Azja, afryka i Ameryka łacińska
Chaos i reformy w Chinach
~ Trzeci Świat po II wojnie światowej.
~ Dekolonizacja Azji w latach pięćdziesiątych. ~ Konflikty bliskowschodnie. ~ Ruch państw
niezaangażowanych.
Mao Zedong (1893-1976) w okresie "rewolucji kulturalnej", gdy jego kult osiqgnqł największe rozmiary
Od rozłamu w światowym ruchu komunistycznym na początku lat sześćdziesiątych Chiny Ludowe stały się siłą niezależną od centrum radzieckiego, a przez to samodzielnym podmiotem w polityce światowej. Chińska polityka "wielkiego skoku" przemysłowego, polegająca na gwałtownym przyspieszeniu industrializacji, załamała się w 1961 r. Fatalne skutki miało też tworzenie komun ludowych na wsi. "Wielkiemu skokowi" towarzyszyło obcięcie wydatków na konsumpcję, służbę zdrowia i edukację. W rezultacie tych posunięć zmarło z głodu wiele milionów Chińczyków Na początku lat sześćdziesiątych próbowano realizować bardziej harmonijną politykę gospodarczą. Ponieważ koncepcje Mao Zedonga doznały porażki, nasiliła się walka o władzę w kierownictwie chińskim. Do walki ze swym głównym oponentem, przewodniczącym ChRL Liu Shaoqi (Liu Szao-ci), Mao użył wraz ze swoimi współpracownikami Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej.
W maju 1966 r. zaczęto mobilizować setki tysięcy młodzieży w oddziały hunwejbinów (od chińskiego "hongweibing" - Czerwona Gwardia), które masowymi demonstracjami wspierały propagandę maoistowską, atakowała przeciwników Mao, skandując z "czerwonych książeczek" cytaty z wystąpień swego idola. Wzywano, by każdego, kto występuje przeciw Mao, "zabić jak psa". Przykładem sposobu myślenia ideologów chińskiej rewolucji kulturalnej może być Sto zasad zniszczenia starego i ustanowienia nowego, oficjalny dokument partyjny z sierpnia 1966 r. (zob. s. 74). W wyniku decyzji komitetów rewolucyjnych inteligentów przenoszono do pracy fizycznej na wsi, a młodzież chłopską zmuszano do studiowania. W trakcie czystek usunięto ok. 3/4 członków KC, w tym sekretarza generalnego partii Deng Xiaopinga. Liu
59

Scena z chińskiego gabinetu figur woskowych: "trybunał rewolucyjny" podczas rewolucji kulturalnej. Charakterystyczna cecha sprawiedliwości rewolucyjnej tego okresu było nie tylko dc~żenie do ukarania czy fizycznej likwidacji "wrogów ludu", ale fiakże do ich publicznego upokorzenia
i psychicznego złamania
Shaoqi zastal pozbawiony stanowiska i wygnany na prowincję, gdzie zmarl w niejasnych okolicznościach. W calym kraju dochodzilo do walk między rywalizującymi grupami. W ich wyniku zginęlo kilka milionów osób. Pomimo "rewolucji kulturalnej" w 1967 r. zdolano w Chinach przeprowadzić eksplozję pierwszej bomby wodorowej. Najgorsze ekscesy "rewolucji kulturalnej" ustaly w 1969 r., gdy Mao opanowat sytuację w partii, a groźba konfliktu z ZSRR nakazywali ratować upadającą gospodarkę. W 1971 r. Mao udaremni) próbę zamachu ze strony swojego najbliższego wspó )pracownika Lin Biao (Lin Piao), który zginą), uciekając samolotem do ZSRR Na początku lat siedemdziesiątych gospodarka chińska zaczęta wracać do równowagi, a w rolnictwie odnotowano nawet istotny postęp, który odsuną) widmo glodu.
Kiedy przewodniczący KPCh Mao Zedong zmarl w 1976 r., jego postać otoczono niemal boskim kultem. W ścistym kierownictwie powstaly z~~~alczające się frakcje. Wdowa po Mao, Jiang Qing (Chiang Ching), stanęli na czele grupy, która chciata kontynuować maoizm w nie zmienionej postaci. Sukcesję przeją) jednak wkrótce mniej znany Hua Guofeng (Hua Kuo-feng), który rozgromi) frakcję Jiang Qing - tzw. bandę czworga - i rozpaczą) ostrożną modernizację systemu stworzonego przez Maca Zedonga.
Wojna w Indochinach
Po wycofaniu się kolonizatorów francuskich Indochinom nie dane byto zagnać pokoju. Groźba komunizmu, rozprzestrzenianego przez wietnamski Vietcong, laotański Pathet Lao oraz kambodżańskich Czerwonych Khmerów, sktonila Stany Zjednoczone do militarnego zaangażowania w tym regionie. Niezależnie od doradców wojskowych, którzy podtrzymywali slaby i skorumpowany reżim poludniowowietnamski, w 1965 r. Stany Zjednoczone wyslaly do Wietnamu pierwsze jednostki bojowe. Bombardowano też obiekty na terenie Wietnamu Pólnocnego
60
rewolucja kulturalna śmierć Mao
upadek "bandy czwo rg a"

Wojna wietnamska 7957-1975
C H I ,N S K A
Oficjalny bilans strat f., I�
(dane paybllżonej oCyeiiV �~,
W etnam Pólnocny
Vietcong
L
~
arm'a: " 1 �r ~` /,
900000 zabitych ' J.
'
zo6ooo6 rannych ~f
ludnoćć cywilna:
' z
u
^ ń
1000000 tab "~
tych or
2000000 inw lidó j n y h z twa" ~ k`*
50000 Bzie p I d ych mw ~ ~2
' 's
u
y ?odk ,
wwyhk cz
chenc ny 1 pa I k I "'oad,r ren w'7~":
'
emerykańske ,r z",uk~
c~q
~r
Stany Zjednoczone r~ "z ń" (~! ~ P Ś~ ~i
.
armia: ` ~ ~ zz
57000 abtych ~~ ~~ hi#t~
~
"
300000 onych t ,y� ~ Sx7uJ A
2207 ~' `
g T
r
w J'~~Td>Ay, 8 at `t
uzas
e w
aIK
Wietnam Potudniowy ~ua ~" ~� ~,,~V'wd
armia: Prabyp`7 ``~~r` ' '
�" �
"
�
220000 zabitych �p;m~ ,
500000 rannych s
~"
~ "^3
~'n'�7P'
w l " � a
l `~~~ ~~~
d
sć
na. ~ s.,~k '7`it^ '
u `p ~"a7^,~47 pe ";~ ,d "
no ~'r
cy
450000 zabitych
1000000 rannych w ~ą
~.u,n
*~ ~"a`
wy rr'
~ ~
P~t7
~~ '
~
`
ientiane

n Nakhon
"r1 ~�~~ don Phanom
,
I
i`
l ,
Saa
li
L~ Khon Kaen�
\,. ,

Nakhon
Sawan`~
T (A J L A N D I
'Khorat
,S ~~,r~y r(
Tereny p e w p e s j eolowie P ~ ~ 14 ~i ~, ~ lat szeocdi es atych
puzez partyzanckie chy komuhstycznc Vletcong
~~h#g ; do 1967 1961-1S `~ ~ PathetLao
olzidsXfanĄ do 196( I~.~n~ tkp
'~po 1961 w" ,�
w4 C ~ 6ian ` Czerwoni Khmeay y rśa 9 8a,
/S y(r)OAIfiB z r` r . ' P9 '`~~r 8~9D%IOWCB
`" ttn l~ Z ~ o k a I , I~n
Tonkińsk` (r)~~ a
L~~~ ~ (r)~0o(r)1~ ` ~` ń C~m~~ lń~9O8yWą
7IYut.19B8 e ~~ ' a
s /~ Nang
ts7ś '~'~ saoooo
~~Quang Ngai
1(IJnCIIfTY ' C/ ~i
~o SJ~ ~
'. 1�leiku" aQui Nhon
. W ~AM
r ~ A M ~ 'It7 =' D Żv A : ~~' ~C POtUDŃ OWY Utapao 'z ~rBattamóang R r^rt~ r
T`. , W .. .,. Mekonq ~~~~`' Kampon ~ "NhaTrang
Cham ~ Da Lat
m a' y 7 `1 m '. ~ . f~~~(r)~~ �Cam Ranh ;~Phnom Pen
m 7 .> �r ! r. Il < .!
fl~a(r) ~(c)
ibazy a yk nskle ' ~ $aJgOn~ `y'Phan Thiet od 1976 Miasto Ho Chi Minha)
(r)raażeckebazy . - ~ h ~ 180UU0 16UBB0 r Kety paec wlothcze Vun Tau
ane bo ęhardowaha ' ~ ' g z owaw
pr azune prz z iolri ctwo Rach G a`~~ ą h~ Q ~~D~(r)~~ ' . 0 yk ' k od 196 ~ m2/ta O79~L7~.,~ O ~.
I k H CI M ha - nopal zen'e
D k ty m I RepubfkWietnamu r~-;
dl V'etcongu w W t - Poludri owym l Soc Pran
dostarczane za p d t n baz g wyjazd w Laosie I Kambodzy państwach ostatnich formalne neutralnych oddzialów
amerykańsko ofensywy wojskamerykańskch, (zWietnamu poludhowow etnamsk ch sojusmlcrych 75B~~
s~���~ O
ofensywy v etnn,gu 1962 1963 1965 1968 1971 111 1973 oteasywy Pathel tao Liczebność wojsk
ioo km amerykańskich w Wietnamie
61

o~
~e~tyt; 1 kontei
At
Ofiary Pol Pota. Czaszki pomordowanych złożone w masowym grobie koło jednego z obozów Czerwonych Khmerów
,i
Do 1967 roku w Wietnamie znajdowało się 500 tyś. Żołnierzy amerykańskich. Mimo to amerykanie
nie byli ani o krok bliżej od zwycięstwa, gdyż partyzanci wietnamscy, wspierani przez ZSRR i państwa komunistyczne, walczyli w znanym sobie terenie i klimacie, który stanowi) dla żolnierzy amerykańskich, przyzwyczajonych do wygód, istotną przeszkodę. W terenie takim przewaga techniczna Stanów Zjednoczonych nie na wiele się zdawala.
W 1969 r. rozpoczęto rozmowy pokojowe, ale walki trwaly nadal. W 1970 r. Amerykanie wsparli przewrót gen. Lon Nola w Kambodży, który obali) umiarkowanego księcia Norodoma Sihanouka z zamiarem wzmocnienia oporu przeciw komunistom. Amerykanie starali się oddać inicjatywę wojskom poludniowowietnamskim, ale byty one zbyt slabe, by udźwignąć ciężar walk przeciw Vietcongowi i komunistom w dżunglach Laosu i Kambodży W 1972 r, wojska amerykańskie zaminowaly porty pólnocnowietnamskie, starając się odciąć dostawy sprzętu radzieckiego, nie zmienilo to jednak sytuacji w Wietnamie Poludniowym. W styczniu 1973 r. obie delegacje wietnamskie oraz amerykańska podpisaly w Paryżu uklad o zawieszeniu broni i utworzeniu Rady Pojednania Narodowego w Wietnamie w celu przeprowadzenia wyborów
Układ paryski ułatwi) Waszyngtonowi wycofanie swych wojsk, ale nie zakończy) wojny W 1975 r., po dwóch latach cięźkich walk, reżim południowowietnamski uległ, a Sajgon został zdobyty przez wojska komunistyczne. W tym samym czasie wspierana przez Wietnam partyzantka Pathet Lao przejęła kontrolę nad Laosem, a prochińscy Czerwoni Khmerzy zdobyli Phnom Penh, ustanawiając jedną z najbardziej okrutnych dyktatur w dziejach. W ciągu czterech lat rządów Pol Pota wysiedlili oni większe miasta, tworząc niewolnicze komuny wiejskie,
oraz wymordowali ok. 1/4 ludności Kambodży
"W naszym nowym systemie nie potrzebujemy szkół. Naszą szkołą jest gospodarstwo. Naszym papierem jest ziemia. Naszym piórem jest pług. Nie potrzebujemy zawodów kapitalistycznych inżynierów, lekarzy [...]. Potrzebujemy tytko ludzi, którzy będą chcieli pracować na roli. Ale, towarzysze, są tutaj tacy, którzy nie wykazują prawidłowej świadomości rewolucyjnej. Są to nasi wrogowie; niektórzy z nich są tu między nami! (...] Ludzie ci trzymają się starych zwyczajów kapitalistycznych. Mamy tu jeszcze takich, co noszą okulary. Noszą je, żeby się wydawać przystojniejszymi na sposób kapitalistyczny, ponieważ są próżni. Ci ludzie to pijawki, wysysający energię z innych!" - prelegent Czerwonych Khmerów
na zebraniu wioskowym, ok. 1978 r.
62
W styczniu 1979 r. Wietnam rozpoczął ofensywę przeciw "Demokratycznej Kampuczy" Czerwonych Khmerów i zajmując Phnom Penh,

obalil nieludzki reżim Pol Pota. Tej niewątpliwej agresji nie zaakceptowały w większości państwa należące do ONZ, choć przeciwnicy wietnamskiej polityki sily mieli zadanie utrudnione z powodu bezprecedensowego ludobójstwa obalonego reżimu. Względami tymi nie przejmowaly się Chiny, które po prostu zaatakowaly Wietnam będący w sojuszu wojskowym z ZSRR. W rezultacie konfliktu Chiny jednak nic nie uzyskaly i zmuszone były się wycofać.
Inne państwa azjatyckie
Państwo o dość ustabilizowanej sytuacji politycznej w Azji stanowily Indie, kraj olbrzymi, pełen kontrastów i konfliktów społecznych, ale usilujący rozwiązywać wlasne problemy na drodze demokracji parlamentarnej i ewolucyjnej modernizacji. W 1964 r. zmarł premier Jawaharlal Nehru, a w dwa lata potem na -",~..,~,.
czele partii Kongresu Narodowego i rządu indyjskiego stanęla jego córka,
Indira Gandhi. Powolne "'
tempo rozwoju ekonomicznego Indii wynikalo z szybkiego wzrostu liczby ludności, jej niskiego poziomu wyksztalcenia oraz anachronicznego systemu kastowego. W polityce międzynarodowej Indie odgrywaly rolę glównego państwa nie zaangażowanego w bloki militarne, ale szukającego raczej poparcia ZSRR niż Zachodu. W 1975 r. Gandhi zostala

oskarżona o nadużycia wyborcze. Oskarżenia te potwierdzila, wprowadzając stan wyjątkowy i aresztując tysiące przeciwników Kiedy mimo to opozycja nie dala się uciszyć, w 1977 r. rząd Kongresu zdecydowal się na rozpisanie wyborów, które przegral. Do wladzy doszla opozycyjna koalicja Janata, której rząd nie wykazal się większą sprawnością niż Kongres.
Politycznie bliższy Zachodowi byl Pakistan pod autorytarnymi rządami armii. W 1971 r. doszlo do ostrego konfliktu między zachodnią i wschodnią częścią kraju, oddzielonymi o 1,5 tys. km. Liderzy bengalscy w Pakistanie Wschodnim domagali się autonomii, a kiedy jej nie uzyskali, oglosili niepodleglość wlasnego państwa, nazwanego Bangladesz. Rząd w Karaczi wysłal do Bengalu armię. W krwawych walkach zginęly setki tysięcy osób, a ok. 10 mln Hindusów ucieklo do Indii. Interweniowala armia indyjska, pokonując wojska pakistańskie i ułatwiając
t wojna wietnamska i układy paryskie
� Sajgon w rękach komunistów 1 Czerwoni Khmerzy


Indira Gandhi, po zwycięstwie w 1969 r., w otoczeniu polityków z frakcji parlamentarnej Indyjskiego Kongresu Narodowego
63
międzynarodowe uznanie Bangladeszu. Od samego początku byto to państwo niedychanie biedne i przeludnione, a także trapione częstymi klęskami żywiolowymi.
Również inny wielki kraj azjatycki, Indonezja, należal do grupy państw niezaangażowanych. Dożywotni prezydent Akmed Sukarno realizowal tu swoistą wersję socjalizmu, ograniczając dzialalność partii opozycyjnych i parlamentu. Nieudany pucz komunistów z października 1965 r. pociągną) za sobą reakcję armii, obalenie Sukarno, calkowite rozgromienie partii komunistycznej, największej z istniejących w ~li-zecim Swiecie, a także zmianę orientacji Indonezji z proradzieckiej na prozachodnią. Na czele państwa stanął gen. Suharto, którego rządy mialy charakter autokratyczny
Z pozostalych krajów azjatyckich Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna reali
w
zowala model skrajnego totalitaryzmu pod rzą
dami Kim Ir Sena, pelniącego funkcje szefa T ~-a państwa, przywódcy partii i glównodowodzą
celto sil zbrojnych, i zwanego oficjalnie Wiel
kim Wodzem. Kim Ir Sen ograniczy) kontakty Koreańczyków ze światem zewnętrznym do koniecznego minimum. Także Birma rządzona przez gen. Ne Win prowadzili politykę izolacji. Królestwo Tajlandii znajdowalo się pod prozachodnimi rządami wojskowych. Również niepodlegli od 1963 r. Malezja, skladająca się z Federacji Malajskiej, Sarawaltu i Sabah, reprezentowali orientację prozachodnią. W latach siedemdziesiątych na drogę gwa Mownego przyspieszenia gospodarczego weszły "tygrysy" wschodnioazjatyckie: Korea Poludniowa, Singapur, Hongkong i'lajwan.
Iran pod rządami szacha Rezy Pahlawi prowadzi) dość niezależną politykę, utrzymując poprawne stosunki z państwami zachodnimi oraz blokiem radzieckim. Dyktatorskie metody wprowadzania modernizacji konsolidowaly przeciw szachowi opozycję fundamentalistów islamskich, których przywódcą byl przebywający we Francji ajatollah Chomejni, i doprowadzily do obalenia wladzy szacha w 1979 r.
Świat arabski
Wraz z uzyskaniem niepodleglości przez kolejne państwa oraz wzrostem pomocy radzieckiej świat arabski wzmacnia) presję na Izrael. Do państw zalożycielskich Ligi Arabskiej (Arabia Saudyjska, Egipt, Irak, Jemen, Jordania, Liban, Syria) dolączyly wkrótce następne, tak że w 1970 r. Liga liczyli już 18 czlonków, zajmujących ogromny obszar ud Mauretanii na zachodzie do Somalii i Omanu na wschodzie. Na arab
Indie
Uchodźcy bengalscy w czasie wojny indyjsko-pakistańskiej
wojna w Pakistanie przewrót w Indonezji tygrysy wschodnioazjatyckie
"Jeżeli nie wykonasz zadań rewolucyjnych powierzonych przez partię, to nie będziesz mial prawa nawet umrzeć" Kim Ir Sen, 1970 r.

skich terenach Bliskiego Wschodu znajdowalo się ok. 60% światowych zasobów ropy naftowej, co zwiększalo zainteresowanie tym regionem ze strony obu supermocarstw
Niepowodzenie w wojnie z Izraelem w 1967 r. tylko umocniło determinację krajów arabskich. W 1970 r. zmarł prezydent Egiptu Naser. Jego następcą zostal Anwar as-Sadat, równie stanowczy przywódca świata arabskiego. W paż
dzierniku 1973 r wojska
egipskie zaskoczyły Izrael, zajmując część półwyspu Synaj,
w żydowskie święto
JOm Hajfe Kippur i zajmując część okupowanego przez Izrael pOlWySpu Synaj. Jedno CZeSnle Syria zaatakowała
Wzgórza Golan. Wojska
izraelskie opanowały sy- , �
tuację na północy, a następnie przekroczyły kanał suezki.
odcinając sily I
egipskie na wschodnim ~
brze u Kanalu: Mediacje
Stanów Zjednoczonych i ZSRR polożyly kres wal- ~.~arht� A~-K~rnntlao
kom, ale Izrael zdolal
obronić tereny zajęte `,i
w 1967 r. Zwycięstwo sanic a;r A~drat,ima
,. �
umocnilo pozycję Izraela ~ U
na Bliskim Wschodzie. r r'
W marcu 1974 r. Wa- ~~ pólwYsepSynaj lahah�
n~
, "
szyngton sklonil Izrael do od 19fi7 pod okupacja izraelska �Ar Tur
' ~ AI-Minja zwrócony Egiptowi w 1979
na mocy porozumień
wycofania się na wschod- j~ w Camp Gavid z 1978 g~
rm
ni brzeg Kanalu Sueskie- r acz $za)Cho.
go. Solidarność arabska
przeciw Zydom zalamala się, gdy rząd egipski zdecydował się podjąć rokowania pokojowe z Izraelem. Dzięki pośrednictwu Waszyngtonu, we wrześniu 1978 r. premier Izraela Menachem Begin i prezydent Egiptu as-Sadat podpisali w Camp David uklad zapowiadający stopniowe wycofanie się Izraela z zachodniego brzegu Jordanu i Strefy Gazy
Proradzieckie kraje arabskie stworzyly natychmiast "front odmowy" i wzmogły walkę z Izraelem, wspierając Palestyńczyków działających z krajów sąsiednich. Wśród uchodźców palestyńskich wzrosły gwałtownie wpływy organizacji walczących o wyzwolenie tego kraju za pomocą aktów terroru.
Przez wiele lat główna reprezentacja polityczna Palestyńczyków, Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), sprzyjała tego rodzaju metodom walki. Były one zagrożeniem dla bezpieczeństwa zwykłych obywateli Izraela, Stanów Zjednoczonych i krajów sojuszu atlantyckiego.
Salda� ............ .... ~ 1 s A N Damaszek
YńL/ 1 S Y R 1 A
Irbir� Yzęść Wzgórz Golan
r _ ~ .. ".~,~ , ~., , ' M MARTWE
'~AI IĆara\ I
AI T~` ~~\ ' J 0 R 0 A N 1 A �Maso
� A1 Bir
A R A B 1 A
S A U D Y J S K A
', Ap-Saura ',
65
Jedną z najbardziej spektakularnych akcji tego rodzaju stalo się zamordowanie kilku sportowców Izraela przez organizację "Czarny Wrzesień" podczas olimpiady w Monachium w 1972 r.
Czarna Afryka
Do pierwszej połowy dwudziestego wieku dekolonizacja nie objęła Afryki. Jednak ruchy separatystyczne i tu istnieły. Po wojnie w koloniach afrykańskich stosować zaczęto pokojowy sposób oporu metropoliom, na wzór tego jaki prowadził wcześniej indyjski kongres narodowy.
Prowadzono działania podobne do tych jakie w Ameryce prowadziła ludność murzyńska.
W drugiej połowie lat pięć-
dziesiątych proces wyzwalania kolo-
nii afrykańskich stał się coraz szyb- ~'
szy W 1956 r. krajami niepodległymi
stały się: Maroko, Sudan i Tunezja,
,
,
w 1957 r. - Złote Wybrzeże (Gha- ~ 1 ! < .
~
~
;... .
~...
na), a w 1958 r. - Gwinea. Szcze-
, ,,~
gólnie wiele krajów afrykańskich ~ -
uzyskało niepodlegość w 1960 r. Rok
ten zaczęto nawet nazywać rokiem '-
~
Afryki. Dotyczyło to Czadu, Daho- � `~ ^--
,
'
.
.
~,.
meju (Beninu), Gabonu, Górnej
Wolty (Burkim Faso), Kamerunu, ~'�
~-
. ``~ ~; f.
Kenii, Konga-Brazzaville (Kongo), j,~ "..
Konga-Leopoldville (Zair), Madaga- `~
'1
skaru, Mali, Nigru, Nigerii, Senega-
lu, Somalii, Togo i Wybrzeża Kości
Słoniowej. W 1961 r. niepodległość
~
,~lat
uzyskała Tanganika, a w rok później
- Uganda. W 1962 r. zakończyła się
też wieloletnia wojna kolonialna w Algierii, która uzyskała wówczas Idylliczny obrazek znad jednej
niepodległość. Niektóre nowe państwa afrykańskie posiadały cenne su- z rzek w Zairze (dawne Kongo
rowce, istotne było również położenie strategiczne. Na ogół jednak kra- Belgijskie) - ale to już
je te charakteryzował słaby rozwój ekonomiczny Arbitralne ustalenie p~eszłość. Nowoczesność
granic pochodzących jeszcze z XIX w powodowało konflikty plemienne. wkroczyła w tradycyjne społe-
Wszystko to zachęcało wielkie mocarstwa do ingerencji politycznej czeństwa afrykańskie nie tylko
w tym regionie. Na przyłomie 1960/1961 r. wybuchł konflikt w Kongu- wraz z ustqpieniem rzĄdów
kolonialnych, ale także wraz
-Leopoldville o wpływy w bogatej w surowce prowincji Katanga. Sece- z pojawieniem się rodzimej,
sjonistom z Katangi udzieliła pomocy Belgia i państwa zachodnie, pro- skorumpowanej biurokracji
radzieckiemu premierowi Patrice Lumumbie zaś - ZSRR i świat ko- oraz uzbrojonych wojsk
munistyczny Pięcioletnia wojna, podczas której Lumumba został za- toczc~cych bratobójcze walki
mordowany, zakończyła się ostatecznie interwencją ONZ i przywróce-
niem kontroli nad krajem przez prozachodnie władze centralne
w Leopoldville. W Kongu podczas misji mediacyjnej zginął sekretarz
generalny ONZ Dag Hammarskjóld.
Kolonializm głęboko zakłócił naturalny rozwój czarnej ludności
Afryki. Gdy w latach sześćdziesiątych w szybkim tempie dokonał się
proces dekolonizacji, nowo powstałe niepodległe państwa stanęły w ob-
liczu ogromnych trudności, nie przezwyciężonych zresztą do chwili
obecnej. Przede wszystkim rodziło się pytanie o tożsamość zbiorowo-
ści tworzącej ludność danego państwa. Rzadko można było sięgnąć do
historii przedkolonialnej, gdyż tylko niewiele "państw" istniało przed
podbojem kolonialnym, nie było pisanej historii, najwyżej ustna trady-
cja czy zbiór legend. Podstawowym układem był układ trybalny (ple-
mienny). Ale granice zamieszkania plemion nie pokrywały się z grani-
cami nowych państw Były one spuścizną kolonialną, kiedy to w dale-
67


kich stolicach europejskich wyznaczano na mapach za pomocą linijki zasięg posiadlości kolonialnych. Tak więc zdarzało się, że w danym państwie znajdowało się wiele plemion, a jednocześnie terytoria danego plemienia bywały rozdzielone granicami państwowymi. Rodzilo to i rodzi do dzisiaj wiele konfliktów i walk zbrojnych (np. Burundi, Czad, Nigeria, Rwanda, Zair).
Z nie rozwiazanvm ~ - '= ` . a
pozostawano przy języku
dotychczasowych metro- ~' "~~. polii, co z kolei zagrażalo ,.
kulturowej tożsamości
i pozostawalo w sprzeczności z nastawieniem antykolonialnym. W mlodych państwach najczęściej władzę przejmowały nieliczne elity, zlożone z ludzi wyksztalconych w Europie, wyalienowanych z ogólu ludności. Dość szybko dochodzilo do personalnych walk o wladzę i przewrotów, w których znaczącą rolę odgrywaly nieliczne armie nowych państw, będące jedyną zorganizowaną siłą.
"Cud" niepodległości nie likwidowal ani walk międzyplemiennych, ani szalejącej korupcji w calym, świeżo tworzonym, aparacie wladzy Często nowe wladze uznawały za podstawową metodę pokazania światu, że państwo stilo się niepodległe, budowę wspanialych siedzib rządowych, wystawne przyjęcia czy urządzanie kosztownych uroczystości. Decyzje dotyczące modelu ustroju i kierunków polityki gospodarczej znowu prowadziły do pytania o tożsamość, o caly sposób myślenia o życiu zbiorowym, o to, w jakim stopniu rozwój ma być endogenny (czerpiący z wzorów rodzimych, szukający własnych rozwiązań), a w jakim polegać na naśladownictwie czy "doganianiu" Europy
Gospodarka w większości państw afrykańskich, mimo bogactw naturalnych, stila na bardzo niskim poziomie, byli często gospodarką monokulturową, w pelni uzależnioną od rynków europejskich. Dokonywal się bardzo niebezpieczny proces urbanizacji bez industrializacji. Wielka liczba ludności wiejskiej przemieszczali się do miast, a raczej na ich peryferie, gdzie wegetowali, nie mogąc znaleźć zatrudnienia. Brakowalo infrastruktury, nowe rządy podejmowały np. decyzję o budowie fabryki, ale
;~ ~::
Dzieci w szkole podstawowej w Dahomeju

nie prowadziły do niej żadne drogi dojazdowe. Brakowało kadr, system szkolny i system opieki medycznej niemal nie istniał, jeżeli nie liczyć elitarnych szkół czy szpitali dla nielicznych. Jednocześnie cała tradycja kulturowa nie była skierowana "ku osiągnięciom". "Chwała tym, którzy nic nie wynaleźli, chwała tym, którzy nic nie zbadali, chwała tym, którzy nic nie zdobyli" - głosi jedno z popularnych powiedzeń afrykańskich.
Wszystkie wymienione zjawiska powodowały, że Afryka postkolonialna stanęła na progu lat sześćdziesią
Dyktator Zairu Mobutu Sese Seko (1930-1997) głosił ideologię "autentyzmu". W praktyce zadekretowano wprowadzenie afrykańskich nazw geograficznych, a obywatele mieli
w ciqgu 48 godzin dokonać zmiany imienia i nazwiska. Każdy mieszkaniec Zairu od urodzenia stawał się członkiem rzctdzctcej partii - Ludowego Ruchu Rewolucji. Zair pod rzqdami Mobutu stał się jednym z najbardziej skorumpowanych państw świata, a sam dyktator zgromadził gigantyczny majcttek osobisty
Kilkudniowe zamieszki
w Johannesburgu w czerwcu 1976 r. - zginęło w nich ok. 100 osób, zaś ok. 1000 zostało rannych
69

jąc niektóre instytucje demokratyczne, ale opiera
jąc się na nowej biurokracji i silach zbrojnych. Kra- "`
jem, w którym problemy wewnętrzne zostały pogtębione przez interwencję zewnętrzną, byto ', Kongo-Leopoldville. Po pięciu latach wojny domowej, w 1965 r., sytuację opanowat z poparciem Zachodu ptk Mobutu Sese Seko. Ustanowił on dykta- ~, turę, która w 1971 r. przeprowadzita afrykanizację zwyczajów i nazw Odtąd kraj ten nazywał się Zair.
Osobny problem stanowiły kraje południowej
Afryki zdominowane przez ludność Matą. ,.~ . X W Związku Południowej Afryki ok. 4 mln białych * F dominowało nad 15 mln czarnej ludności, która ~;
podlegali dyskryminacji rasowej w ramach goli- ~"`~`@ tyki apartheidu. W 1961 r. w wyniku referendum przeprowadzonego wśród białej ludności ogto
szono powstanie niepodległej Republiki Polu- '~, dniowej Afryki, która wystąpiła z Brytyjskiej '~~~.* Wspólnoty Narodów Za rządów Balthazara Vor- !M~. ~. stera (1966-1978) kontynuowano politykę apar
theidu. W Afryce Południowej zaczęty powstawać t ''~ �-L~ autonomiczne regiony ludności czarnej - bantu- ' . ~p" stany Początkowo przywódcy czarnej większo
ści, jak np. duchowny anglikański Albert Luthuli, laureat Pokojowej Nagrody Nobla z 1961 r., gtosi
li hasła cywilnego nieposłuszeństwa i biernego ', oporu, podobne do taktyki Hindusów Bezsku- '~, teczność tych dziatań zaostrzyta sytuację, a zde
legalizowany od 1960 r. Afrykański Kongres Narodowy, którego przywódca Nelson Mandela zostat skazany na dożywotnie więzienie, uciekał się coraz częściej do gwałtownych form protestu.
Również w Rodezji biata mniejszość nie uznawata praw obywatelskich czarnej większości. W 1965 r. przywódca białych, Ian Smith, nie godzący się z programem emacypacji politycznej Murzynów, ogtosit jednostronnie niepodlegtość Rodezji pod rządami białych. Wobec narastania wojny domowej, w 1979 r. mediacja Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych doprowadzita do referendum, w którym ludność wypowiedziała się za pokojowym przekazaniem władzy rządowi złożonemu z przedstawicieli większości murzyńskiej. W 1980 r. ogłoszono niepodległość kraju pod nazwą Zimbabwe. W Angoli i Mozambiku największą rolę w walce o wyzwolenie odegrały ugrupowania zaopatrywane w broń przez ZSRR oraz Kubę, toteż gdy w 1975 r. oba te państwa uzyskały niepodległość, ich rządy zaczęty realizować program komunistyczny Opór zwolenników orientacji prozachodniej w tych krajach oraz próby opanowania go siłą doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Także w Etiopii doszło do zmiany ustroju - w 1974 r. cesarz Hajle Syllasje został odsunięty od władzy przez rewolucyjny komitet wojskowy Zmarł rok później, przebywając do końca życia w areszcie domowym.
W 1977 r. na czele państwa stanąl pulkownik Mengystu Hajle Marjam, który próbowal realizować model komunistyczny.
Wraz z recesją na Zachodzie i bogaceniem się krajów naftowych nasiliły się problemy ekonomiczne państw słabo rozwiniętych. Na skutek długotrwale] suszy i konfliktów zbrojnych, pochlaniających olbrzymie środki, pod koniec lat siedemdziesiątych wiele państw afrykańskich stanęlo wobec groźby masowego glodu. Na konferencji żywnościowej w Rzymie w 1974 r. zasygnalizowano pojawienie się nowego zarzewia konfliktów - znajdującego się na granicy śmierci glodowej, gniewnego "Czwartego Świata". "Raport rzymski" stanowil ostrzeżenie przed poglębianiem się dysproporcji w podziale dóbr w skali światowej.
Ameryka ~acińska
Kraje Ameryki Łacińskiej staly wobec wielu nie rozwiązanych problemów spolecznych, a ich gospodarka znajdowala się na ogół ~,
w zlym stanie. Stąd wynika- ~ ~�~, la niestabilność rządów, sprawowanych najczęściej ~:przez wojskowe "junty" lub
oligarchie partyjne. W marcu 1964 r. nastąpil upadek rządu prezydenta Joao Goularta w Brazylii, z którym ZSRR wiązał duże nadzieje. Władzę przejęli wojskowi. Również w Argentynie rządy oparte byty na wyższych oficerach. W latach 1973-1974, , na fali niezadowolenia spo- I lecznego, do wladzy powró- ~ cil Juan Perón, a po jego śmierci jego druga żona Ma
ria Estella. W 1976 r. wojsko '` ~ , `ponownie objęto rządy, bru- ~,
tamie rozprawiając się z opo- `` _~~# zycją i niezadowolonymi. ~" - -
Również w Urugwaju rządy wojskowych usilowaly, na ogół skutecznie, przeciwstawiać się miejskiej partyzantce lewicowej Tupamaros. Po okresie umiarkowanych rządów chadeckich w 1970 r. do władzy w Chile doszla koalicja ludowo-socjalistyczna prezydenta Salvadora Allende. Próbował on przyspieszyć reformę rolną, znacjonalizowal
� dekolonizacja � wojna w Kongu � dylematy post
kolonialnej Afryki � OJA
� dyktatury afrykańskie � RPA
� "Czwarty Swiat"
Płonc~ry pałac prezydencki w stoliry Chile - Santiago podczas przewrotu we wrześniu 1973 r.
71
banki i nawiązał przyjazne stosunki z ZSRR, ale doprowadzil do inflacji i chaosu gospodarczego. W 1973 r. gen. Augusto Pinochet dokonał przewrotu, w którym Allende zginął. Nowa "junta" zaprowadziła bezwzględną dyktaturę, ale za tę cenę udało się jej uporządkować i zdynamizować gospodarkę.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych niepodległość uzyskało wiele wysp na Morzu Karaibskim, np. Jamajka (1962), Trynidad i Tobago (1962), Barbados (1966) i Dominikam (1978). Region ten również cierpiał z po
wo u pro emow gospodarczych i niestabilności rządów. W latach 1964-1965 doszło do konfliktu Panamy ze Stanami Zjednoczonymi, zakończonego podpisaniem układu obiecującego uznanie przez Waszyngton suwerennej władzy Panamy nad strefą Kanału Panamskiego. Przykładem rozwiązywania problemów zaco
fama i zależności od Stanów Zjednoczonych byla dla wielu
państw regionu komunistyczna Kuba. Kierowany przez Fidela Castro Ruch 26 Lipca obalił w 1959 r. proamerykańską dyktaturę Batisty, przeprowadził nacjonalizację przemysłu i turystyki oraz reformę rolną, a następnie wprowadził marksistowskie rządy monopartyjne. Spotkało się to z ostrą reakcją Stanów Zjednoczonych, które w kwietniu 1961 r. próbowały zbrojnie obalić Castro. Zwrócił się on o pomoc do ZSRR i państw komunistycznych, co doprowadziło w 1962 r. do konfrontacji na skalę globalną (zob. s. 17). Wydarzenia te wzmocnily antyamerykańskie nastawienie kubańskiego przywódcy Szybko postępowała też totalitaryzacja życia społecznego. Castro bezwzględnie zwalczał najmniejszą opozycję, komitety obrony rewolucji miały ściśle nadzorować zachowanie obywateli. Castro kreował się na przywódcę ruchów rewolucyjnych w Trzecim Świecie, realizując w ten sposób de facto politykę radziecką.
W lipcu 1979 r. wyzwoleńczy ruch sandinistów zdobył z pomocą Kuby władzę w Nikaragui, obalając skompromitowany, lecz popierany przez Stany Zjednoczone, reżim Anastasio Somozy Rewolucja sandinowska miała szerokie poparcie w Nikaragui, a Kuba i ZSRR zyskały w Ameryce Środkowej przyczółek do kolejnych działań.
Fidel Castro z Nikitc~ Chruszczowem w Moskwie
� wojskowe dyktatury
w Argentynie i Brazylii � przewrót w Chile
� Kuba i Nikaragua
5

Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału
mg~",potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Okres fermentu i walk wewnętrznych w Chinach w latach ~ bantustany
sześćdziesic~tych i siedemdziesic~tych.
~ Czerwoni Khmerzy
2 Trudności nowych państw Afryki. ~ "Czwarty Świat
3 Państwa Azji od zakończenia wojny do lat siedemdziesic~tych. ~ fundamentalizm
4 Konflikt bliskowschodni w latach sześćdziesicttych Żslamshi
i siedemdziesicłtych. � hunwejbini
5 Główne problemy państw Ameryki Południowej i Środkowej. ~ junta
6 Dekolonizacja a rywalizacja amerykańsko-radziecka. ~ QJA
~ OWP
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych kulturalna"
� ~w
l
c
Chi
na
h
do części 1 ~ sandiniści
~ Tupamaros
1 Wypisz imiona i nazwiska przywódców państw i polityków, którzy � Vietcong
wspomniani sc~ w tekście. Znajdź dodatkowe informacje o tych
postaciach, które odegrały
Twoim zdaniem największa
rolę lub które Cię
zainteresowały.
2 Zaprojektuj dyskusję między
obywatelem Izraela a Palestyń- ,
czykiem o sprawiedliwości
~ .
~,
historycznej. Podaj argumenty
~
obu stron. ;`
' ~-
3 Wymień główne trudności, '
z którymi borykajc~ się
Maria Callas
państwa Trzeciego Swiata (1923-1977),
'
n . dziedzictwo kolonializ- słynna śpiewaczka
p
~
L ~ pochodzenia greckie-
mu, przeludnienie, sztuczne ~~',' ' ~ go, zwana primadon-
granice, konflikty etniczne �
i religijne, neokolonializm)2 ~ �`r nĄ stulecia i prima-
4 Na mapie politycznej donna assoluta. Wy-
`
współczesnego świata ~ stępowała na najsłyn-
niejszych scenach
zaznacz terytoria, na któ- ~"
` operowych, m.in. w
'
y ~ ~ ~ mediolańskiej La Scali
r ch w okresie owo en-
Y p I
nym trwały lub trwajc~ ~ E ~ oraz Metropolitan
konflikty zbrojne. ,`' Opera w Nowym Jor-
5 Jakie znasz utwory literatury ~ ku. Jej popisowa rola
w których ukaza- `~7~ ' była Norma Vincenza
pięknej i filmy
, Belliniego
ne sq problemy, postacie i wy-
darzenia opisane w tej części2
73