Rozwój architektury romańskiej we Francji odbywa się od X do XII wieku. Zróżnicowanie
tamtejszej twórczości architektonicznej doprowadziło do podziału na szkoły architektoniczne,
występujące na poszczególnych terenach Francji.
Szkoła prowansalska najsilniej czerpała z rzymskich tradycji. Budowle powstawały nie z małych
kamieni, lecz z wielkich ciosów kamiennych, a fasady często zdobione były kolumienkami
nawiązującymi do korynckich. W prowansalskich budowlach na skrzyżowaniu naw umieszczano
kopuły na trompach, a proste wnętrza doświetlały wysoko umieszczone, niewielkie okna. Stawiano tu
głównie bazyliki, kościoły salowe i halowe.
Kościół Saint- Trophime w Arles
powstał w XII wieku i jest trójnawową bazyliką z ostrołukową kolebką w nawie głównej i
półkolistymi kolebkami w wąskich nawach bocznych. Wszystkie nawy zakończone są półkolistymi
apsydami, a nawy boczne flankowane są dwoma wieżyczkami schodkowymi. Fasada odzwierciedla
układ wewnętrzny kościoła i jest symetryczna, przy czym główna oś symetrii przebiega na linii
trumeau- środek wysuniętego przed lico elewacji portalu - otwory okienne- trójkątny szczyt.
Największy, główny portal posiada bogatą dekorację rzez
biarską, a po jego bokach rozchodzą się
smukłe kolumienki tworzące swego rodzaju nisze dla posągów znajdujących się pomiędzy nimi.
Boczne portale są znacznie mniejsze i skromniejsze. Kościół znany jest przede wszystkim z bardzo
efektownej i licznej rzez
by figuralnej w partiach portalu i krużganka oraz znakomitej rzez
by głowic.
Kolejna szkoła obejmuje obszar Langwedocji. Popularne na tamtym obszarze było stawianie
kościołów halowych, salowych, a w najmniejszej mierze bazylik. Często wykorzystywano
jednonawowe założenia, a budulec stanowiła cegła.
Kościół Saint-Sernin w Tuluzie, ukończony w
XII wieku to pięcionawowa pseudobazylika emporowa z trójnawowym transeptem i kaplicami
przytranseptowymi. Charakterystyczne dla niego jest zastosowanie obejścia z wieńcem kaplic oraz
wprowadzenie empor przykrytych półkolebkami wspierającymi kolebkę nawy głównej. Ten
pielgrzymkowy kościół został wykonany z cegły i ma wieżę na skrzyżowaniu naw. Fasada
odzwierciedla układ wewnętrzny, jest symetryczna i ma dwa monumentalne otwory wejściowe oraz
dużą rozetę. Jest po dziś dzień największym zachowanym romańskim kościołem.
 Następna szkoła architektoniczna to szkoła owerniacka. Kościoły mają tu absydy z obejściem oraz
dwukondygnacyjne nawy boczny, których niższą kondygnację przykrywają sklepienia krzyżowe,
wyższą zaś stanowią empory ze sklepieniami o ćwierćkolistym przekroju.
Notre- Dame- du- Port w Clermont- Ferrand jest
trójnawową pseudobazyliką emporową. Nad nawą główną znajduje się sklepienie kolebkowe, a nad
emporami półkolebki. Za prezbiterium roztacza się ambit z wieńcem kaplic. Transept podwyższony na
odcinku korpusu nawowego tworzy potężny masyw skrzyżowania naw, charakterystyczny dla
Owernii. Fasada jest bardzo prosta i symetryczna, pozbawiona znaczącej dekoracji rzez
biarskiej,
flankowana dwoma wieżami. Wieża została również umieszczona na skrzyżowaniu naw i przykryta
ostrosłupowym hełmem. Właściwa bryła jest prosta i mimo swojej addycyjności dosyć
sharmonizowana. Kościół ten stał się wzorem dla póz
niejszych budowli na sąsiednich obszarach.
Szkoła w Poitou charakteryzuje się wieżami o stożkowatych hełmach flankującymi fasadę, która
zazwyczaj ma charakter parawanowy. Znana jest z bogato profilowanych portali i licznych opracowań
rzez
biarskich.
Notre- Dame- la- Grande w Poitiers to kościół
halowy, ze znacznie podwyższoną nawą główną, która sklepiona jest kolebkowo. Nawy boczne są
wąskie, a prezbiterium posiada obejście z nieregularnymi kapliczkami. Budowla znana jest ze swojej
parawanowej fasady, bardzo intensywnie udekorowanej. Jeden główny portal i dwa mniejsze ślepe są
uskokowe i bogato profilowane. Rzez
by figuralne zamknięte są w ślepych arkadkach, a wieże
flankujące osadzone są na wiązkach półkolumn. Nad bryłą dominuje wieża z stożkowym hełmem.
Akwitańska szkoła architektoniczna szczyci się zespołem ok. 60 kościołów kopułowych, które były
dla niej charakterystyczne. Zazwyczaj posiadały one jedną nawę i 2-4 kopuł z ciosów kamiennych nad
nawą główną i niekiedy jeszcze nad chórem i transeptem.
 Przykładem silnie inspirowanym świątyniami św.
Apostołów w Konstantynopolu i św. Marka w Wenecji jest St- Front w Perigeux. Ten kościół
kopułowy to budowla centralna na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami na pendentywach.
Pozostałe części sklepienne (tj. przejścia w filarach) są kolebkami, a dach budowli pokryty jest
płytami kamiennymi. Symetryczna, prosta fasada nie jest szczególnie interesująca, w porównaniu z
bardzo bogatą, addycyjną bryłą. Całość dominuje wieża ze stożkowym hełmem.
Następna jest szkoła burgundzka, która chętnie nawiązywała do pozostałych na terenach Burgundii
ruin budowli rzymskich. Tamtejsze budowle były zazwyczaj bazylikami, a ich sklepienia stanowiły
kolebki ostrołukowe na gurtach. Charakterystyczne dla nich były chóry na planie schodkowym i
krypty.
Przykładem, który stanowił jednocześnie
największe osiągnięcie szkoły burgundzkiej i największą chrześcijańską świątynię, był naśladowany
potem w mniejszej skali trzeci kościół opactwa w Cluny. Ta pięcionawowa bazylika ma nawę główną
sklepioną ostrołukową kolebką. Posiada dwa wschodnie transepty oraz obejście z wieńcem kaplic. Na
skrzyżowaniu naw znajdują się dwie wieże, a od zachodu narteks i powstałe w póz
niejszych czasach
wieże. Charakterystyczne dla tej budowli są również wąskie korytarze obejść umieszczone w grubości
ścian. Ogólna bryła kościoła jest bardzo ciężka w partii wschodniej w porównaniu z prostym
korpusem. Pomimo spektakularnych rozmiarów i znaczenia, budowla nie przetrwała do naszych
czasów.
Szkoła normandzka w początkach swego istnienia działała pod wpływem architektury
burgundzkiej. Wytworzył się tutaj typ bazyliki emporowej z chórem schodkowym. Były one wysokie,
o harmonijnych proporcjach i bogato oświetlone wysokimi oknami. Początkowo przykrywano nawę
główną drewnianą więz
bą dachową, która z czasem i postępem technologicznych ustąpiła miejsca
kamiennym sklepieniom krzyżowo- żebrowym.
 Przykładem powstałym na tamtejszych obszarach jest
trójnawowa bazylika filarowa Ste- Trinite w Caen. Posiada ona tryforium, wąską galerię na wysokości
okien nawy głównej oraz chór na planie schodkowym. Nawa główna sklepiona jest sześciodzielnym
sklepieniem krzyżowo- żebrowym, a nawy boczne krzyżowym. Fasada odzwierciedla układ
wewnętrzny kościoła i ma jeden duży, główny portal oraz dwa boczne, mniejsze. Jest flankowana
dwoma wysokimi wieżami z przyporami, które podkreślają ich wertykalność.
Poza architekturą sakralną rozwijała się również
architektura świecka, ale w znacznie mniejszym stopniu. Powstawały budowle użyteczności
publicznej, zazwyczaj jednoprzęsłowe mosty. Poza tym w niektórych francuskich założeniach
warownych zachowały się elementy z czasów romańskich, tak jak na przykład romańsko- gotycki
kościół St-Nazaire znajdujący się wewnątrz murów Carcassone.