, średnią lub ciężką postacią
zaburzeń koncentracji uwagi. Badania wykażą też, czy nadpobudliwość jest częścią
obrazu klinicznego choroby, czy nie. W ten sposób zdiagnozowane dziecko

można poddać właściwej terapii.

Punkty kluczowe

* Ważne jest jak najszybsze rozpoznanie zaburzenia.

* Należy szukać:

1. Nadpobudliwości

2. Opóźnienia rozwoju mowy

3. Braku koordynacji
4. Zaburzeń snu
5. Opóźnionego rozróżniania kolorów
* W skład oceny dziecka wchodzą:

1. Pediatryczne badanie lekarskie

2. Ocena pedagogiczna

3. Badania neurofizjologiczne

4. Możliwość oceny rozwoju mowy oraz terapia zajęciowa

ROZDZIAŁ 16

Sposoby działania

Wszystkie programy terapeutyczne prowadzą do stworzenia dzieciom z

zaburzeniami koncentracji uwagi odpowiednich warunków rozwoju.

Różni ludzie pracujący nad tym dzieckiem stwierdzają, że ich własne wysiłki

mają wpływ na wysiłki innych specjalistów w osiąganiu poprawy w rozwoju

dziecka.

Zwykle leczenie opiera się na:

* Terapii behawioralnej

* Nauczaniu wyrównawczym

* Terapii mowy i języka

* Terapii zajęciowej

* Kontroli dietetycznej

* Leczeniu farmakologicznym

Terapia behawioralna

Celem terapii behawioralnej jest taka modyfikacja zachowania dziecka,

dzięki której doświadczenia pozytywne zdominują doświadczenia negatywne w

jego życiu. Terapia polega na wzmacnianiu dobrych nawyków dziecka i

eliminowaniu złych.

Ponieważ nikt nie żyje w izolacji, jest całkiem zrozumiałe, że cokolwiek

robimy w naszym środowisku, odbija się to na nas samych. Dziecko

impulsywne, agresywne lub mające częste napady złości musi mieć świadomość

konsekwencji takiego postępowania zarówno z rodziną, kolegami w szkole czy

nauczycielami. Potrzebuje ono pomocy, aby zmienić swoje zachowanie.

Pozytywne reakcje na wszelkie pożądane społecznie przejawy postępowania

wzmocnią naturalne pozytywne cechy dziecka.
W niektórych przypadkach w terapii modyfikacji zachowań stosuje się system
nagród. Jest to system nagradzania pozytywnego, w ramach którego dziecko

otrzymuje coś w zamian za poprawę zachowania.

Jeśli dziecko zachowuje się niewłaściwie, nie daje mu się czegoś, co lubi,

lub czegoś, co bardzo chce, a jego złe zachowanie jest negatywnie

wzmacniane.
Sukces terapii modyfikacji zachowań zależy w dużej mierze zarówno od
terapeuty, jak i od dziecka. Wiele dzieci ma zbyt małą koncentrację uwagi

lub słabą pamięć krótkotrwałą, aby zapamiętać to, czego nauczyły się w
trakcie terapii modyfikacji zachowań. W wielu przypadkach również duża
impulsywność tłumi instynkty dziecka i powoduje, że wciąż popełnia ono te

same

wykroczenia.

Od terapeuty wymaga się dużo cierpliwości, gdyż pierwsze postępy widoczne

są dopiero po długim czasie. Terapeuta powinien być też obiektywny i nie

angażować się emocjonalnie, ponieważ może to osłabić skuteczność leczenia.

Nauczanie wyrównawcze - zaangażowanie rodziców

Zaangażowanie rodziców jest szalenie ważne dla każdego dziecka, mającego

trudności w uczeniu się. Podobnie jak terapeuta, tak i nauczyciel musi

zaangażować się w problem dziecka, ale nie emocjonalnie, tylko tak, by

zachować dystans do uwidaczniających się postępów.

Celem nauczania wyrównawczego jest taka praca z dzieckiem, która pozwala

wykorzystywać tkwiące w nim siły w celu zwalczania jego słabości.

Na przykład, jeśli dziecko dobrze rozpoznaje słowa i litery za pomocą

wzroku, natomiast słabo uczy się brzmienia słów, nauczyciel powinien

wykorzystać silniejsze umiejętności wzrokowe dla poprawienia słabszych

umiejętności słuchowych. Dodatkowym atutem indywidualnego nauczania jest

to, że nauczyciel skuteczniej potrafi wówczas zachęcić dziecko do

skoncentrowania się na pracy. Często jednak nie da się przeskoczyć

problemów z pamięcią krótkotrwałą.

Najlepszym miejscem do nauczania wyrównawczego jest szkoła. Idealną

sytuacją jest zabranie dziecka ze zwykłej klasy na 2-3 godziny dziennie,

aby otrzymało indywidualną pomoc w zakresie tych podstawowych umiejętności,
z którymi ma trudności. Innymi słowy, dziecko mające trudności z czytaniem

jest w godzinach rannych zabierane przez nauczyciela z klasy i wraz z

dwojgiem lub trojgiem innych dzieci otrzymuje dokładne, indywidualne

korepetycje. Grupka dzieci wymagających nauczania dodatkowego nie powinna

przekraczać liczby pięciu osób, gdyż straci wtedy indywidualny charakter.

Program dla każdego dziecka powinien być tak ułożony, aby skupiać się na

jego konkretnych potrzebach. Dobrze by miał ściśle określoną strukturę.

Dzięki regularności i stałemu powtarzaniu dziecko nabierze pewnych nawyków.

Jeśli dana szkoła nie dysponuje nauczaniem wyrównawczym, najlepiej wysłać

dziecko na lekcje prywatne, które jednak nie powinny trwać dłużej niż 1-2

godziny tygodniowo, i należy je organizować, gdy dziecko jest w miarę

wypoczęte. Może to być wcześnie rano przed pójściem do szkoły lub po

południu zaraz po lekcjach. Mogą to być także sobotnie poranki.

Terapia mowy i języka

Jak już wspomniałem wcześniej, wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi charakteryzuje nieprawidłowa wymowa i zaburzenia językowe.

Dzieci te mają problemy z artykulacją, jąkają się, kłopoty sprawia im także

struktura języka. Jeśli problemy te nasilają się, niezbędna jest terapia

logopedyczna.

Niestety, szkoły często nie dysponują zajęciami logopedycznymi. Trzeba

wówczas poświęcić na nie godzinę tygodniowo poza szkołą.

Logopeda spotyka się z takimi samymi problemami u dzieci przychodzących do

niego, co i inni terapeuci. Dzieci te mają bowiem np. problemy z pamięcią

krótkotrwałą, i to, czego zdołały się nauczyć w ciągu jednego tygodnia, nie

zawsze zostaje zachowane w ich pamięci do następnego. Powtarzają więc wciąż

wcześniej opanowane sprawności, zamiast przyswajać nowe.

Terapia zajęciowa

Problemy z koordynacją u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi dotyczą

całego obszaru związanego z koordynacją. Dzieci te będą miały

najprawdopodobniej problemy związane z koordynacją motoryki dużej, z
koordynacją motoryki małej oraz z koordynacją oko/dłoń oraz oko/stopa.
Najczęściej dochodzi do zaburzeń w zakresie koordynacji motoryki małej.
Poza tym u dzieci tych na ogół występuje zjawisko tzw. lateralizacji

skrzyżowanej. Polega ono na tym, że dziecko może częściej używać prawego

oka i prawej nogi, ale być leworęcznym. Nie ma określonej dominacji jednej

strony ciała nad drugą. Większość ludzi ma dominację prawo- lub

lewostronną.

U około 95% populacji światowej występuje dominacja lewej półkuli mózgu, co

oznacza, że są praworęczni, widzą lepiej prawym okiem i używają częściej
prawej nogi. U niewielkiej części społeczeństwa dominuje prawa półkula mózgowa,
co oznacza leworęczność. Jeszcze mniejsza część ma stałą mieszaną

dominację. Są to ludzie oburęczni.

Lateralizacja skrzyżowana często występuje u dzieci z zaburzeniami
koncentracji uwagi i zanika samoistnie w wieku młodzieńczym, gdy dojrzeje część
mózgu zajęta procesem chorobowym. Do tego czasu dzieciom myli się, w której

ręce trzymać nóż, a w której widelec, do pisania używają prawej ręki, a do

gry w tenisa - lewej.
Wiele osób uważa, że lateralizacja skrzyżowana jest przyczyną niepowodzeń w
nauce, a nie jedynie zjawiskiem towarzyszącym. Dlatego w niektórych terapiach
pojawiła się teoria tzw. podzielonego mózgu. Zakłada ona, że jedna połowa

mózgu odpowiedzialna jest za funkcje związane z językiem,

zaś druga sprawuje kontrolę nad zdolnościami muzycznymi, matematycznymi

oraz zadaniami niewerbalnymi. Celem terapii zgodnie z tą teorią jest

przywrócenie funkcji odpowiednim połowom mózgu dzięki licznym ćwiczeniom

fizycznym, technikom treningowym itp. Oczywiście założenie podobnych

technik leczniczych jest fałszywe, ponieważ, jak wiemy, istnieje wiele
połączeń między obiema półkulami mózgu, a ośrodki odpowiedzialne za
poszczególne funkcje nie leżą tylko w jednej okolicy mózgu.

Dzieci, u których występują problemy z koordynacją, poddaje się terapii

zajęciowej lub fizjoterapii. Specjalnie przeszkoleni terapeuci proponują
dziecku szereg ćwiczeń usprawniających, które angażują je w programy
kontrolowania motoryki dużej, motoryki małej oraz koordynacji oko/dłoń.

W skład programu motoryki dużej wchodzą wędrówki piesze, toczenie dużych
piłek oraz zabawy na placach zabaw. Programy motoryki małej zawierają

ćwiczenia poprawiające zdolności dziecka do manipulowania małymi

przedmiotami, np. wkładanie kołeczków do otworów lub nawlekanie igły nitką.
Koordynacja oko/dłoń ulega poprawie dzięki ciągłym ćwiczeniom, takim jak
chwytanie, ocena odległości w czasie rzucania lub kopania piłką.

Programy terapii zajęciowej trwają z reguły 12 tygodni i są regularnie

przerywane sesjami sprawdzającymi.

Kontrola dietetyczna

Wiele napisano na temat wpływu diety na dziecko z zaburzeniami koncentracji

uwagi, zwłaszcza na dziecko nadpobudliwe. Szczególną popularność zdobyła

książka doktora Bena Feingolda na temat leczenia dietą dziecka

nadpobudliwego. Podstawą do napisania tej książki były doświadczenia z

pacjentami dorosłymi oraz ich reakcje na pewne pokarmy w trakcie leczenia

alergii. Doświadczenie to rozszerzono na leczenie dzieci alergicznych, a

następnie dzieci nadpobudliwych. Dietę zaczęto traktować jako panaceum na
szereg schorzeń, z których nadpobudliwość była najbardziej zauważalna.
Opublikowano rozmaite artykuły naukowe na temat leczenia dietetycznego, np.

dotyczące diety Feingolda w leczeniu dzieci nadpobudliwych. Ze wszystkich
prawie badań wynikało, że dieta nie przynosi znaczących korzyści w leczeniu
nadpobudliwości. Prawdopodobnie jest to wniosek słuszny, ale jedynie dla

parametrów mierzonych w tychże badaniach naukowych. Ja jednak byłem pod

dużym wrażeniem, gdy wielu rodziców zgłaszało znaczną poprawę zachowania u

swoich dzieci, którym nie podawano pewnych potraw. Jednym z takich

składników są pochodne kakao, występujące w czekoladzie i coca-coli. Innymi

szkodliwymi składnikami są środki konserwujące, barwniki oraz cukier. Na

liście substancji szkodliwych znalazły się również salicylany.
Jak więc porównać doświadczenie poszczególnych rodziców z wynikami badań
klinicznych? W badaniu klinicznym pewne parametry są stosowane do zaklasyfikowania
dziecka jako nadpobudliwego. Dzieci te są pod obserwacją w określonym

czasie i w szczególnych okolicznościach. Natomiast rodzice przebywają z

dzieckiem 24 godziny dziennie, dlatego ich obserwacje są pełniejsze. Poza

tym badania ilościowe nie są w stanie wychwycić zmian jakościowych.

Występująca u tych dzieci huśtawka nastrojów, agresja oraz impulsywność,

nie ujawniają się w standardowych testach psychologicznych, zwłaszcza w

nienaturalnym środowisku, w którym są przeprowadzane.

Moja rada dla rodziców dzieci nadpobudliwych jest taka, aby kontrolowali

dietę swoich dzieci i nie przesadzali z produktami, które wyżej wymieniłem.

U młodszych dzieci proponuję stosowanie diety eliminacyjnej przez kilka

tygodni, a przy braku jakiejkolwiek poprawy (zazwyczaj objawia się poprawą

snu lub zmniejszeniem poziomu aktywności) trzeba tę dietę kontynuować.

Jeśli po upływie kolejnych tygodni poprawa nie następuje, zalecam
zakończenie diety eliminacyjnej.
Aby dziecko nie odbierało diety eliminacyjnej jako kary i nie czuło się
osamotnione, najlepiej włączyć w nią całą rodzinę.

Leczenie farmakologiczne

Leczenie farmakologiczne dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jest

jednocześnie najbardziej kontrowersyjne i najbardziej skuteczne.
Początki sięgają roku 1937, kiedy to amerykański naukowiec, dr Bradley, badał
nowy lek - deksamfetaminę. Sądzono, że zmniejsza ona ból głowy u dzieci

poddanych zabiegowi pneumoencefalografii. Pneumoencefalografia polega na

wstrzyknięciu powietrza do ośrodkowego układu nerwowego dziecka, a

następnie prześwietleniu promieniami rentgenowskimi w celu ustalenia, czy w

mózgu nie znajduje się guz. Techniki tej nie stosuje się, odkąd wprowadzono
skuteczniejszą tomografię komputerową. Jednym z głównych działań

niepożądanych pneumoencefalografii był przykry ból głowy występujący po
zabiegu.

W 1937 roku przeprowadzono kontrolowane badanie z zastosowaniem

deksamfetaminy, którą przez sześć miesięcy podawano grupie dzieci.

Niestety, nie zaobserwowano ustępowania bólu głowy, ale zauważono, że wiele

dzieci, które przed badaniem miały trudności w nauce, pod koniec badania

poprawiły swoje osiągnięcia. Dlatego dalsze badania prowadzone nad

deksamfetaminą dotyczyły leczenia dzieci mających trudności w uczeniu się,

zwłaszcza tych z minimalnymi uszkodzeniami mózgu.

Nie trzeba było długo czekać, aby deksamfetamina stała się uznanym lekiem w

leczeniu dzieci z trudnościami w uczeniu się, wynikającymi z minimalnych
uszkodzeń mózgu. Około dwadzieścia lat później na rynku pojawił się nowy lek
- metylfenidat (nazwa handlowa Ritalin). Sądzono, że jest lepszy od
deksamfetaminy, ponieważ wywoływał mniej działań niepożądanych i wydawał się
bardziej skuteczny. Szybko przekonano się o jego wpływie na dziecko

nadpobudliwe, co potwierdziły badania kliniczne prowadzone w latach 50.

Obecnie prawie każde dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi reaguje na

jeden z tych leków. Dla niektórych odpowiedni jest lek o nazwie Tofranil,

choć mechanizm jego działania nie jest jeszcze w pełni zbadany.

Efekty działania

Jedną z wad związaną ze stosowaniem nowych leków było niezrozumienie

mechanizmów ich działania. Z czasem zauważono, że u dorosłych, którzy

przyjmowali te leki, występowały objawy depresji lub przeciwnie – ich

nastrój ulegał poprawie. Odkrycie, że leki te wpływają na poprawę nastroju,

spowodowało ich nadużywanie. Jednak nadal były stosowane z dużym

powodzeniem w leczeniu dzieci nadpobudliwych. Kolejne badania

potwierdzi\ły, że przynoszą one poprawę ich stanu.

Początkowo uważano, że Ritalin i deksamfetamina wywołują u dzieci "efekt

paradoksalny", ponieważ działały dokładnie odwrotnie niż u dorosłych.

Innymi słowy, dzieci nadpobudliwe leczone przy użyciu tych leków uspokajały

się, podczas gdy zdrowi dorośli pod ich wpływem działali na wysokich

obrotach.

Gdy poznano mechanizm działania tych leków u dzieci nadpobudliwych lub

mających minimalne uszkodzenia mózgu, zaczęto przeprowadzać badania
kontrolne w celu stwierdzenia działań ubocznych. Do tej pory przeprowadzono kilka
długoterminowych badań, z których najsłynniejsze wykonał
w drugiej połowie lat 50. dr Weiss w Montreal Chlildren's Hospital.

Podawano wówczas dzieciom leki przez 5 lat, a następnie przez kolejne 5 lat

obserwowano je. W badaniu uczestniczyły dwie grupy kontrolne: grupa dzieci
nie leczonych oraz grupa dzieci nie mających minimalnych uszkodzeń mózgu.
Ostatni raport opisuje dwudziestoletni okres obserwacji, w którym nie odnotowano
wystąpienia niepożądanych skutków u dzieci z grupy poddanej leczeniu.
Najkorzystniejsze wyniki badań uzyskały dzieci, które nie cierpiały na
zaburzenia koncentracji uwagi, dobre wyniki miały również dzieci z

zaburzeniami, ale poddane leczeniu farmakologicznemu. Najgorzej wypadły

dzieci z grupy nie leczonych.

Prawdopodobny mechanizm działania tych leków został w zasadzie odkryty
dopiero w ciągu ostatnich 5-10 lat. Przypominam, że podstawą zaburzeń
koncentracji uwagi jest nieprawidłowe wytwarzanie neuroprzekaźnika, substancji
chemicznej przenoszącej bodźce z jednej komórki do drugiej.

Neuroprzekaźnikami biorącymi udział w przenoszeniu bodźców są dopomina i

noradrenalina.

Skład chemiczny metylfenidatu (Ritalin), deksamfetaminy (Dexedrine) i

pemoliny (Cylert) jest bardzo podobny do naturalnie występujących

substancji. Przypuszcza się, że leki te działają wielokierunkowo. Po

pierwsze, powodują bezpośredni wzrost ilości neuroprzekaźnika w przestrzeni

między dwiema komórkami nerwowymi i w ten sposób działają tak samo jak

neuroprzekaźniki. Po drugie, zmniejszają wytwarzanie zwrotne naturalnego

neuroprzekaźnika przez pierwszą komórkę, zwiększając ilość neuroprzekaźnika

w przestrzeni międzykomórkowej.

Trzecim sposobem działania jest zwiększenie wrażliwości błony drugiej

komórki na naturalne neuroprzekaźniki, co powoduje zwiększenie powinowactwa

drugiej komórki do neuroprzekaźnika i przyciąganie go niczym magnez.

Czwartym sposobem działania jest wpływ leków na układ enzymów

rozkładających neutralne neuroprzekaźniki.

W wyniku leczenia następuje poprawa przepływu impulsu elektrycznego z

pierwszej komórki do drugiej, a w rezultacie w całym układzie nerwowym.

Można z tego wywnioskować, że u zdrowej osoby z prawidłowym poziomem

neuroprzekaźnika leki te zwiększyłyby przekaźnictwo ponad normę, a to
doprowadziłoby do działań niepożądanych, których doświadczają dorośli nie
mający zaburzeń koncentracji uwagi.

Skutki uboczne

Działania niepożądane tych leków są krótkotrwałe. Zaobserwowano, że
pojawiają się one silniej u młodszych dzieci. Najczęściej dochodzi do

utraty apetytu, co u małych dzieci może trwać od kilku tygodni do kilku

miesięcy.

Waga dziecka osiąga jednak pewną stałą wartość, a potem wzrasta.

Niepożądane objawy można także złagodzić przez zaniechanie leczenia na

krótki okres, aż dziecko odzyska apetyt i powróci do normalnej wagi. W

wielu przypadkach po powtórnym podaniu leku masa ciała nie wzrasta już tak

bardzo jak przy pierwotnym leczeniu. Dzieci skarżą się wówczas na uczucie
przepełnienia i nie chcą jeść w szkole obiadów, a czasem nawet śniadań w
domu.
Drugim częstym objawem niepożądanym jest bezsenność. Wiele dzieci ma
trudności z zaśnięciem w momencie rozpoczęcia leczenia. Objaw ten jest
również bardziej nasilony u młodszych dzieci. W końcu jednak przyzwyczajają się
one do leku i prawie we wszystkich przypadkach bezsenność ustępuje.
Do innych działań niepożądanych leku zalicza się uczucie zmęczenia, bóle
głowy, zawroty głowy, w pojedynczych przypadkach - nieostre widzenie.

Wszystkie objawy nie trwają dłużej niż kilka dni i znikają, gdy dziecko

przyzwyczaja się do podawanego leku.

W 1972 roku ogłoszono raport, w którym opisywano wpływ tych leków na wzrost

dzieci. Początkowe tezy raportu nie zostały jednak udowodnione przez innych

naukowców, ja zaś wśród 5000 przypadków dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi leczonych farmakologicznie, z którymi miałem do czynienia, nie

zaobserwowałem wpływu leków na wzrost tych dzieci. Pierwotne badanie

wykazywało, że u dzieci, u których podejrzewano opóźnienie wzrostu, po
odstawieniu leków wzrost powracał do normy. W 1979 roku Amerykańska Akademia
Pediatrii opublikowała w jednym z pism medycznych stwierdzenie, że nie ma
jasnych dowodów na to, że opóźnienie wzrostu jest działaniem niepożądanym
leków stosowanych w leczeniu zaburzeń koncentracji uwagi.
Bardzo częstym niepożądanym objawem stosowania leczenia u małych dzieci jest
występowanie depresji. Dziecko poniżej 7. roku życia zażywające leki często

płacze, jest rozdrażnione i objawy te utrzymują się szczególnie w

pierwszych tygodniach, zanim organizm zdąży przystosować się do leków.

Zmniejszenie dawki może spowodować ustąpienie objawów.
Najmniej działań niepożądanych zaobserwowano przy stosowaniu Tofranilu. U
niektórych dzieci może wystąpić senność lub zwiększenie apetytu.

Z reguły dziecko, u którego leczenie farmakologiczne przynosi oczekiwane

skutki, lepiej reaguje również na inne zabiegi terapeutyczne.

Punkty kluczowe

* Terapie zachowań mają na celu zwiększenie doświadczeń pozytywnych dziecka
zamiast negatywnych.
* Nauczanie wyrównawcze wzmacnia słabe punkty dziecka, wykorzystując nabyte przez
nie umiejętności w szkole.

* Terapia mowy pomaga zwalczyć problemy związane z mową z językiem.

* Terapia zajęciowa służy poprawie:

1. Koordynacji motoryki dużej

2. Koordynacji motoryki małej
3. Koordynacji oko, dłoń
4. Sprawnego posługiwania się prawą lub lewą ręką
5. Umiejętności pisania od lewej strony do prawej

* Zalecana dieta eliminuje pokarmy pogarszające działanie

neuroprzekaźników.

* Leki (Ritalin, Dexedrine, Cylert) poprawiają przebieg procesów

neurochemicznych zachodzących w mózgu.

ROZDZIAŁ 17

Umiejętne postępowanie i inne trzy R

(rutyna, regularność, repetycja)

Rozdział ten jest ogólnym wstępem do zagadnienia tworzenia środowiska

zewnętrznego dziecku z zaburzeniami koncentracji uwagi. Wymaga ono bowiem

zarówno leczenia neurologicznego, jak i modyfikacji środowiska.

Przede wszystkim trzeba sobie uświadomić, że prawie wszystkie dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi mają kłopoty z zorganizowaniem sobie czasu

i oczekują od dorosłych, że im w tym pomogą, zarówno w domu, jak i w

szkole.

W domu dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi potrzebuje rutyny w

zakresie codziennych obowiązków. Wszystkie czynności musi wykonywać

regularnie o ściśle określonych porach każdego dnia. Inaczej mówiąc, to co

zrobi jednego dnia o godzinie 8 rano, następnego też musi zrobić

o 8 rano.

Jednym z największych problemów, z jakim boryka się dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi, jest odrabianie pracy domowej i nauka w domu.

Dziecko nie wie, jak zorganizować sobie czas po szkole, aby zdążyć odrobić

lekcje. Należy mu więc towarzyszyć w tworzeniu programu zajęć pozaszkolnych

każdego dnia tygodnia i dzielić czas na odcinki półgodzinne. Każdy odcinek

czasu powinien mieć przyporządkowane zajęcie, takie jak zjedzenie kanapki,

zabawa, odrabianie pracy domowej, nauka, oglądanie telewizji, zjedzenie

obiadu, kąpiel itp. Należy zachęcać dziecko do jak najściślejszego

przestrzegania grafiku. Początkowo, zanim nabierze rutyny, dobrze jest je

kontrolować. Taki program wprowadza urozmaicenia, wyznacza czas na

przyjemności i na naukę. Trzeba zawsze brać pod uwagę, że dziecko mające

problemy z pamięcią krótkotrwałą musi mieć wciąż powtarzane instrukcje i

informacje.

Rutyna, regularność, repetycja - to trzy R, które dla dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi są równie ważne, jak podstawowe trzy R:

czytanie, pisanie, arytmetyka.

Postępowanie z dzieckiem powinno być jak najbardziej konsekwentne,

natomiast jakiekolwiek zmiany w regulaminie domowym należy ograniczyć do

minimum. Otoczenie dziecka powinno być stabilne i spokojne, w miarę

możliwości bez hałasu.

Z powodu małych ambicji i braku własnego systemu ochrony, dziecko musi być

stale zapewniane, że jest akceptowane takie, jakie jest, i że jest

pełnoprawnym członkiem rodziny. Bardzo ważną rolę w wychowywaniu odgrywają

ojcowie. Chłopcy z zaburzeniami koncentracji uwagi, ze względu na rozmaite

problemy emocjonalne, wciąż przekraczają granice wymaganej dyscypliny i

wymykają się spod kontroli. Trudno jest matce samej, narażonej na takie

postępowanie dziecka, wciąż borykać się z podobnymi wyzwaniami.

Dlatego tak ważne jest regularne zaangażowanie się ojca w wychowanie i

emocjonalny rozwój dziecka. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi w

większości przypadków domagają się okazywania im miłości i czułości.

Gdy swoim zachowaniem zasłużą na karę, musi ona być natychmiastowa i

sprawiedliwa, a powstały problem szybko rozwiązany, aby nie zakłócał

stałych relacji z dzieckiem.

Punkty kluczowe

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi potrzebują rutyny w wykonywaniu

codziennych czynności.

* Zanim dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi zapamięta daną

informację, należy mu ją wielokrotnie powtórzyć.

* Informacje powinny docierać do dziecka systematycznie.

ROZDZIAŁ 18

Specyficzne zachowania

Zaburzenia behawioralne

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi (zwłaszcza tych nadpobudliwych)
występują różne rodzaje zachowań, odróżniające je od innych dzieci.
Wiele z nich, od czasu do czasu, przejawia pewne cechy zaburzeń
behawioralnych, które zwłaszcza u tych nadpobudliwych przeciągają się w czasie
i trudno jest zaprowadzić dyscyplinę.

Nagłe wybuchy złości

Ponieważ dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi jest raczej osobą

nieelastyczną, ciężko mu dostosować się do zmian zachodzących w jego

otoczeniu. Stworzenie mu niezmiennego środowiska jest nierealne, ponieważ

na różnych etapach życia stykać się będzie z rozmaitymi zasadami

postępowania. Wiele z tych dzieci łatwo ulega frustracjom, co prowadzi do

częstych wybuchów złości szczególnie w sytuacjach zmiany otoczenia. Owe

napady złości na ogół pojawiają się bez jakiejkolwiek przyczyny, a rodzice

stoją oniemiali i nie wiedzą, co doprowadziło ich pociechy do takiego

stanu. Powodem może być np. posmarowanie przez matkę chleba masłem nie do

samych brzegów kromki.

Dziecko wybucha w sposób niekontrolowany i stan taki trwa przez kilka

minut, nie dłużej jednak niż 10-15 minut. Jedną z cech charakterystycznych
napadu złości jest to, że trwa naprawdę krótko. W tym czasie najlepszą

rzeczą, jaką matka lub ojciec może zrobić, jest nieangażowanie się w cały

epizod.

Najtrudniejszą metodą, ale za to przynoszącą rezultaty, jest pozwolenie na

wyładowanie złości, skoro wybuch już nastąpił. Dobrze jest w takich

sytuacjach zaprowadzić dziecko do oddzielnego pokoju, w którym będzie mogło

się uspokoić. Jest to technika stara jak świat. Badania wykazują, że dzieci

pozostawione same w pokoju szybciej się uspokajają.

Niektórzy rodzice twierdzą, że dobry skutek przynosi powstrzymanie dziecka

w czasie wybuchu złości, na przykład poprzez mocne objęcie i przytulenie go

do czasu uspokojenia. Bliskość i ciepło rodzicielskiego ciała działa jak

katalizator w uspokajaniu dziecka.

Jeśli dziecko jest już uspokojone, wówczas łatwiej mu coś wytłumaczyć.

Nie jest to oczywiście metoda, którą matka może stosować w trakcie zakupów

w supermarkecie, gdy dziecko krzyczy, tarzając się na podłodze jak samolot

gotowy do startu. W takiej sytuacji jedynym, chociaż nie zawsze całkowicie

satysfakcjonującym posunięciem, jest zignorowanie dziecka i kontynuowanie

zakupów, tak długo, jak to możliwe. Najważniejsze jest, aby pokazać

dziecku, że jego wybuch złości do niczego nie doprowadził.

Jedną z cech nieustępliwości jest ogromna trudność w dokonywaniu wyborów.

Najlepszą metodą jest niepozwalanie dzieciom na dokonywanie wyboru, lecz

zawsze stawianie ich przed faktem dokonanym. Trzeba im mówić, co mają na

siebie włożyć, gdzie pójść, jak coś zrobić, co zjeść itp. Wybór nie jest
czymś, co można umieścić w społecznym repertuarze zachowań tych dzieci.

Agresja

Wielu nadpobudliwych chłopców zachowuje się agresywnie, szczególnie w stosunku
do rodzeństwa lub rodziców. Agresja jest przejawem niskiego progu tolerancji na
frustrację. Jest prawdopodobnie jednym ze sposobów wyrażenia swojego zdania
na temat otoczenia i trudności, jakie dziecko napotyka funkcjonując w tym

środowisku.

Z punktu widzenia jego matki przejawy agresji w wielu przypadkach są

najgorszą cechą dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi. Na niej bowiem,

jak na pierwszej linii obrony, odbija się akt agresji, którego dziecko się

dopuszcza. Szybko zdobywa ono złą reputację, w wyniku czego zawsze jest

obwiniane automatycznie, niezależnie od tego, czy popełniło niecny czyn w

szkole lub na podwórku, czy nie popełniło go. Ostatecznie matka zamyka się

ze swoim dzieckiem w domu, co prowadzi do dalszego wycofywania się z życia

społecznego.

Postępowanie z dzieckiem agresywnym jest bardzo trudne i nie powinno się

uwalniać przy tym własnej agresji. Kara cielesna powoduje raczej dolanie

oliwy do ognia. Najlepszą metodą jest ograniczenie przywilejów i

nagradzanie za dobre sprawowanie. Należy robić to umiejętnie, mając na

względzie pozostałe dzieci w rodzinie, którym może się wydawać, że dziecko

nadpobudliwe zyskuje coś poprzez okazywanie swojej agresji.
Jeśli objawy agresji zagrażają rodzeństwu lub sąsiadom, trzeba dziecko
odseparować i dać mu czas, aby się uspokoiło. Prawo powrotu na łono rodziny

powinno być stopniowane. Na szczęście zazwyczaj akt agresji trwa krótko,

może jednak mieć poważne konsekwencje dla rodziny jako całości, zaburzając

kontakty między jej członkami.

Poszanowanie własnej godności

Najtrudniejszą do leczenia cechą zaburzeń koncentracji uwagi jest obniżone
poszanowanie własnej godności. Jak już wspominałem, trudności z

poszanowaniem własnej godności wiążą się z zaburzeniami układu limbicznego.

Zaburzenia te powodują, że dzieci wchodzą w życie, nie mając na nie pomysłu

i czują się mniej wartościowe od swoich rówieśników. Nie zawsze da się to

zauważyć w młodszych grupach żłobkowych, ale jest już widoczne w wieku 3-4

lat, gdy dziecko idzie do przedszkola.

Coraz większe trudności z utrzymywaniem dobrych stosunków z innymi dziećmi

w grupie wiekowej są efektem braku poczucia pewności siebie. Dzieci te mają

skłonności do unikania grupy lub wręcz przeciwnie, chcą dominować i

przewodzić grupie, sprawując nad nią kontrolę. Chętniej przebywają z

dziećmi starszymi lub młodszymi, ponieważ lepiej się czują w ich

towarzystwie.

Poszanowanie własnej godności poprawia się, gdy dziecko osiąga jakieś

sukcesy, czy to w nauce, czy w relacjach z rówieśnikami. Jeśli ma ono

trudności w nauce, sytuację mogą jeszcze skomplikować wtórne problemy

związane z poszanowaniem własnej godności. Dlatego w momencie wykrycia

trudności w uczeniu się, należy dziecku pomóc uwierzyć we własne siły.

Rodzice powinni stale obserwować swoje dziecko i uświadamiać mu jego mocne

strony. Jeśli dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi przejawia jakieś

zainteresowania i jest w miarę dobre w tym, co robi, jego poszanowanie

własnej godności ulega poprawie. Zajęcia takie, jak wędrowanie, uprawianie

sportów, taniec, aktorstwo, umiejętność dyskutowania, modelarstwo, praca z

komputerem, powinny być stale rozwijane. Sukces odniesiony przez dziecko w

jakiejkolwiek dziedzinie zachęci je do przebywania z grupą rówieśników.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej się czują, przebywając z

jednym lub z dwoma kolegami niż z całą grupą rówieśników. Dlatego, jeśli

zaczynają się bawić z innymi dziećmi, trzeba dbać, aby ich grupa była jak

najmniejsza. Najlepiej, aby było to właśnie jedno lub dwoje dzieci.

W okresie dorastania poszanowanie własnej godności u wszystkich dzieci jest

zagrożone. U dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi objawia się to w

sposób bardziej widoczny. Jeśli dziecko osiągnęło już pewne sukcesy, jest w

stanie lepiej radzić sobie z zagrożeniami wynikającymi z procesu

dojrzewania. Niskie poszanowanie własnej godności, spowodowane zaburzeniami

koncentracji uwagi, ulega znacznej poprawie, gdy dojrzewa układ limbiczny,

co ma miejsce zwykle w trakcie lub pod koniec wieku dojrzewania.

Impulsywność

Najprawdopodobniej w dłuższej perspektywie czasowej impulsywność jest
najbardziej upośledzającą cechą zespołu zaburzeń koncentracji uwagi.
Najlepszą metodą walki z impulsywnością dziecka jest jak najwcześniejsze
ustalenie stałych reguł postępowania. Rutyna sprawia, że dziecku łatwiej

jest się skupić na różnych aspektach rozwoju (nauce, socjalizacji itp.),

oraz pomaga podporządkować się regułom rządzącym światem. Określone reguły

postępowania są bardzo ważne w życiu dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi, bez nich trudniej byłoby mu radzić sobie z napotykanymi

trudnościami.

Należy również zachęcać dziecko, aby zanim przystąpi do działania, najpierw

pomyślało o tym, co zamierza zrobić, bez względu na to, czy to będą

ćwiczenia fizyczne, pisanie czy wypowiedź. Użyteczne może się okazać

napisanie hasła "pomyśl, zanim zrobisz" i umieszczanie go w newralgicznych

miejscach, np. nad łóżkiem, w torbie szkolnej, na ławce szkolnej. Pozwoli

to

dotrzeć tej informacji do podświadomości, co okaże się przydatne jako

mechanizm kontrolny przed wykonaniem jakiejkolwiek czynności o charakterze

impulsywnym.

Małe dzieci wymagają nieustannej czujności ze strony rodziców. Ich nagłe,
nieprzemyślane działania zagrażają bowiem ich bezpieczeństwu. Dziecko nie zdaje
sobie sprawy, że wybieganie na ulicę bez rozglądania się lub skakanie ze zbyt
wysokich podwyższeń może się skończyć dla niego tragicznie.
W starszym Wieku impulsywność przejawia się inaczej. W szkole np. dziecko

sprawia wrażenie, że rozumie, czego się od niego wymaga, a potem błędnie

wykonuje polecenia, wyrywa się do odpowiedzi, zanim pomyśli, czy zna

odpowiedź.

Impulsywność przejawia się również w rozmaitych wybrykach w szkole.

Dziecko impulsywne daje się łatwo sprowokować innym. Nie zastanawia się nad

konsekwencjami swojego zachowania i często zostaje przyłapane przez

nauczyciela na gorącym uczynku. Sytuacja staje się poważna, gdy chcąc

zyskać akceptację grupy rówieśników, daje się namówić na przestępstwa

kryminalne, takie jak kradzieże lub akty wandalizmu.

Gdy dziecko dorasta, trzeba w sposób regularny uświadamiać mu jego

impulsywność i zapewnić kontrolę jego popędliwości. Wspominałem już o

uwagach czynionych dziecku, które pozostają w podświadomości i pomagają w

panowaniu nad swoją impulsywnością.

Im dziecko starsze, tym więcej trzeba mu tłumaczyć, jakie mogą być
konsekwencje jego impulsywnych zachowań. Najskuteczniejsze jest jednak ograniczanie
sytuacji, w których dziecko jest kuszone lub narażone na ryzyko. Rodzice powinni
przewidywać i uprzedzać fakty, biorąc pod uwagę, że dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi ma skłonność do zaprzyjaźniania się z dziećmi

wywierającymi na nie negatywny wpływ.

Zaburzenia czasu koncentracji uwagi

Najbardziej powszechną cechą zaburzeń koncentracji uwagi jest ta, która dała
nazwę całemu zespołowi. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi nie

potrafią skoncentrować uwagi przez dłuższy czas lub mają problemy z

utrzymaniem koncentracji na konkretnym zadaniu. Rodzice i nauczyciele mogą

próbować pomóc dziecku w różny sposób. Po pierwsze, za wszelką cenę powinni

nie dopuszczać do rozpraszania uwagi dziecka. W klasie należy je posadzić z

przodu i pośrodku, w miejscu dobrze widocznym dla nauczyciela, który szybko

sprowadzi dziecko na ziemię, gdy za bardzo zacznie się ono oddawać

marzeniom. Podobnie w domu - powinno uczyć się i odrabiać lekcje w osobnym

pokoju, gdzie jest cisza i nikt nie przeszkadza.

Po drugie, wszelkie zajęcia, które dziecko z zaburzeniami koncentracji

uwagi ma wykonać, powinny się zamykać w krótkich przedziałach czasowych.

Przykładem może być doskonały program dla dzieci "Ulica Sezamkowa". Jest on

oparty na zdolności koncentracji uwagi dzieci w wieku 2-5 lat i żadna scena

nie trwa dłużej niż kilka sekund, a w wyjątkowych przypadkach 30 sekund. W

wyniku tego, dzieci z zainteresowaniem i radością oglądają półgodzinny

program, którego nie obejrzałyby w innych okolicznościach. Podobną technikę

stosuje się u dzieci mających problemy z koncentracją.

Dziecko, które ma obniżoną zdolność koncentracji, zazwyczaj odkłada na

później wszystko, co ma zrobić. Zaniedbywane zostają zarówno prace domowe,

jak i nauka. Dziecko ma problem z rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy, a potem
z doprowadzeniem jej do końca. Rodzice powinni pomóc dziecku zasiąść do pracy.
Można stosować różne sposoby, m.in. przygotować otoczenie, aby było

ciekawsze i bardziej sprzyjające skupieniu, stosować system małych nagród
za rozpoczęcie i ukończenie pracy domowej. Można na przykład powiedzieć
dziecku, że jeśli zacznie odrabiać lekcje, to zaraz dostanie gorącą
czekoladę, mleko lub inny napój. Gdy zaś skończy, może oczekiwać, że
dostanie batonik lub inny smakołyk. Chłopcy łatwo ulegają takiemu

przekupstwu przez żołądek, nie jest to jednak trwała metoda. Gdy minie

początkowy entuzjazm, zainteresowanie słabnie.

Często konieczne jest zastosowanie delikatnej, lecz stałej perswazji. Aby
dziecko ukończyło rozpoczęte zadanie, trzeba wyrabiać w nim przyzwyczajenie
do przestrzegania zasad. Ja nazywam to "wytrwałością". Rzeczywiście, dzieci

z zaburzeniami koncentracji uwagi często porzucają rozpoczęte już zadania.
Ważne jest ugruntowanie w nich przyzwyczajenia do kończenia pracy. Początkowo
zadania do wykonania mogą być krótkie. Gdy dziecko nauczy się, że
rozpoczętą pracę należy doprowadzić do końca, można powierzać mu zadania
wymagające coraz dłuższego skupienia.

Ocena farmakoterapii

Zastosowanie farmakoterapii u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

rozważa się w następujących przypadkach:
a) Dzieci z umiarkowaną postacią zaburzeń, czyli te, które mają niewielkie
trudności w nauce, a 4-6-miesięczny okres terapii behawioralnej lub nauki

wyrównawczej nie przynosi poprawy.

b) Dzieci mające duże trudności w nauce lub poważne zaburzenia

behawioralne, czyli takie, których umiejętności podstawowe są opóźnione o

trzy lata. Sprawiają one poważne problemy wychowawcze zarówno w szkole, jak

i w domu, tak że ani nauczyciel, ani rodzice nie mogą sobie z nimi

poradzić.

Są one kandydatami do leczenia farmakologicznego już przy pierwszej

wizycie u lekarza. Do leczenia może zostać dołączona nauka wyrównawcza lub

terapia behawioralna.

Na początku szczególnie ważne jest ustalenie, czy danemu dziecku określony

lek psychostymulujący przyniesie wymierne korzyści. Nie wszystkie dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi dobrze reagują na leczenie, zaś u części z

nich występują działania niepożądane leków. Wówczas stan pogarsza się po

przyjęciu leków: mają jeszcze większe trudności w uczeniu się, a ich

zachowanie staje się coraz bardziej chaotyczne.

Ocena wpływu leczenia na dziecko powinna być prowadzona pod kontrolą

lekarza. Najpierw przed podaniem jakiegokolwiek leku ocenia się pamięć

krótkotrwałą i koncentrację uwagi dziecka. Następnie czeka się godzinę lub

dwie, aż lek zostanie wchłonięty do krwioobiegu i dotrze do mózgu. Po tym

czasie jeszcze raz ocenia się pamięć krótkotrwałą i koncentrację uwagi, aby

stwierdzić, czy doszło do poprawy. Jeśli tak, to uznaje się, że dziecko

dobrze zareagowało na lek i można go stosować przez kilka miesięcy. Kolejną

ocenę należy przeprowadzić w 3. i 6. miesiącu leczenia.

Oceniając leczenie w ten sposób, można zapobiec podawaniu leku dzieciom,

których stan pogarsza się pod jego wpływem.

Leczone dziecko należy regularnie kontrolować, początkowo co 3 miesiące,

następnie co 6 miesięcy. Przy każdej wizycie kontrolnej trzeba dokonywać

oceny postępów w nauce i w sferze behawioralnej, jeśli to one sprawiły

zasadnicze problemy. Jeśli u dziecka równolegle przeprowadza się terapię

mowy, terapię zajęciową lub kontrolę dietetyczną, to dla osiągnięcia

lepszego efektu powinno się przedstawić lekarzowi sprawozdania od innych

specjalistów o postępach dziecka.
O zakończeniu procesu leczenia decydują różne czynniki. Jeśli głównym problemem
dziecka były trudności w uczeniu się, to leczenie należy przerwać, gdy

nabierze ono pewności w posługiwaniu się podstawowymi umiejętnościami. W

niektórych przypadkach jednak dzieci będą musiały kontynuować przyjmowanie

leków, ponieważ ich kłopoty z koncentracją lub brak koncentracji mogą w

poważnym stopniu zakłócić ich naukę w szkole średniej.

Dziecko z problemami w zachowaniu wymaga podawania leków do czasu poprawy
wzorca zachowań. Jeśli osiągnie taki stan, można spróbować zaprzestać
leczenia przez jakiś czas. W większości przypadków leczenie będzie
konieczne aż do naturalnego ustąpienia zaburzeń.
Pojawienie się możliwości skomputeryzowanej oceny (Neurometics lub BEAM)
dynamiki zaburzeń koncentracji uwagi spowodowało, że łatwiej jest stwierdzić, w
którym momencie następuje u dziecka poprawa jego schorzenia neurologicznego

i kiedy można przerwać podawanie leków.

Jeśli skomputeryzowana ocena neurologiczna jest niedostępna, najlepiej

zastosować metodę "uderz i zostaw". Polega ona na tym, że okresowo dziecku

nie podaje się leku. Jeśli radzi sobie ono dobrze i stan zdrowia nie

pogarsza się, nie powraca się do leczenia. Jeśli zdoła się utrzymać dziecko

bez podawania leków przez okres dłuższy niż 6 miesięcy i nie pojawią się w

tym czasie żadne poważniejsze problemy, można uznać, że dziecko zostało

wyleczone lub nauczyło się radzić sobie ze swoim problemem. Systematyczne i

kontrolowane podawanie leku przynosi dziecku duże korzyści i nawet

działania niepożądane nie mają wówczas większego znaczenia.

Punkty kluczowe

* W przypadkach napadów złości u dziecka najlepiej jest pozwolić mu samemu

zapanować nad swoimi emocjami.

* Stosowanie systemu nagród i ograniczanie przywilejów pomaga zapanować nad

przejawami agresji u dziecka.

* Odpowiednie strategie postępowania przyczyniają się do zmniejszenia

impulsywności dziecka.

* Zdolność do dłuższej koncentracji uwagi można poprawić dzięki:

1. Stworzeniu otoczenia, które nie będzie rozpraszało

2. Skracaniu okresów pracy

3. Urozmaicaniu pracy
4. Wręczaniu nagród po zakończeniu zadania
* Skutki leczenia farmakologicznego ocenia się, mierząc wpływ leku na koncentrację
uwagi i pamięć krótkotrwałą.

ROZDZIAŁ 19

Zaburzenia koncentracji uwagi

i rodzina nuklearna

Jak mawiał poeta John Donnę: "Nikt nie jest samotną wyspą". Dziecko z

zaburzeniami koncentracji uwagi nie żyje w odosobnieniu - jego zachowanie

ma wpływ na ludzi przebywających w jego bezpośrednim otoczeniu, a ich

zachowanie natychmiast odbija się na nim samym.

Rodzina nuklearna ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi. Z mojego doświadczenia wynika, że dziecko

wychowujące się w rodzinie o ścisłych więziach interpersonalnych, a

zwłaszcza takiej, w której relacje między matką i ojcem są stabilne, ma

większe szansę na pokonanie wszelkich problemów w przyszłości.

Wspominałem już wcześniej, że wychowując dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi, trzeba trzymać się pewnych stałych zasad, być

konsekwentnym i przestrzegać dyscypliny. Taki dom wyprowadza dziecko na

właściwą drogę w kierunku przezwyciężenia jego trudności.

Istotne są również relacje między poszczególnymi członkami rodziny, przede

wszystkim między matką i ojcem, w dalszej kolejności między matką i
dzieckiem, między ojcem i dzieckiem, a wreszcie między rodzeństwem.

Ojciec i matka

Brak bliskości między matką i ojcem ma poważny wpływ na każde dziecko w
rodzinie. Dzieci wychowujące się w domu, w którym matka i ojciec nie

kochają się, ale jedynie tolerują się wzajemnie dla dobra dzieci, szybko

wyczują chłód domu pozbawionego miłości. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi ma zwiększoną potrzebę posiadania stałego oparcia w

życiu oraz poczucia, że jest kochane. Miłość płynie od rodziców wzajemnie

się kochających.

Kłótnie między rodzicami zabijają serce w każdym dziecku, zaś u dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi paraliżują dodatkowo jego zmysły. Większość

tych dzieci wchodzi wówczas w życie z ograniczoną zdolnością okazywania

emocji, które nieraz pozostają głęboko ukryte. Są to ludzie, którym brakuje

pewności siebie i poszanowania własnej godności. Kłótnie w rodzinie

pogłębiają problemy osobowościowe i będą pogłębiać je przez lata.

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi wykazuje większy spryt niż

normalne dziecko w wykorzystywaniu kłótni między rodzicami dla własnej

korzyści. Jeśli rodzice nie przyjmują wspólnego frontu w postępowaniu z

dzieckiem i ono to zauważa, to ów krater w wulkanie robi się coraz większy.

Gdy dziecko przyzwyczaja się do manipulowania rodzicami, ustawiając ich

jedno przeciw drugiemu, zaczyna doświadczać coraz większych trudności w

świecie zewnętrznym, w którym jego działania manipulacyjne nie są
tolerowane. W końcu prowadzi to do jego jeszcze większej izolacji.
Choć dziecko stara się zachować dobre relacje z rodzicami, często jego

zachowanie jest powodem przełomowych momentów w rodzinie. Matka przebywając
z dzieckiem cały dzień, musi sama radzić sobie z jego nagłymi wybuchami
agresji, impulsywnością, kłamstwami i oszustwami oraz uwagami

ze strony sąsiadów i nauczycieli. Z drugiej strony ojciec wraca do domu po

całym dniu pracy, chciałby odpocząć i cieszyć się swoją rodziną w ciszy i

spokoju. Matka jednak wita go wiadomościami o różnych wykroczeniach dziecka

i o tym, że ona już nie wytrzymuje nerwowo. Wtedy on musi zebrać wszystkie

swoje siły i przejąć funkcje kierownicze w domu. Często nie udaje się to

zbyt dobrze, gdyż ma już za sobą wiele męczących godzin w pracy.

Czuje się zmęczony, brak mu cierpliwości. Jest to więc moment najwyższego

ryzyka wszczęcia kłótni.

Z powodu tych codziennych popołudniowych konfrontacji ojciec woli wracać do

domu później, mając nadzieję, że uniknie wówczas nieprzyjemności i

problemów. Stopniowo, nie zdając sobie z tego sprawy, coraz mniej czasu

poświęca rodzinie i żonie. Ona zaś czuje się opuszczona i osamotniona w

wychowywaniu trudnego dziecka i wciąż obwinia zarówno dziecko, jak i męża.

Udowodniono, że w rodzinach, w których jest nadpobudliwe dziecko z

zaburzeniami koncentracji uwagi, trzykrotnie częściej dochodzi do kłótni i
rozpadu małżeństw.
Gdy dojdzie już do rozwodu, sytuacja dziecka pogarsza się jeszcze bardziej. W
wielu przypadkach rodzice rozstają się w okolicznościach niezbyt

przyjaznych i często nie chcą nawet ze sobą rozmawiać. Wówczas wychowywanie

dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi staje się trudniejsze. Rodzic

samotnie wychowujący dziecko zwykle pełni rolę zarówno ojca, jak i matki,

co po pewnym czasie powoduje wyczerpanie się pomysłów wychowawczych. W

wielu przypadkach rodzice ośmieszają siebie nawzajem przed dzieckiem.

Spotykałem rodziców, którzy celowo negowali metody wychowawcze stosowane

przez współmałżonka, aby go sfrustrować. Rodzic opiekujący się dzieckiem na
co dzień jest w gorszej sytuacji, ponieważ nie ma chwili wytchnienia i nie ma go
kto zastąpić, gdy brakuje mu już sił.

Oboje rodzice muszą zdać sobie sprawę, że trudności dziecka są ich wspólnym
problemem i mogą być źródłem licznych frustracji i rozczarowań. Wraz z
upływem lat, w ciągu których muszą radzić sobie z dzieckiem, zmienia się
zarówno ich postrzeganie, metody postępowania z dzieckiem, jak i stosunek

do specjalistów służących radą i oferujących pomoc dziecku i całej

rodzinie.

Wielu rodziców, których dziecko cierpi na zaburzenia koncentracji uwagi

szuka pomocy u różnych specjalistów. Często słyszą, że ich dziecku nic nie

dolega; że wyrośnie ze swoich problemów lub też że niewłaściwie z nim

postępują i powinni zastosować inne metody wychowawcze. Nieraz nawet mogą

spotkać się z zaleceniem stosowania wobec swoich synów starej, dobrej

dyscypliny, czyli bicia.

Chodzenie od jednego specjalisty do drugiego nie zawsze powoduje poprawę

sytuacji. Rodzice uważają jednak, że ich dziecko powinno być lepsze i

często sami zaczynają mieć problemy z własną psychiką. Niektórzy rodzice

mają szczęście i trafiają do dobrego specjalisty, który wskaże im właściwy

kierunek wychowania ich dziecka. Inni tego szczęścia nie mają.

Nie ulega wątpliwości, że droga do ostatecznego sukcesu w wychowywaniu

dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi jest długa, nużąca i niełatwo nią

kroczyć. Jest to jednak jedyna droga i rodzina musi pokonywać ją wspólnie.

W moim odczuciu jednym z poważniejszych czynników blokujących osiągnięcie

sukcesu w rodzinie posiadającej dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi

jest fakt, że rodzice nie zdają sobie sprawy z własnej tęsknoty za

normalnym dzieckiem. Każdy zakładając rodzinę oczekuje z niecierpliwością

pojawienia się potomka i chciałby zapewnić mu jak najlepszą przyszłość.

Liczne kolorowe magazyny, które oglądamy, wytwarzają w nas przekonanie, że

dziecko rodzi się w pełni chwały, zdrowe, inteligentne i z natury

posłuszne, a wychowanie go nie wymaga żadnego wysiłku.

Rodzice dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi zostają w brutalny sposób

wyrwani z tych złudnych obietnic. Ich dziecko nie jest tym pokazywanym w

książkach, a oni sami przeżywają kolejne fazy rozczarowania, zanim

zaakceptują fakt, że ich dziecko jest okresowo upośledzone (odpowiednie

postępowanie z nim może sprawić, że osiągnie ono wiek dojrzały w pełnym

zdrowiu). Większość ojców w pierwszym okresie poddaje się temu

rozczarowaniu, natomiast matki lepiej sobie radzą, może dlatego, że mają

widoczne predyspozycje do wychowywania dzieci.

Każde z rodziców przechodzi od etapu początkowego zaprzeczenia, że istnieje

problem, przez złość, poczucie winy i wycofanie się, aż do akceptacji

sytuacji. Większość ojców zatrzymuje się w fazie zaprzeczenia. Nie chcą oni

rozmawiać z dzieckiem o problemie i doprowadzają przez to do kształtowania

fałszywych relacji. Dziecko tymczasem musi dojrzewać bez odpowiedniej

pomocy rodzicielskiej.

Nagromadzoną złość rodzic wyładowuje na dziecku, współmałżonku, a nieraz

nawet na specjaliście, do którego zwraca się o pomoc. Na szczęście ten etap

jest krótkotrwały. Wzajemne obwinianie się rodziców przeciąga się w czasie

i jest bardziej ukryte. Spotkałem rodziców, którzy przeszli przez pierwsze

dwie fazy i zaakceptowali przypadłość dziecka, ale podświadomie

wciąż poszukują winnego takiego stanu rzeczy. Nic tak dobrze, jak

posiadanie chorego dziecka, nie pokazuje nam naszej bezsilności i
znikomości. Będziemy szukać przyczyn i wyjaśnień, lecz wewnętrznie będziemy
czuć, że los nie obszedł się z nami łaskawie.
W końcu, po fazie wycofania i po rozpoznaniu sytuacji, rodzic poddaje się i akceptuje
zaistniały stan rzeczy. Jest wówczas gotowy do niesienia dziecku

najbardziej konstruktywnej pomocy.

Gdy któreś z rodziców zatrzyma się na jednym z etapów przeżywania żalu

będzie mu potrzebna pomoc specjalisty, aby ostatecznie zaakceptować

trudności swojego dziecka, i dopiero wtedy może pomóc jemu i całej

rodzinie.

Matka

Matka jest najważniejszą osobą w życiu dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi. Jak już wspominałem wcześniej, zaburzenia koncentracji uwagi mają

podłoże genetyczne i dotyczą przede wszystkim chłopców. Jest to szczęśliwy

zbieg okoliczności, ponieważ są duże szansę, że matka nie będzie miała
żadnych cech charakterystycznych dla tych zaburzeń. Radzenie sobie z dzieckiem z
zaburzeniami koncentracji uwagi jest o wiele trudniejsze w rodzinie, w której u matki też
występują pewne objawy tego zespołu.

Matka dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi nie ma większego wyboru i

pozostaje w domu, aby zająć się dzieckiem. Często cierpi na niskie

poszanowanie własnej godności i czuje się gorsza, nie mogąc rozwijać się

intelektualnie, duchowo czy finansowo, ograniczając się jedynie do

urodzenia i wychowania dziecka. Taka postawa jest zaprzeczeniem centralnej

pozycji matki w rodzinie i jej głównej roli w kształtowaniu charakterów i

postaw dzieci, a także męża.

W rodzinach, w których matka jest nie tylko przewidująca, dbająca, a także
kochająca, jej członkowie zwykle dobrze dostosowują się do społeczeństwa i
bez problemów wkraczają w normalne, dorosłe życie. Jeśli jednak taka nie jest,
wszystko dzieje się odwrotnie. Dla dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi jest niezmiernie ważne, aby matka zdawała sobie sprawę z jego

trudności, świadomie lub podświadomie, i była gotowa oddać siebie i swój

czas, aby wspólnie z nim przezwyciężać problemy.

We wczesnym etapie życia dziecka, nawet zaraz po jego urodzeniu, matka

zauważa, że jest ono inne. Wkrótce dowiaduje się, że dziecko nie rozwija

się prawidłowo i próbuje powiedzieć o tym swojemu mężowi i innym członkom
rodziny. W końcu rodzice razem udają się do lekarza, który patrzy na matkę i
dziecko, dobrze odżywione i zdrowe, i informuje, że nie ma powodów do

zmartwienia, a problemy dziecka same się z czasem rozwiążą. Matka

uspokojona wraca do domu, ale uporczywe wątpliwości i obawy powracają,

ponieważ widzi, że jej dziecko rozwija się wciąż w nieprawidłowy sposób,

który zaobserwowała na początku.
W końcu udaje się z dzieckiem do innego lekarza, który również nie widzi
powodów do zmartwień, ale odsyła ją do specjalisty. Jeśli będzie miała
szczęście, trafi do specjalisty w dziedzinie schorzeń wieku dziecięcego,
który przynajmniej uważnie jej wysłucha i uspokoi. Jeśli trafi mniej

szczęśliwie, odwiedzi specjalistę, który będzie słuchał jej przez krótką

chwilę, a następnie powie że to ona jest winna problemom dziecka z

zachowaniem, że powinna wrócić do domu i być dobrą matką. W mojej karierze

widziałem wiele matek przeżywających olbrzymie kryzysy emocjonalne,

załamania nerwowe, a nawet uciekających w alkoholizm, co było wynikiem tzw.

poinformowania w dobrej wierze przez specjalistę, że nie mają odpowiedniego

instynktu matczynego.
Wytrwała matka trafi w końcu do specjalisty, który pomoże jej w problemach z
dzieckiem cierpiącym na zaburzenia koncentracji uwagi. Do tego czasu jednak

wielokrotnie zostanie nazwana neurotyczką, osobą nieudolną, niedołężną lub
nie mającą odpowiednich predyspozycji macierzyńskich.

W wielu przypadkach współcześni psychologowie i psychiatrzy lubują się w
używaniu takiego eufemizmu jak "zbyt twardy koszyk".

Wiele matek potrafi jednak zachować spokój mimo licznych przeciwności i

uparcie szukać sposobu, aby pomóc swojemu dziecku. Takie kobiety zasługują

na uznanie, a nie na zniewagę.

Matka jest tą osobą, która najlepiej radzi sobie z frustracjami dziecka

(bez względu na to, czy są to problemy szkolne czy socjalne) i chroni je

przed jego własną impulsywnością, łatwym uleganiem sterowaniu przez innych

lub pomaga w zorganizowaniu się. Może także odegrać rolę korepetytora,

pomóc w osiągnięciu podstawowych umiejętności, w zwiększeniu poszanowania

własnej godności poprzez rozwijanie talentów dziecka lub w radzeniu sobie z

nagłymi wybuchami złości. Jej ciągła obecność w domu wpływa uspokajająco na
dziecko w przeciwieństwie do szkoły, gdzie wszystko wciąż się zmienia. Jej
chęć do rozmowy pokonuje lęki dziecka, poczucie winy oraz agresję, a nade

wszystko jej miłość koi, gdy naprawdę coś mu się stanie.

Sytuacja jest bardziej złożona, gdy matka sama przejawia cechy

zaburzeniowe. Gdy podobnie jak jej dziecko ma problemy z utrzymaniem uwagi,

jest impulsywna i nie potrafi ułożyć sobie spraw domowych i osobistych, ma

coraz większe trudności z wychowaniem dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi. W wielu przypadkach matki te mają obniżony próg odporności na

frustrację i wŻ związku z tym częściej czują się bezradne i szukają pomocy

u specjalistów. Zasługują one na nasze współczucie i wsparcie, ponieważ ich

los jest bardzo ciężki. Ja zawsze radzę moim studentom, aby uważnie ich

słuchali. Mogą one bowiem dostarczyć wszelkich potrzebnych informacji, a

nawet same stawiają trafne diagnozy.

Ojciec

Rola ojca w rozwoju i wychowaniu dziecka jest prawie tak samo istotna jak

rola matki. Generalnie, ojcowie mają jednak mniejszy, w porównaniu z

matkami, wkład w rozwój dziecka w okresie niemowlęcym.

Gdy dziecko rośnie, ojciec staje się coraz ważniejszy. Chłopcy z
zaburzeniami koncentracji uwagi potrzebują nawet większej opieki, uwagi i

miłości od ojców niż od matek. Z powodu niskiego poszanowania własnej

godności i braku wiary w siebie dzieci te mają większe problemy z

samoidentyfikowaniem się i potrzebują dobrych i silnych wzorców do

naśladowania. Są to dzieci z natury kapryśne, impulsywne i

niezdyscyplinowane. To ojciec musi zaprowadzić dyscyplinę niezbędną w

wychowywaniu dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi i sprawiedliwie

egzekwować jej przestrzeganie. Dziecko musi mieć ściśle określone granice

postępowania, które przesuwa się z roku na rok. Matka obarczona licznymi

zajęciami domowymi nie zawsze jest w stanie dopilnować przyjętych rygorów.

Rola ojca jako osoby wprowadzającej dyscyplinę nie oznacza ciągłego

wymierzania kary przez niego. Chodzi raczej o to, aby dziecko i reszta

rodziny miała w nim oparcie i wiedziała, że zawsze może na niego liczyć.

Powinien on przy tym być osobą, która dostarcza dziecku rozrywki i jest

towarzyszem zabaw.

Ojciec musi starać się zrównoważyć te dwie role: osoby wprowadzającej
dyscyplinę i powiernika, do którego można udać się z każdym problemem.

Jednak ojcowie często wracają do domu tak późno, że ich dzieci już śpią.

Coraz mniej więc angażują się w wychowanie, co nie jest dobre dla nikogo z

rodziny.

Okresy rozłąki z ojcem są bardzo przeżywane przez dziecko cierpiące na

zaburzenia koncentracji uwagi. Namawiam każdego ojca, aby spędzał jak

najwięcej czasu z rodziną. Jego obecność jest potrzebna wszystkim

domownikom.

Rodzeństwo

Inne dzieci w rodzinie są nie tylko w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia
pewnych cech zaburzeń koncentracji uwagi, mających podłoże genetyczne, ale
również mogą przejmować cechy już występujące u chorego dziecka.

Jeśli dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi jest najstarsze w rodzinie,

to często młodsze dzieci naśladują jego zachowanie, uznając, że jest ono

godne naśladowania. Nie bardzo rozumieją, dlaczego są karcone za podobne

zachowanie. Sytuacja jest tym bardziej skomplikowana, że wychowywanie

dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wymaga innego traktowania niż

dzieci zdrowych.
Rodzice muszą zdawać sobie sprawę z ograniczeń i możliwości dziecka z
zaburzeniami koncentracji uwagi, a dyscyplina i system karania powinien być

dostosowany do niego. Nie można stosować tych samych metod wychowawczych w

stosunku do dzieci prawidłowo rozwijających się. Przykładem

niech będzie dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi podkradające

pieniądze z matczynej portmonetki. Robi to stale i nie sposób karać je za

każdym razem lub bić. Rodzice mogą jedynie często przypominać dziecku, że

jest to niewłaściwe postępowanie, i ostrzec je przed konsekwencjami

mogącymi pojawić się w wieku dorosłym. Jeśli natomiast inne dziecko będzie

podkradać pieniądze z portmonetki, zazwyczaj dostanie odpowiednią

reprymendę. Odczuje ono wtedy różnicę w postępowaniu rodziców wobec siebie
i wobec rodzeństwa z zaburzeniami po popełnieniu tego samego wykroczenia. Do
takich sytuacji może dochodzić wielokrotnie, lecz wraz z wiekiem dzieci

zaczynają rozumieć rodziców i to, że brat czy siostra ma szczególne

trudności i nie zawsze można z nim postępować tak samo jak z innymi.

W miarę możliwości trzeba starać się traktować dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi tak samo jak inne dzieci. Aby zachować harmonię w

rodzinie, w większości przypadków najlepiej stosować zasadę bezstronności i

sprawiedliwości. Nie popsują się wówczas stosunki między dzieckiem z
zaburzeniami a jego rodzeństwem. Wszyscy członkowie rodziny powinni jednak
zdawać sobie sprawę, że jedno z nich nie radzi sobie w pewnych sytuacjach i

dlatego trzeba traktować je z pewną pobłażliwością. W tym kontekście

dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi można uważać za dziecko ułomne,

choć nie ma widocznych objawów kalectwa.

Punkty kluczowe

* Stabilne środowisko domowe pomaga w wychowaniu dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi.

* Rodzice potrzebują czasu, by zaakceptować fakt, że ich dziecko nie jest

całkiem zdrowe.

* Matka i ojciec powinni mieć równy wkład w wychowanie dziecka.

* Prawidłowo rozwijające się dzieci nie powinny odczuwać zaniedbania ze

strony rodziców z powodu dziecka z zaburzeniami w rodzinie.

ROZDZIAŁ 20

Chłopiec to ojciec mężczyzny

Wszelkie badania, jakie do tej pory przeprowadzono nad zaburzeniami

koncentracji uwagi, wskazywały, że jest to choroba dotykająca dzieci, która
ustępuje w średnim lub późnym wieku młodzieńczym. Dlatego nazwano ją chorobą
okresu rozwojowego. Jest to zasadniczo prawda i u większości dzieci z tego
typu zaburzeniami stwierdza się znaczną poprawę w okresie młodzieńczym.
Na podstawie dalszych badań stwierdzono, że istnieje pewna liczba dzieci, u
których nie obserwuje się znacznej poprawy w późnym okresie młodzieńczym, a u
niektórych w ogóle ona nie występuje. Osoby dorosłe, u których rozpoznano
zaburzenia w dzieciństwie i które nie wyrosły z nich, odróżniają się od swoich
rówieśników.

Można powiedzieć, że na występowanie zaburzeń u dorosłych mają wpływ dwa
czynniki. Po pierwsze, wszyscy cierpiący na zaburzenia w dzieciństwie, będą
mieli pewne cechy zachowań jako wynik przebiegu choroby.
Niezależnie od tego, czy była leczona, czy nie, w końcu stanie się częścią ich
osobowości. Na ile takie zaburzenia utrwalą się jako część osobowości

zależy od odpowiedniego wychowania.

Po drugie, w tej niewielkiej liczbie osób, u której nie dochodzi do

znacznej poprawy funkcji neurochemicznych, pełny obraz schorzenia przedłuża

się aż do wieku dojrzałego. Jest on nieco łagodniejszy dzięki zdolności

człowieka dorosłego do radzenia sobie z trudnościami i do wymyślania

sposobów na ich pokonywanie. Skuteczność dzieci w rozwijaniu takich

strategii jest o wiele mniejsza niż w przypadku dorosłych.

Jakie są cechy człowieka dorosłego z zaburzeniami koncentracji uwagi?

Badania przeprowadzone na uniwersytecie w Kalifornii wykazały, że duży

odsetek dzieci nadpobudliwych rozwija osobowość "typu A" ( Typ osobowości A

- to ludzie, którzy żyją pod presją czasu, nadmiernie ambitni, ze

skłonnością do rywalizacji, reagujący agresją na niepowodzenia. Występuje u
nich skłonność do chorób wieńcowych, (przyp. tłum.)) w wieku dorosłym. Są to
ludzie wiecznie zajęci, aktywni i stale w drodze, dążący do celu lub nawet

ten cel przekraczający. Odpoczynek i relaks przychodzą im z trudem. Często

uważa się ich za ludzi żyjących w napięciu, nastawionych na osiąganie

sukcesów. Można u nich stwierdzić nadmierne napięcie mięśniowe, prowadzące

do odczuwania zmęczenia. Mają wilczy apetyt, lecz nie przybierają na wadze,

gdyż spalają ogromne ilości energii.

Ludzie ci mają kłopoty z poszanowaniem własnej godności. Dążenie do sukcesu

powoduje, że osiągają bardzo dobre rezultaty w pracy zawodowej, ale z

powodu nieustannych wątpliwości, wciąż nie wierzą w swoje możliwości i

wartość własnych osiągnięć. Nawet gdy są chwaleni za wyniki w pracy,

wykazują podejrzliwość i wydaje im się, że nie sprostali narzuconym sobie

wysokim wymaganiom.

Są oni dobrymi obserwatorami, mają jednak trudności ze skupieniem uwagi

słuchowej. Może to być przyczyną niezręcznych sytuacji towarzyskich np. gdy

nie są w stanie zapamiętać nazwiska osoby, która im się przedstawia.

Nie czytają nigdy dla przyjemności, jeśli już, to wyłącznie dla zdobycia

informacji. Czasem dla rozrywki czytają gazety i magazyny o interesującej

tematyce. Powieści czytają bardzo rzadko. Nie lubią też pisać listów, gdyż

wyrażanie myśli na piśmie sprawia im duże trudności.

W wielu przypadkach ludzie ci są doskonałymi menedżerami, mają inspirujące
pomysły i talent do wyznaczania głównych kierunków działań. Dzięki
niespożytej energii, nieugiętości i dogmatyzmowi są w stanie wprowadzić w

życie wszystko, co zaplanują. Nie ma wątpliwości, że są to ludzie czynu, a

nie obserwatorzy.

Nieustępliwość połączona z impulsywnością często bywa przyczyną konfliktów.

W większości przypadków są to ludzie, którzy widzą tylko czarne i białe,

mają natomiast problem z różnymi odcieniami szarości. Wolą, gdy przedstawia

im się propozycję lub problem w prostych słowach, i są szczęśliwsi, mogąc

podejmować konkretne i szybkie decyzje. Często nie zauważają pewnych

subtelności w relacjach międzyludzkich, nie rozumieją aluzji lub źle je

odczytują. Może to mieć niekorzystny wpływ na stosunki z kolegami czy z

partnerami życiowymi.

Właściwie potrafię zidentyfikować człowieka dorosłego z zaburzeniami

koncentracji uwagi na podstawie uścisku dłoni. Jest to osoba, która mocno
chwyta naszą dłoń i prawie miażdży ją w uścisku. Gdy usiądzie, możemy
zaobserwować u niej powtarzające się ruchy mięśni. Buja się na krześle,

bawi się ołówkiem lub gryzie jego koniec; bawi się sznurowadłami, zakłada

nogę na nogę i wymachuje nią; żuje coś, nawet jeśli nic nie ma w ustach,
bawi się dłońmi lub splata palce itp. Ludzie ci mają ogromne trudności z

odprężeniem się i jest to jedna z głównych przyczyn ich zmęczenia,

nasilającego się pod koniec dnia.

Wraz z wiekiem pojawiają się problemy ze snem, choć mogło ich nie być w
dzieciństwie. Napięcia nerwowe i problemy emocjonalne spowodowane niskim
poszanowaniem własnej godności sprawiają, że sen staje się niespokojny.

Wieczorem człowiek czuje się zmęczony i szybko kładzie się do łóżka, jednak

zaraz budzi się i nie może ponownie zasnąć.

Sposób mówienia osoby dorosłej z zaburzeniami koncentracji uwagi często

zdradza jej gwałtowność, słowa wypowiadane bardzo szybko nakładają się, a

mówienie przez zaciśnięte usta pogarsza artykulację.

W większości przypadków trudności z koordynacją ustępują w wieku
młodzieńczym, czasem jednak zdarza się, że i dorośli mają z nią problem.
Objawia się to u nich ociężałością, a ich charakter pisma jest nieczytelny.
Jeśli u kogoś występowały w dzieciństwie problemy z pismem ręcznym, to będą one
trwały również w wieku dojrzałym.

Człowiek dorosły, mający problemy z czytaniem lub pisaniem, może tak sobie

zorganizować pracę, aby unikać czynności stanowiących dla niego trudność.

Dużą pomocą może być dla niego sekretarka, zajmująca się między innymi

korespondencją: pisaniem listów i odczytywaniem rękopisów. Nie zawsze

jednak udaje się ukryć swój problem i zdarzają się sytuacje, gdy człowiek

odbierany jest jako analfabeta. Odbija się to niekorzystnie na jego

karierze, a jednocześnie uderza w poszanowanie własnej godności. Spotykam

się jednak z ludźmi dorosłymi mającymi ogromne specyficzne trudności w

nauce, ale nie mającymi problemów z poszanowaniem własnej godności. Brak

poszanowania własnej godności wywiera piętno na wszystkich płaszczyznach

ludzkiego życia, tak zawodowego, jak i osobistego, wpływa na poczucie

pewności siebie, a ono z kolei na jakość pracy.

Może się zdarzyć, że człowiek dorosły z zaburzeniami koncentracji uwagi

założy rodzinę i doczeka się dziecka z podobnymi zaburzeniami. Wówczas

ojciec, świadomy wszelkich trudności, z jakimi będzie się zmagało jego

dziecko, może je wcześnie dostrzec i pomóc mu. Bywa jednak, że z powodu

braku elastyczności i samokrytyki ojciec nie potrafi zaakceptować problemów

swojego dziecka i nie pozwala przypominać sobie o własnych trudnościach,

które teraz występują u jego potomka. Człowiek taki zamyka się na etapie

zaprzeczenia i żalu i nie chce mieć nic wspólnego z problemami dziecka.

Czasem, nawet jeśli zaakceptuje te problemy, może nie być w stanie pomóc
dziecku z powodu własnych ograniczeń w sytuacjach stresowych.
Obserwując karierę osoby dorosłej z zaburzeniami koncentracji uwagi, w
większości przypadków można stwierdzić wielokrotne zmiany zatrudnienia. W

początkowym okresie charakterystyczne są częste zmiany stanowisk - wraz ze

zdobywaniem doświadczenia osoba ta uświadamia sobie, że wybrana droga

kariery jest dla niej nieodpowiednia lub też praca dawniej uznawana za

ciekawą wkrótce przestaje być interesująca. Ludzie ci zmieniają po kilka

razy drogę swojej kariery, zanim osiągną to, do czego dążą, a okres ten

wiąże się zwykle z ich neurologicznym i emocjonalnym dojrzewaniem. Dlatego

całkiem logicznym wydaje się fakt, że dziecko, które miało problemy z
ukończeniem rozpoczętej pracy i nie miało swojego hobby, wyrasta na człowieka,
który nie jest w stanie doprowadzić żadnego projektu ani żadnej pracy do
końca. Taka sytuacja ulega zazwyczaj poprawie wraz z dojrzewaniem.
W moim przekonaniu dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi (zwłaszcza nadpobudliwe)
jest prototypem dorosłego o cechach osobowości "typu A". W neurologii

istnieje pojęcie: "łagodne samoistne drżenia". U niektórych dorosłych osób
występują drżenia kończyn, np. rąk, które nie są spowodowane żadną chorobą,
ale utrzymują się przez całe życie. Widziałem takie drżenia u ojców dzieci
z zaburzeniami koncentracji uwagi i u dorosłych z objawami tych zaburzeń.
W podręcznikach historii można przeczytać o wielkich ludziach, którzy mieli
wyraźne cechy zespołu zaburzeń koncentracji uwagi. Albert Enstein, genialny
matematyk i naukowiec naszej ery, miał wiele cech typowych dla tego zespołu. Po

pierwsze, nie mówił aż do osiągnięcia wieku 3 lat, a nawet w późniejszym

okresie miał problemy z prawidłowym wysławianiem się. W szkole osiągał

słabe wyniki i niczym szczególnym się nie wyróżniał. Nie miał również

znaczących osiągnięć w dziedzinie matematyki w czasach szkolnych i mówiono

mu, że do niczego w życiu nie dojdzie. Porozumiewanie się za pomocą mowy

czy pisma sprawiało mu trudności i był postrzegany jako człowiek myślący

powoli, który ma problemy z podejmowaniem decyzji.

Tym, kim był Einstein dla nauki, tym Ludwig van Beethoven był dla muzyki. W

epoce romantyzmu był głównym rewolucjonistą w dziedzinie muzyki. W
dzieciństwie miał znaczne trudności w nauce czytania i literowania, a
odręczne pisanie sprawiało mu szczególny kłopot. Był bardzo impulsywny,

działał pod wpływem pierwszej myśli, co często doprowadzało do katastrofy,

a dorośli wciąż narzekali na jego złe zachowanie. Miał trudności w

nawiązywaniu kontaktów, szczególnie z osobami przeciwnej płci. Uważano go

za samotnika.

Leonardo da Vinci jako dziecko potrafił świetnie pisać, naśladując odbicie

lustrzane pisma. Niektórzy twierdzili, że pisze w ten sposób, chcąc ukryć

treść tajnych dokumentów. Wielu uważa takie jego pisanie za jeszcze jeden

przejaw geniuszu, lecz znając inne cechy jego osobowości, można to odebrać
raczej jako jedną z cech wynikających z zaburzeń koncentracji uwagi. Powszechnie
wiadomo, że Leonardo da Vinci interesował się wieloma dziedzinami, m.in.
sztuką, rzeźbą, nauką, architekturą i techniką. Wielu projektów jednak nie
był w stanie dokończyć i część z nich pozostała w formie szkiców.
Był bardzo zręczny manualnie, choć występowała u niego lateralizacja

skrzyżowana. Poza tym uważano go za samotnika, miał bowiem problemy w

nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. Cecha ta odróżniała go od innego

geniusza epoki renesansu, Rafaela, który łatwo nawiązywał kontakty z ludźmi
a silne przyjaźnie utrzymywał do końca życia.
U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, zwłaszcza tych nadpobudliwych i
impulsywnych, występuje zwiększone ryzyko zachowań aspołecznych, a nawet
przestępczych w wieku młodzieńczym. Wynikają one między innymi z braku
poszanowania własnej godności i impulsywności. Wiele z tych dzieci przebywa
w dzieciństwie w domach poprawczych z powodu drobnych przestępstw, a następnie w
więzieniach. Badania wykazały, że w populacji dzieci z zaburzeniami
koncentracji uwagi częściej dochodzi do zachowań

aspołecznych i

kryminogennych.
Istnieje też większe prawdopodobieństwo, że dzieci z zaburzeniami będą
nadużywały alkoholu i narkotyków. Różne badania dowiodły, że alkoholizm

jest nałogiem znacznie częściej występującym u dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi, zwłaszcza u nadpobudliwego, niż u jego rówieśników.

Ze wszystkich wyżej wymienionych powodów wynika, że dziećmi tymi należy się

zająć tak wcześnie, jak tylko jest to możliwe. Ważna jest przede wszystkim

ocena ich sytuacji rodzinnej i pomoc w sytuacjach stresowych, a także
zapewnienie programu wyrównawczego w szkole oraz czynienie starań, by
wzrastało ich poszanowanie własnej godności. Jest to bowiem jedna z
podstawowych cech, która pozwoli pokonać późniejsze trudności z

zachowaniem. W rodzinie należy stworzyć dziecku takie warunki, aby czuło

się integralną jej częścią. Powinno również czuć się zintegrowane z grupą

rówieśników, okolicą w której mieszka, kościołem, społecznością itp. W ten

sposób stworzy sobie mocny fundament, na którym będzie mogło budować,
wkraczając w wiek młodzieńczy, pełen burz i niepokojów.
Można zaobserwować, że odpowiednie postępowanie z dzieckiem z zaburzeniami
i terapia w dzieciństwie prowadzą do przywrócenia prawidłowego unkcjonowania
nie tylko w okresie dziecięcym, ale również w życiu dorosłym.

Punkty kluczowe

* Niewielki procent dorosłych dotkniętych zaburzeniami koncentracji uwagi

ma wciąż ich objawy.

* Dorośli z zaburzeniami koncentracji uwagi są nieraz sławnymi udźmi.

* Dorośli z zaburzeniami koncentracji uwagi mają często problemy socjalne.

Dodatek I.

Wskazówki praktyczne oraz zabiegi terapeutyczne

I. Trudności ze słyszeniem

Odbiór słuchowy i rozumienie mowy

Dziecko mające trudności z odbiorem słuchowym słyszy dobrze i jego narządy

czuciowe słuchu funkcjonują prawidłowo, nie umie jednak przypisać znaczenia

temu, co słyszy, i dlatego nic nie rozumie. Słyszy objaśnienia i instrukcje

nauczyciela dotyczące danego tematu, ale ponieważ ich nie rozumie nie

podporządkowuje się im. Uczniom mającym trudności z odbiorem słuchowym może

sprawić kłopot słuchanie, czyli odbieranie bodźców słuchowych, rozumienie

znaczenia słów abstrakcyjnych, odpowiedzi "tak" lub "nie" na jednoznaczne

pytania ogólne, odpowiadanie ze zrozumieniem na pytania dotyczące

przeczytanego materiału, rozumienie materiału wysłuchanego z taśmy,
wykonywanie ustnych poleceń, rozpoznawanie przedmiotów na podstawie ustnego opisu
oraz przypisywanie znaczenia słowom i rozróżnianie bodźców słuchowych.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Umiejętność słuchania przez dziecko poprawia się, jeśli nauczyciel

wydaje polecenia, formułując krótkie zdania, zawierające tylko jedną myśl,

a następnie prosi dzieci, aby powtórzyły to, co usłyszały.

2. Uprzedź dziecko, zanim wypowiesz polecenie, i zachęć je do uważnego

słuchania.

3. Za każdym razem wydawaj tylko jedno polecenie.

4. Gdy tylko to możliwe, dostarczaj bodźców wzrokowych.

5. Proste polecenia powinny stopniowo stawać się coraz bardziej

skomplikowane, np. (a) idź do drzwi; (b) idź do drzwi i zapukaj w nie; (c)

idź do drzwi, zapukaj w nie i naciśnij klamkę; oraz (d) idź do drzwi,

zapukaj w nie, naciśnij klamkę i otwórz je.

6. Poproś dziecko, aby zamknęło oczy. Weź znany mu przedmiot, który wydaje

dźwięki, i poproś je, by rozpoznało go po wydawanym dźwięku.

7. Poproś dziecko, aby wykonało jakąś czynność. Niech to będzie czynność,

którą można wykonać natychmiast, np. klaśnięcie w dłonie.

8. Wręcz dziecku czystą kartkę papieru i kredki w różnych kolorach.

Upewnij się, czy dziecko odróżnia kolory. Poproś je, aby narysowało, np.

(a)

niebieskie kółko, następnie (b) niebieskie kółko i czerwony krzyżyk, (c)

niebieskie kółko i czerwony krzyżyk i połączyło niebieskie kółko z

czerwonym krzyżykiem brązową linią. Można przeprowadzić różnorodne

ćwiczenia, używając takich pojęć jak: poniżej, powyżej, mniej, więcej i

dużo. Na przykład: poproś dziecko, aby narysowało wazon, w którym będzie

mniej niż siedem kwiatów, ale więcej niż pięć.

9. Przeczytaj dziecku kilka razy krótką historyjkę. Za każdym razem uprzedź

je, że zadasz mu pytanie lub wydasz polecenie odnośnie tej historyjki: (a)

niech wymieni postacie występujące w historyjce; (b) niech odpowie na

krótkie pytania dotyczące historyjki; (c) wspomnij jakieś wydarzenie z

historyjki i poproś dziecko, aby je opisało; (d) poproś dziecko, aby

opowiedziało historyjkę własnymi słowami.

10. Powiedz trzy słowa, z których dwa będą takie same. Dziecko natychmiast

powinno zauważyć to inne słowo, np. słowo "krzesło", w zestawie:

"stół, krzesło, stół". Można zwiększać liczbę słów z czasem, gdy u

dziecka rozwinie się zdolność usłyszenia i zapamiętania coraz większej

ilości różnic np. stół, krzesło, nóż, widelec, stół.

11. Poproś dziecko, aby za pomocą mimiki i gestów wyraziło to, co słyszy
np. dziecko zamyka oczy, stąpa po podłodze, uderza dłońmi kolana, przyciska
jedną rękę do brzucha, a drugą kładzie na plecach. Dziecko pokazuje to co
widzi i słyszy.

12. Pisanie pod dyktando. Podyktuj dziecku krótkie zdanie. Powinno napisać

je bez konieczności powtórzenia przez nauczyciela. Z czasem zdania powinny

być coraz dłuższe.

13. Poproś dziecko, aby posłuchało zdania i użyło poprawnego słowa, np.

Myślę o słowie, które opisuje rzecz stosowaną do jedzenia zupy.

14. Poproś dziecko, aby uzupełniło brakujące fragmenty krótkich historyjek

i wierszy.

Rozróżnianie za pomocą słuchu

Rozróżnianie słuchowe oznacza zdolność do odróżniania dwóch dźwięków;
innymi słowy jest to umiejętność słyszenia podobieństw i różnic między
dźwiękami. Nie należy mylić tego z dobrą ostrością słuchową. Dziecko słyszy

doskonale, ale często myli dźwięki i kombinacje dźwięków w słowach takich

jak but, bat, pot, pet. Te dzieci mają wiele problemów, szczególnie jeśli

stosuje się wobec nich metodę fonetyczną do nauki czytania. Dziecko, które

na przykład nie wychwytuje różnicy brzmienia takich symboli wzrokowych jak

"b" i "d", będzie miało problemy podczas czytania słów zawierających te

litery. Chcąc rozwijać rozróżnianie słuchowe, trzeba pamiętać o kilku

ogólnych zasadach:

* Zaczynaj od dźwięków, które są zupełnie różne, np. "k", "s".

* Zaczynaj od znanych dziecku dźwięków.

* Przechodź stopniowo od rozpoznawania dużych różnic dźwiękowych o

mniejszych, np. najpierw dzwonek telefonu i pukanie do drzwi, a potem

ardziej subtelne różnicowanie, np. dzwonek telefonu i dzwonek do drzwi.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Naśladowanie dźwięków. Poproś dziecko, by naśladowało szczekanie psa,

różnicując dźwięki, np. szczekanie psa wesołego lub psa przestraszonego.

2. Pokaż dziecku obrazek ze znanymi mu zwierzętami lub przedmiotami, np.

kot, pies, dzwonek, samochód i poproś je, aby wydało dźwięk

charakterystyczny dla każdego z nich.

3. Zabawy z dźwiękiem. Wydaj dźwięk i poproś dziecko, by zgadło, skąd

pochodzi.

4. Zagraj długie lub krótkie dźwięki na fortepianie lub flecie. Dziecko

powinno odróżnić długie dźwięki od krótkich i podnieść rękę, gdy rozpozna

długi dźwięk.
5. Nagraj dźwięki wydawane przez określone znane dziecku przedmioty, np.

odkurzacz, dzwonek szkolny, gwizdek lokomotywy. Zadaniem dziecka będzie

zidentyfikowanie dźwięków.
6. Stań z tyłu za dzieckiem i klaśnij cztery, siedem lub dziesięć razy. Za
każdym razem dziecko ma powiedzieć, ile razy klasnąłeś w dłonie. Można do

tego celu używać fletu, młotka, ksylofonu lub kołatki do drzwi.

7. Włóż parami do jednakowych nieprzezroczystych plastykowych pojemników:

(a) skrawki papieru; (b) piasek; (c) suszone ziarna kukurydzy; (d) rodzynki

lub winogrona. Ustaw pojemniki w przypadkowy sposób. Poleć dziecku, aby

ustawiło obok siebie pojemniki z taką samą zawartością, rozpoznając je na

podstawie potrząsania.

8. Przeczytaj dziecku 2-3 razy krótkie wierszyki. Dziecko powinno wskazać

rymujące się słowa.

9. Napisz na tablicy kilka słów jednosylabowych. Przeczytaj je dziecku na

głos, np. bat, but, pan, kret. Poproś dziecko, aby wskazało samogłoski

najczęściej występujące w tych słowach.

10. Nagraj na taśmę kilka jednosylabowych wyrazów. Odtwarzaj w wolnym

tempie, najpierw jedno słowo, a następnie dwa, trzy, cztery i pięć słów

itd. Za każdym razem dziecko ma rozpoznać: (a) początek; (b) środek; (c)

koniec dźwięku oraz zapisać je.

Pamięć słuchowa

Uczniowie, u których występują trudności z pamięcią słuchową, mają kłopoty

z zapamiętaniem tego, co usłyszeli. Najczęściej występującym problemem z

pamięcią słuchową jest słuchowa pamięć sekwencyjna, czyli inaczej mówiąc,

brak umiejętności zapamiętania prawidłowej kolejności określonych sylab,

które dziecko usłyszało. Dziecko takie ma także małą pojemność pamięci,

tzn. ma trudności w zapamiętaniu tego, co usłyszało, a zwłaszcza sekwencji
słów w zdaniu. Czasem dziecko pamięta słowa przez chwilę, jeden dzień lub
nawet przez tydzień, ale nie pamięta kolejności zdarzeń, o których słyszy
wystarczająco długo, aby się ich nauczyć.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Powtórz przeczytane wcześniej polecenia, na które dzieci próbowały już

odpowiedzieć.

2. Namów dziecko do robienia notatek podczas uczenia się materiału na

pamięć, by wzrokowe i kinestetyczne sprzężenie zwrotne wzmocniły proces

zapamiętywania.

3. Poproś dziecko, by słuchało wypowiadanych sekwencji z zamkniętymi

oczami. Przekonasz się w ten sposób, czy bodźce wzrokowe nie zakłócają

słyszenia.

4. Ćwicz z dzieckiem kolejne polecenia składające się z kilku etapów.

5. Ćwicz z dzieckiem przypominanie ważnych sekwencji liczb, takich jak

numery telefonów, adresy.

6. Skłaniaj dziecko, by uczyło się na pamięć piosenek, opowieści,

wierszyków.

7. Jeśli to możliwe, dziecko powinno otrzymywać polecenia również na

piśmie.

8. Przeczytaj powoli kilkanaście słów. Dziecko musi zapisać każde słowo

kiedy tylko je usłyszy.

9. Dyktowanie znajomego tekstu jest jedną z najlepszych metod. Dziecko

najpierw uczy się tekstu napisanego, następnie słucha go, a później samo go

pisze.

10. W celu rozwinięcia sekwencyjnej pamięci słuchowej stosuj jak najwięcej

pomocy wzrokowych.
11. Połóż przed dzieckiem 5-6 przedmiotów i wydaj mu kilka poleceń, np. połóż
zielony klocek na kolanach Joasi, połóż żółty kwiatek pod krzesłem Jasia i
włóż pomarańczową piłkę pod krzesło Józia. Listę można wydłużyć w miarę jak
dziecku poprawia się pamięć słuchowa.

12. Poproś dziecko, aby obejrzało program telewizyjny i zapamiętało pewne

szczegóły, np. niech obejrzy "Czarnoksiężnika z Krainy Oz" i powie, w

jakich miejscach była Dorotka.

13. Baw się z dzieckiem w "Lecimy na księżyc". Powiedz: "Lecę na księżyc i

zabieram moją rakietę". Następnie dziecko powtarza to zdanie i dodaje do

niego jeden element.

II. Trudności z widzeniem

Wiele badań dowiodło, że odbiór wzrokowy ma ścisły związek z osiągnięiami w
nauce, a zwłaszcza z czytaniem. Badania udowodniły, że niektóre

umiejętności odbioru wzrokowego mają podstawowe znaczenie. W tym miejscu

zostaną omówione: odbiór za pomocą wzroku, wzrokowe różnicowanie oraz

pamięć wzrokowa.

Odbiór za pomocą wzroku

Odbiór za pomocą wzroku to zdolność uzyskania informacji na podstawie

symboli wzrokowych. Często się zdarza, że dziecko mające prawidłowy wzrok

nie potrafi zinterpretować obrazka lub rozpoznać napisanego słowa.

Uczniowie, mający problemy z odbiorem wzrokowym, mogą mieć kłopoty z

wyborem podstawowych wskazówek, przeglądaniem pola percepcyjnego w

poszukiwaniu informacji, organizowaniem tego, co tworzy rozpoznawalną

całość, oraz przypisywaniem widzianym symbolom wzrokowym określonego

znaczenia.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Ćwiczenie z planszą z otworkami. Narysuj kolorowe geometryczne wzory,

które będzie można odtworzyć za pomocą kolorowych kołeczków na planszy z

otworkami.

2. Ćwiczenie z klockami. Weź drewniane lub plastykowe klocki jednokolorowe

lub mające jedną ścianę w innym kolorze. Poproś dziecko, by ułożyło

geometryczne kształty i zbudowało kopie modeli.

3. Odnajdowanie kształtów na obrazkach. Poproś dziecko, by znalazło

wszystkie okrągłe kształty lub wzory na obrazku, wszystkie przedmioty

kwadratowe itd.

4. Ćwiczenie z koralikami. Podobne ćwiczenie można zrobić z koralikami i

sznurkiem, układając różne kształty i wzory.

5. Ćwiczenia z układankami. Poproś dziecko, aby złożyło układankę kupioną w

sklepie lub wykonaną własnoręcznie. Obrazki ludzi, zwierząt, kształtów lub

liter można pociąć na kawałki, aby pokazać poszczególne części.

6. Klasyfikacja. Poproś dziecko, aby ułożyło figury geometryczne, grupując

je ze względu na rozmiary lub kolory. Figury mogą być wycięte z drewna lub

tektury i umieszczone na małych kartach.

7. Ćwiczenie z gumką. Poproś dziecko, aby skopiowało figury geometryczne za

pomocą kolorowej gumki rozpiętej między gwoździkami wbitymi w deskę.

8. Ćwiczenia z planszami. Plansze służące do rozwoju postrzegania

wzrokowego można kupić lub zrobić samemu. Poproś dziecko, aby znalazło

przedmioty lub kształty różniące się, dobrało te same przedmioty, znalazło

przedmioty znajdujące się w różnym położeniu w przestrzeni i oddzieliło

kształty i figury od podłoża. Niektórzy producenci wkładają wszystkie

materiały do jednego pudełka.

9. Dobieranie geometrycznych kształtów. Poproś dziecko, aby grało kartami z

narysowanymi obrazkami i dobierało pasujące do siebie kształty.

10. Przygotuj słoiki z zakrętkami o różnym kształcie. Pomieszaj zakrętki i

poproś dziecko o dopasowanie ich do słoików.

11. Kostki domina. Można używać gotowych zestawów domino. Zabawa polega na

dobieraniu kostek o takiej samej liczbie kropek.
12. Gry karciane. Talia kart jest doskonałym materiałem szkoleniowym
służącym do dobierania kolorów, figur, liczb i zestawień.
13. Litery i liczby. Postrzeganie i rozróżnianie liter za pomocą wzroku jest ważną
umiejętnością potrzebną w sztuce czytania. Gry z wykorzystaniem dobierania,

porządkowania lub nazywania kształtów można wykorzystać do nauki liter i

liczb.

14. Literowe bingo. Karty bingo mogą zawierać litery. W momencie czytania

liter dziecko rozpoznaje je i zakrywa przeczytane litery.

15. Znajdź brakujące części. Użyj obrazków wyciętych z gazet. Odetnij

części funkcjonalne od obrazków. Poproś dziecko, by odnalazło i uzupełniło

brakujące części.

16. Wzrokowy odbiór słów. Umiejętność rozumienia słów w dużym stopniu

zależy od umiejętności czytania. Gry polegające na dobieraniu, układaniu,

grupowaniu, śledzeniu i rysowaniu geometrycznych kształtów i liter można

wykorzystać do nauki słów.

17. Używaj obrazków, opowiadając bajki. Pod koniec opowiadania dziecko

powinno umieć skorzystać z ilustracji, aby powtórzyć opowiadanie i pokazać

każde zdarzenie na obrazku.

18. Poproś dziecko o takie ułożenie kart, aby zobrazować po kolei całą

historię.

Rozróżnianie za pomocą wzroku

Rozróżnianie wzrokowe polega na umiejętności rozpoznawania podobieństw i
różnic między przedmiotami. Dziecko, mające trudności z rozróżnianiem za
pomocą wzroku, nie umie dostrzec podobieństw lub różnic między różnymi
słowami, literami, obrazkami i przedmiotami. Umiejętność rozróżniania liter

i słów ma podstawowe znaczenie dla nauki czytania.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Zacznij od nauczenia dziecka rozróżniania między słowami, literami i

rzedmiotami, między którymi istnieją oczywiste różnice, stopniowo

wprowadzając takie przykłady, w których różnice są niewielkie.

2. Poproś dzieci, aby mając zawiązane oczy, delikatnie dotykały różnych
przedmiotów i rozpoznawały podobieństwa i różnice między nimi, np. duża i
mała piłka, twardy i miękki pluszowy miś. Można pozwolić dziecku mieć

otwarte oczy, ale powinno wówczas dotykać przedmioty za swoimi plecami.

3. Poproś dziecko, aby ułożyło przedmioty, porządkując je od dużego do

małego, od grubego do cienkiego, od miękkiego do twardego.

4. Poproś dziecko, aby uporządkowało pasujące do siebie przedmioty, słowa

lub litery.

5. Wybierz jakiś artykuł z gazety lub magazynu. Poproś dziecko, aby

wskazało w tym artykule wszystkie "a" lub inne samogłoski lub spółgłoski.
Później można poprosić o wskazanie takich połączeń, jak "nd", "ed" czy "dań",
a następnie słów zaczynających się lub kończących na daną literę. Codziennie
dziecko może przynosić swoją własną gazetę do wykorzystania w tym

ćwiczeniu.

6. Nauczyciel pisze na kartce słowa nie mające sensu. Należy wyznaczyć

dziecku czas, w którym ma przeczytać całą stronę i zakreślić wszystkie

litery "a" i "b" lub jakąkolwiek inną literę, z którą ma problemy. Należy

zapisać liczbę pomyłek lub opuszczonych liter oraz czas, w jakim dziecko

wykonało to ćwiczenie. Pozwoli to na zmotywowanie go zarówno pod względem

dokładności, jak i tempa pracy.

7. Poproś dziecko o odnalezienie ukrytych przedmiotów, liter, słów oraz

cyfr na obrazkach.

Wiele ćwiczeń zamieszczonych w rozdziale poświęconym odbiorowi za pomocą wzroku
może być z powodzeniem stosowanych w zakresie różnicowania za pomocą

wzroku.

Pamięć wzrokowa

Uczniowie mający trudności z pamięcią wzrokową mogą mieć problemy z
przechowywaniem lub przywoływaniem doświadczeń wzrokowych. Najwięcej trudności
stwarza wzrokowa pamięć sekwencyjna. Dziecko mające kłopoty ze wzrokową

pamięcią sekwencyjną nie pamięta kolejności występowania pewnych

przedmiotów, liter w słowie, cyfr w numerze lub słów w zdaniu, które

widziało. Tego typu problemom często towarzyszą trudności w czytaniu,

ponieważ dziecko nie może dobrze wyobrazić sobie słów.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Stosuj metody słuchowe, aby rozwiązać ten problem, np. zanim dziecko

napisze słowo, poproś je o głośne przeliterowanie.

2. W celu poprawienia pamięci stosuj karty z wypisanymi słowami.

Zapobiegnie to uniknięciu stosowania wyłącznie wymowy fonetycznej. Skracaj

czas odsłaniania kart. Poleć dziecku napisać to, co zobaczyło.

3. Poproś ucznia, aby wyjrzał przez okno i patrzył przez jedną minutę, a

następnie poleć mu, żeby zapisał nazwy trzech przedmiotów zauważonych za

oknem. Następnym razem można go prosić, żeby zapisał więcej przedmiotów

4. Ułóż obrazki, przedmioty, litery lub liczby w pewien określony sposób.

Pozwól dziecku dokładnie im się przyjrzeć. Gdy dziecko się odwróci, dokonaj

pewnych zmian. Następnie poproś je, aby powiedziało, co zostało usunięte, a

co się pojawiło nowego. Stopniowo zwiększaj liczbę przedmiotów, starając

się, aby zmiany były mniej oczywiste.

5. Zagrajcie w scrabble. Można także stosować literki ze scrabble'a w celu

ułożenia słów, bez konieczności uczestniczenia w grze.

6. Zagrajcie w jakąś grę karcianą, w której dziecko musi zapamiętywać

cyfry, obrazki lub figury. Może to być gra w lotto.

7. Ćwiczcie zapamiętywanie zobaczonych numerów telefonicznych. Takie

ćwiczenie można stosować przy istniejących problemach ze słuchową pamięcią

krótkotrwałą, jeśli liczby są odczytywane dziecku.

8. Ćwiczcie zapamiętywanie podczas jazdy samochodem kolejności liter i cyfr

na tablicach rejestracyjnych samochodów. Aby zwiększyć motywację dziecka,

można dawać mu jakąś nagrodę za poprawne powtórzenie numerów z kilku

tablic.

9. Skonstruuj ręczny tachystoskop; jest to urządzenie służące do szybkiego

pokazywania przedmiotów, składające się z tekturowej przykrywki, drzwiczek,

zasłony oraz szeregów wyrazów napisanych na paskach tektury.

10. Sylabizowanie. Dzielenie słów na sylaby pomaga utrwalić sekwencję sylab

w słowie i jest pomocne w nauce literowania.

11. Pokaż dziecku napisane dla przykładu słowo i poproś, by je skopiowało.

Nie chowaj przykładu. Jeśli dziecko popełni błąd, musi samo go odnaleźć i

poprawić patrząc na przykład.
12. Pokaż dziecku zestaw przedmiotów. Zakryj i usuń jeden z nich. Pokaż zestaw
jeszcze raz i poproś dziecko, aby powiedziało, czego brakuje.

13. Pokaż dziecku rysunek geometryczny, sekwencję liter lub cyfr. Poproś je

o odtworzenie rysunku, liter lub numerów na papierze.
14. Połóż białe litery na czarnym tle. Dzięki kontrastowi kolorów uczeń
skoncentruje się na detalach związanych z literami, na które zazwyczaj nie
zwraca uwagi.

III. Trudności w poruszaniu się

Koordynacja motoryki dużej

Dzieci mające problemy z koordynacją motoryki dużej są ociężałe, niezgrabne

i mają nieskoordynowane ruchy. Często nie są w stanie współzawodniczyć ze
swoimi rówieśnikami podczas ćwiczeń gimnastycznych. Wpadają na stoły, krzesła i
inne sprzęty ustawione w klasie. Dodatkowo mają trudności z określeniem

własnej tożsamości. Często mają poczucie, że do niczego się nie nadają.

Czynności motoryki dużej wymagają zaangażowania wszystkich mięśni,

zdolności poruszania wszystkimi częściami ciała na komendę i kontrolowania

ruchów ciała w zależności od czynników zewnętrznych i wewnętrznych, takich

jak przyciąganie ziemskie, przewaga jednej strony ciała czy poczucie

równowagi. Celem tych czynności są łagodniejsze, bardziej efektywne ruchy

ciała, orientacja w przestrzeni i świadomość położenia ciała. Dziecko

mające problemy z koordynacją motoryki dużej będzie wymagało indywidualnego
programu ćwiczeń fizycznych. Gry zespołowe lub ćwiczenia grupowe nie przyniosą
mu wielkich korzyści. Nauczyciel prowadzący naukę wyrównującą musi zapewnić

takiemu dziecku pomoc indywidualną.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Dziecko powinno uczestniczyć w zajęciach fizycznych, w czasie których

ćwiczyłoby chodzenie do tyłu, do przodu lub na boki, a także po prostych

lub wijących się ścieżkach narysowanych na podłodze, prowadzących do

określonego celu. Ścieżka może być szeroka lub wąska, ale im jest węższa,

tym zadanie trudniejsze. Ćwiczenia można urozmaicić, prosząc dziecko o
wykonywanie dodatkowych zadań np. unoszenie ramion w różny sposób, podnoszenie
lub upuszczanie przedmiotów, takich jak piłki czy pojemniki, oraz skupianie

wzroku na różnych punktach w pokoju w trakcie chodzenia.

2. Kolejnym ćwiczeniem może być naśladowanie poruszania się różnych

zwierząt. Chód słonia: należy pochylić się do przodu, zginając się w pasie,

jednocześnie spuszczając ramiona w dół i robiąc duże kroki, kiwać się z

boku na bok. Skoki królika: należy oprzeć ręce na podłodze, ugiąć kolana, a
stopy złączyć pomiędzy dłońmi. Chód raka: należy pełzać do przodu i do tyłu z
głową uniesioną do góry. Chód kaczki: należy chodzić z dłońmi na kolanach w
głębokim przysiadzie. Chód robaka: opierając dłonie i stopy o podłoże,
należy robić małe kroczki najpierw stopami, potem dłońmi.
3. Chód księżycowy. Dziecko może naśladować kroki skaczącego kangura, które
mogą skojarzyć się z poruszaniem się astronauty na Księżycu.

4. Chodzenie po kamieniach. Rozłóż przedmioty na podłodze, kolorując je

odpowiednio dla stopy prawej i lewej lub pisząc na nich litery "p" i "l".

Zadaniem dziecka będzie odpowiednie stąpanie po tak przygotowanych

kamieniach.

5. Zabawa z pudełkami. Ustaw dwa pudełka o rozmiarach pudełka po butach

przed i za dzieckiem. Dziecko ma za zadanie wejść obiema stopami do pudełka

stojącego przed nim, przesunąć tylne pudełko do przodu i wejść następnie do

niego. Dziecko może używać obu rąk w celu przesuwania pudełka oraz raz

jednej, raz drugiej nogi przy wchodzeniu do niego. Cały czas musi iść
naprzód, aż dojdzie do linii końcowej.
6. Chodzenie po drabinie. Połóż drabinę na ziemi. Poproś dziecko, by chodziło
między szczeblami przodem, tyłem i skacząc.

7. "Anioły w śniegu". Poproś dziecko, aby położyło się na plecach na

podłodzę i poruszało rękami i nogami na komendę. Zacznij od komend
dotyczących nóg, np. rozsuń jak najbardziej nogi, przesuwaj ramiona wzdłuż podłoża,
aż spotkają się nad głową. Następnie wydawaj komendy dotyczące jednej
kończyny, np. poruszaj tylko lewym ramieniem, poruszaj tylko lewą nogą.
Na koniec wydawaj polecenia dotyczące kończyn naprzemiennych, np. poruszaj
lewym ramieniem i prawą nogą.
8. Bieg z przeszkodami. Ustaw przeszkody z pudełek, kółek, stołków, krzeseł

itp. i poproś dziecko, by przechodziło przez, pod, nad i wokół różnych

przedmiotów.

9. Jazda na deskorolce jest kolejną metodą ćwiczącą motorykę dużą. Można

ćwiczyć leżąc na niej na brzuchu, klęcząc lub stojąc, zaś podłoże, po

którym się jeździ może być płaskie lub pochyłe.

10. Pajacyki. Poproś dziecko, by podskakiwało szeroko rozstawiając nogi i
klaszcząc dłońmi nad głową. Można zastosować różne odmiany tej zabawy
polegające na ćwierć-, pół- i pełnych obrotach lub skakaniu w lewo, w prawo

na północ lub na południe.

11. Podskakiwanie. Poproś dziecko, by skakało na jednej nodze. Może

zmieniać nogi podczas skakania. Powinno skakać rytmicznie, dwa razy na

lewej, dwa razy na prawej nodze lub dwa razy na lewej, raz na prawej, czy

też dwa razy na prawej i raz na lewej.

12. Fikanie koziołków. Najlepiej, gdy dziecko fika koziołki na trampolinie

lub łóżku ze sprężynami, materacu lub dużej dętce.

13. Skakanie przez skakankę. Jest to trudne ćwiczenie dla dzieci ze słabą

koordynacją ruchową. Łączy w sobie poczucie rytmu, równowagi, ruchu i

koordynacji. Wiele dzieci wymaga pomocy w czasie nauki skakania przez

skakankę.

14. Zabawa z kółkami. Różnego rodzaju koła, poczynając od hula-hoop można
wykorzystać do ćwiczeń rozwijających różne umiejętności. Poproś dziecko, by

kręciło kołem wokół ramion, nóg, nadgarstków, aby odbijało piłkę w kole,

rzucało do niego woreczki z grochem, wchodziło i wychodziło z niego.

15. Ćwiczenia z liną. Długa lina może służyć do przeprowadzenia rozmaitych
ćwiczeń. Poproś dziecko, aby zawiązało linę wokół pewnych części ciała:
kolan, kostek, bioder, ucząc je w ten sposób wizerunku własnego ciała.

Zwiąż linę wokół krzeseł, pod stołem, pod żyrandolem i poproś dziecko,

aby skakało przez nią do tyłu, do przodu i na boki, lub ułóż z niej różne

kształty, litery albo cyfry.

Koordynacja motoryki małej

Uczniom mającym problemy z koordynacją motoryki małej sprawia trudność

posługiwanie się drobnymi przedmiotami. Problemy te ujawniają się przy

wykonywaniu czynności, takich jak: malowanie, pisanie, wiązanie

sznurowadeł, zapinanie guzików, łączenie przedmiotów lub wycinanie

nożyczkami. Uczniowie ci osiągają w tych dziedzinach wyniki na poziomie

dużo młodszych od siebie dzieci. Niektóre dzieci dobrze sobie radzą z

czynnościami motoryki dużej, jednak ich osiągnięcia w zakresie motoryki

małej są nadal słabe.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Kalkowanie. Poproś dziecko o kalkowanie linii, obrazków, szkiców, liter

lub cyfr na papierze kalkowym lub na matrycy. Aby pomóc dziecku, używaj

pomocniczych strzałek, kolorowych wskaźników i cyfr.

2. Kontrolowanie wody. Poproś dziecko, aby przelewało wodę z dzbanów do

wiader z podziałką, osiągając określony poziom. Następnie niech dolewa

mniejsze ilości, stosując dokładniejsze miary. Zadanie to można

uatrakcyjnić, zabarwiając wodę.

3. Cięcie za pomocą nożyczek. Pozwól dzieciom ciąć nożyczkami i używać

ich w zależności od potrzeb. Poproś, by wycinały wyraźne geometryczne

kształty, takie jak kwadraty, prostokąty i trójkąty. Narysuj dziecku

kolorowe

linie, wskazujące kierunek cięcia.

4. Sznurowanie. Do tego ćwiczenia można użyć kawałka kartonu z otworami. Na

kartonie powinien być rysunek, a zadaniem dziecka jest przewlekanie

sznurowadła lub wełny przez dziurki.

5. Ustawianie klocków oraz dopasowywanie elementów.

6. Ćwiczenia z użyciem ołówka i papieru. Dla rozwoju motoryki małej
i koordynacji oko,dłoń najlepiej stosować książeczki do kolorowania lub
z wykropkowanymi rysunkami, które trzeba dokończyć, łącząc kropki.

7. Zabawa ze spinaczami do bielizny. Poproś dziecko, aby przypinało

spinacze do bielizny wzdłuż linii lub brzegu pudełka. Zmierz czas, w którym

dziecko przypina określoną liczbę spinaczy.

8. Kopiowanie figur. Poproś dziecko, by przyjrzało się figurze

geometrycznej, a następnie skopiowało ją na kawałku papieru.

9. Składanie kartek papieru. Ćwiczenie to jest korzystne dla rozwijania
koordynacji oko,dłoń oraz kontrolowania motoryki małej.
10. Gra w warcaby. Stwarza ona możliwość rozwijania koordynacji oko,dłoń i
precyzyjnych ruchów palcami i dłońmi.
11. Jakakolwiek praca z gliną lub modeliną wzmacnia mięśnie palców. Poproś
dziecko, aby ulepiło różne kształty, zwierzęta lub przedmioty. Za każdym

razem dodawaj więcej szczegółów do ulepienia.

12. Nawlekanie koralików lub makaronu na nitkę.

13. Bardzo dobrym ćwiczeniem jest szycie. Można narysować na materiale wzór

i poprosić dziecko, aby wyszyło go kolorowymi nitkami.

14. Zapinanie guzików, wiązanie butów, zasuwanie suwaków również może być

przydatne w rozwijaniu koordynacji motoryki małej.

15. Kółka. Dziecko może ćwiczyć, rysując duże koła na tablicy lub na kartce

papieru, używając jednej ręki, zgodnie z ruchem wskazówek zegara lub

odwrotnie do ruchu wskazówek zegara.

Wizerunek ciała

Wizerunek ciała odnosi się do świadomości osoby dotyczącej jej ciała i

związanych z nim możliwości. Ćwiczenia związane z wizerunkiem ciała są po

to, aby pomóc dziecku w dokładnym określeniu położenia części ciała oraz

poznania ich funkcji.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Wskazywanie części ciała. Poproś dziecko, aby wskazało różne części

swojego ciała: nos, prawy łokieć, lewą kostkę itd. Ćwiczenie to jest

trudniejsze, gdy dziecko ma zamknięte oczy. Można również poprosić je, aby

położyło się na podłodze i wtedy dotykało różnych części swojego ciała.

Utrudnieniem będzie dotykanie różnych części ciała w rytmie. Do tego

celu

można np. używać metronomu.

2. Poproś dziecko, aby narysowało kontur ciała kolegi w naturalnych

rozmiarach, a następnie swojego ciała.

3. Poproś uczniów, by na kawałku papieru rysowali zarysy swoich twarzy,

paznokci i inne szczegóły ciała.

4. Poproś uczniów, aby przechodzili przez przeszkody, pod i nad nimi.

Poproś ich, aby opisywali, co robią w czasie przechodzenia przez

przeszkody.

5. Poproś uczniów, aby ćwiczyli poruszanie i dotykanie różnych części

swoich ciał stojąc przed dużym lustrem.

6. Przetnij obraz ciała na dwa kawałki, a następnie na kilka kawałków i

poproś uczniów, aby je złożyli w całość.
7. Rozdaj uczniom nie dokończone rysunki i poproś, aby dorysowali brakujące
części.

8. Zrób z kartonu robota, którego stawy wykonane ze spinaczy będą ruchome.
Dzieci mogą przesuwać kończyny robota i porównywać z pozycją własnego ciała.
9. Układanki. Układanki z postaciami ludzi, przedmiotów, zwierząt itp.

można pociąć, by pokazać dziecku funkcjonowanie poszczególnych części

ciała.

10. Pantomima. Poproś dzieci o naśladowanie czynności charakterystycznych

dla określonych zawodów, np. kierowcy autobusu, policjanta kierującego

ruchem, listonosza przynoszącego listy lub szefa kuchni.

IV. Problemy z położeniem w przestrzeni

Duże znaczenie dla odniesienia sukcesu w procesie uczenia się ma zdolność

określania prawidłowego położenia przedmiotów w przestrzeni.

U dzieci mających z tym problemy występują trudności w czytaniu,

literowaniu i liczeniu. Zdolność postrzegania to umiejętność lokalizowania

przekręconych, odwróconych lub skręconych przedmiotów, rozpoznawanie
podobieństw i różnic między przedmiotami oraz określanie położenia figur,
liter i przedmiotów w przestrzeni. Dziecko, które nie potrafi określić

związku

między przedmiotami a własnym ciałem, często pisze odwrócone "b", "d"

lub "p", pisze "są" zamiast "as" i 42 zamiast 24.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Poproś dziecko o rozpoznanie figur geometrycznych, liter lub cyfr na

stronie zawierającej przekręcone, odwrócone lub skręcone znaki.

2. Poproś dziecko, by określiło kierunek położenia przedmiotów w stosunku

do położenia własnego ciała.

3. W trakcie ćwiczeń fizycznych proś dzieci o poruszanie różnymi częściami
ciała, aby uświadomiło sobie ich istnienie.

4. Poproś dziecko, aby odnajdywało przedmioty na podstawie wskazówek

przekazywanych ustnie lub pisemnie.

5. Poproś dziecko, aby naśladowało położenie ciała drugiej osoby.

6. Czytajcie razem mapy i plany.

7. Poproś dziecko, by ułożyło przedmioty według ściśle określonych

instrukcji, np. połóż piłkę pod krzesłem, włóż gumkę do górnej szuflady,

włóż gumkę do drugiej szuflady od dołu.

V. Problemy z orientacją lewo,prawo

Dziecko, u którego występują problemy z orientacją lewo,prawo, ma kłopoty z

rozróżnianiem prawej i lewej strony swojego ciała. Problem stanowi dla

niego również rozpoznawanie strony prawej i lewej na zdjęciach lub innych
przedmiotach. Programy terapeutyczne, pomagające rozwiązać problemy

związane z położeniem w przestrzeni, koordynacją motoryki dużej,

wizerunkiem ciała oraz pozycją przestrzenną, można również zastosować do

rozwiązania problemu z orientacją prawo,lewo. Korzystnym ćwiczeniem dla

dziecka może być kolorowanie lub rysowanie pewnych przedmiotów, np. kota z

lewej strony drzewa, psa z prawej strony domu, buta na lewej nodze lalki.

Inne czynności pomagające rozróżnić stronę prawą i lewą:

1. Zaproponuj dziecku, aby pomalowało lakierem paznokieć małego palca u

lewej dłoni.

2. Naucz dziecko, że zarówno czytanie, jak i pisanie zaczynają się od

strony lewej. Postaw zielony znaczek lub kropkę z lewej strony kartki
papieru, skąd uczeń powinien zacząć.
3. Poproś dziecko, by położyło dłonie na papierze, i oznacz, która jest

lewa, a która prawa. Następnie poproś je, aby poukładało kartki papieru

lewą i prawą ręką na dwa oddzielne stosy.

4. Poproś dzieci, aby wskazały lewostronne i prawostronne części swoich"

ciał, ciał kolegów oraz osób na fotografii, np. lewe ucho i prawą stopę.

5. Ułóż kilka zdjęć od lewej do prawej tak, aby utworzyły historyjkę.

6. Grajcie w takie gry, które zmuszają do intensywnego ruchu lewej lub

prawej strony ciała.

VI. Nadpobudliwość

Nadpobudliwość charakteryzuje się zwiększoną liczbą ruchów i nadmierną

aktywnością ruchową. Dziecko nadpobudliwe jest w ciągłym ruchu, tupie

nogami, stuka ołówkiem, podnosi kartki papieru itp. Oto niektóre wskazówki,

jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym w klasie:

1. Dobrze, aby lekcje miały określoną strukturę,dzięki czemu liczba

dostępnych bodźców będzie ograniczona, i nikt nie będzie przeszkadzał

uczniom w czasie pracy.
2. Każda lekcja powinna być tak zorganizowana, aby uczeń mógł opanować
materiał w czasie odpowiadającym jego zdolności skoncentrowania uwagi.
3. Poproś uczniów o wykonanie krótkich zadań, pozwalających im na poruszanie
się po klasie i budynku szkolnym. Takie zajęcia można przeprowadzić w

czasie przerwy lub specjalnie w tym celu zaplanować lekcję.

4. Przygotuj kilka zabawnych zajęć, którym dzieci będą musiały poświęcić

parę minut, i w tym czasie odprężą się.

5. Zachęcaj uczniów do odpowiedniego zachowania się w czasie wolnym lub w

czasie poświęconym ulubionym zajęciom.

VII. Rozpraszanie się oraz krótki czas koncentracji uwagi

Wielu nadpobudliwych uczniów, mających trudności w uczeniu się, łatwo się

rozprasza. Jakikolwiek hałas, ruch, światło lub kolor pojawiające się w

klasie są w stanie odwrócić ich uwagę od wykonywanego zadania. Zwracają

uwagę na wszystko, co dzieje się w klasie, zapominając o powierzonym im

zadaniu. Często skupiają się na wyznaczonym zadaniu przez krótki czas, nie
wystarczający jednak, by je ukończyć. Proponuję kilka metod, których
zastosowanie pomoże w zmniejszeniu tego problemu.

1. Postaraj się zlikwidować hałasy z otoczenia, tablice informacyjne,

wystawy i inne źródła wzrokowych i słuchowych bodźców, które mogą prowadzić

do rozproszenia uwagi uczniów.
2. Usuń z biurka ucznia wszystkie przedmioty niepotrzebne przy wykonywaniu zadania lub
odrabianiu lekcji.
3. Pozwól uczniowi wykonać każde zadanie w ściśle określonym czasie.
4. Aby osłabić oddziaływanie różnych rozpraszających odgłosów, załóż

uczniom słuchawki na uszy, nie włączając ich do żadnego źródła dźwięku.

5. Stosuj kartkę z wyciętym okienkiem lub ramkę, aby pomóc uczniowi skupić

uwagę na określonym przedmiocie lub tekście.

6. Rozłóż przed uczniem na biurku serwetkę w jego ulubionym kolorze, aby

nie rozpraszały go inne barwne bodźce wzrokowe.

7. Ułóż program dnia ucznia w taki sposób, aby był stymulowany do działania

ruchowego po wykonaniu czynności wymagających dłuższego skupienia.

8. Rozsadź uczniów tak, aby byli zwróceni do siebie plecami.

9. Przygotuj dla dziecka duże pudło, wyściełane od środka wykładziną

dywanową lub kocem, dobrze oświetlone i przewiewne, w którym będzie mogło

się schronić, chcąc uciec od nadmiaru bodźców wzrokowych i słuchowych.

Nigdy nie wykorzystuj tego pudła jako miejsca do odbywania kary.

Zamiast podobnego pudła można użyć kawałka kartonu jako bariery

izolującej od otoczenia.

Podziękowania

Chciałbym wyrazić wdzięczność następującym osobom:

Dooreen Murray za pomoc w stworzeniu wskazówek praktycznych znajdujących
się na końcu książki.
Profesorowi M.P. Keetowi z uniwersytetu w Stellenbosch w Republice

Południowej Afryki, który rozbudził we mnie zainteresowanie i miłość do

pediatrii.

Profesorowi Marcelowi Kinsbourne'owi i doktorowi Tomowi Humptsowi z

Hospital for Sick Chiidren w Toronto w Kanadzie za wprowadzenie mnie w

dziedzinę medycyny wieku rozwojowego oraz zapoznanie z zagadnieniami

związanymi z trudnościami w uczeniu się, jak również za fascynujące ich

przedstawienie.

Rogerowi Robertsowi, którego ilustracje służą podkreśleniu faktu, że szanse

na sukces są większe, gdy okazuje się w swoich pracach poczucie humoru.

Rosę Berger, która cierpliwie przepisała na maszynie kilka wersji rękopisów

tej książki.

Koniec.

Opracowano jako plik tekstowy w maju 2000r.

Korekta skanu SM 27-06-2003

Przydatne linki ADHD

http://adhd.org.pl/portal2/index.php

http://www.adhd.info.pl/

http://www.forum.ptadhd.pl/

http://wiadomosci.polska.pl/specdlapolski/article.htm?id
=132315

http://www.problemywychowawcze.republika.pl/nadpo
b.htm

http://sonia.low.pl/sonia/art2/adhd_wier.htm

http://www.newsweek.pl/wydania/artykul.asp?Artykul=
8174

http://www.poradnikmedyczny.pl/mod/archiwum/4650.
html

http://wiadomosci.wp.pl/kat,1016779,title,Nie-robmy-z-
ADHD-kuriozum,wid,10426804,wiadomosc.html

http://dziecko.onet.pl/636,6,10,co_czuje_dziecko_z_adh
d,artykul.html