HISTORIA POLSKIEGO

GÓRNICTWA

Górnictwo, dział techniki obejmujący całokształt
procesów związanych z wydobywaniem z ziemi
kopalin użytecznych, ich przeróbką
(wzbogacanie kopaliny) w celu racjonalnego
wykorzystania i dostosowania do potrzeb
użytkowników; również dział gospodarki.

Początki górnictwa sięgają epoki kamienia
(górnictwo kamienia), kiedy to człowiek od
zbierania odłamków krzemieni przeszedł do
celowego ich urabiania i wydobywania sposobem
górniczym (pojawiły się prymitywne narzędzia,
np. kilofy z rogu jeleniego). Po okresie górnictwa
kamienia nastąpił okres górnictwa metali
rodzimych (np. złota, srebra i miedzi), a potem
okres górnictwa rud (kilka tysięcy lat p.n.e.), w
którym już stosowano prymitywne metody
wzbogacania kopalin.

Rozwój górnictwa na ziemiach polskich.

●

Dzięki pracom archeologów wiemy, że na ziemiach polskich

wydobywano:

●

- krzemień - ok. 6000 lat p.n.e. (kopalnia w Krzemionkach

Opatowskich),

●

- jantar, czyli bursztyn - ok. 3000 lat p.n.e. (wybrzeże Bałtyku),

●

- sól kamienną - ok. 3000 lat p.n.e. (okolice Inowrocławia),

●

- kruszce i rudy metali - ok. 1000 lat p.n.e.,

●

- rudy żelaza – ok. 700 lat p.n.e. (Nowa Słupia koło Kielc).

●

Najstarsze wzmianki historyczne mówią o licznych kopalniach soli,

czyli o salinach, jakie pracowały za ziemiach polskich oraz o kopal­

niach złota, srebra, ołowiu i miedzi. Znacznie później rozwinęło się
górnictwo węgla kamiennego.

Rozwój górnictwa w środkowej Europie datuje się
od XI w. W okresie tym ustalono zasady
udostępniania złóż w zależności od warunków ich
zalegania, oprócz wyrobisk pionowych
rozpowszechniały się wyrobiska pochyłe i poziome.
Znaczny postęp nastąpił w transporcie górniczym,
pojawiły się jednokołowe taczki, następnie wózki
poruszające się na specjalnym poszyciu
drewnianym, wprowadzono transport konny.
Udoskonalono również technikę wydobywania
urobku na powierzchnię — ręczne kołowroty zostały
zaopatrzone w koło zamachowe, później
wprowadzono koło wodne; pojawiły się pompy
tłokowe do usuwania wody z kopalni oraz miechy
ssące i tłoczące do wentylacji kopalń.

Na terenie Polski początki górnictwa sięgają epoki
kamienia (kopalnia krzemienia w Krzemionkach).
Od najdawniejszych czasów wydobywano też
niskoprocentowe rudy darniowe (piecowiska sprzed
I w. n.e. odkryto w Górach Świętokrzyskich w
okolicy Nowej Słupi). Od X w. istniały warzelnie soli
kamiennej w żupie wielickiej oraz eksploatowano
rudy żelaza w Zagłębiu Staropolskim, Puszczy
Kurpiowskiej, na Podhalu i w Wielkopolsce.

W XII w. wydobywano rudy srebra i ołowiu w rejonie
Bytomia, a w XIII w. w okolicach Olkusza (rozwój
kopalń na tym terenie nastąpił w XV i XVI w.); w XIII
w. rozwinęło się też górnictwo złota (na terenie
Dolnego Śląska i Małopolski prowadzono jego
eksploatację szybową). Brak jest dokładnych
danych o początkach górnictwa miedzi;
eksploatację rud miedzi rozpoczęto
prawdopodobnie dopiero w XV w. (m.in. w
okolicach Kielc, Tarnowskich Gór, Bytomia,
Olkusza). W XVI w. zaczęto wydobywać rudy
ołowiu na Górnym Śląsku i siarkę w Swoszowicach
pod Krakowem.

Górnictwo węglowe na terenie Polski jest znane od XVI
w. (początki sięgają XII w.), jednak jego rozwój zaczął
się dopiero w 2. połowie XVIII w., kiedy węgiel
kamienny zaczęto stosować w hutnictwie żelaza i
metali nieżelaznych. W 1780–90 w kopalniach węgla
zastosowano eksploatację filarową, zaczęto
wykonywać wrąb, wprowadzono szyny żelazne oraz
transport konny; stopniowo eliminowano kieraty i
kołowroty, które służyły do wyciągania urobku szybem,
zastępując je parowymi maszynami wyciągowymi.
Zaczęto stosować czarny proch do urabiania węgla, a
następnie energię elektryczną do napędu maszyn i
urządzeń górniczych.

W 1818 na Górnym Śląsku 24 kopalnie wydobyły 162
tysiące t węgla, na Dolnym Śląsku z 30 kopalń
wydobyto 190 tysięcy t węgla; największa kopalnia
Król w Chorzowie wydobywała ok. 240 t węgla
dziennie. Lata 20. i 30. XIX w. to okres największej
świetności kolebki polskiego górnictwa — Zagłębia
Staropolskiego (Staropolski Okręg Przemysłowy). W 2.
połowie XIX w. wzrost zapotrzebowania na węgiel
kamienny spowodował szybki rozwój górnictwa na
Wyżynie Śląskiej, gdzie wcześniej eksploatowano rudy
żelaza i metali nieżelaznych. Do końca XIX w.
powstało tu 36 kopalń, a krajowe wydobycie węgla
kamiennego zwiększyło się z 1 mln t w 1850 do 15 mln
t w 1885. Do 1913 w Zagłębiu Górnośląskim powstały
kolejne 24 kopalnie, a wydobycie węgla kamiennego
wzrosło do 52 mln t.

Stan górniczy i jego tradycje

●

Współczesne górnictwo polskie wyrosło z wielowiekowej tradycji i
doświadczeń. Nie ma drugiego zawodu, który tak bardzo jak górnictwo

wyodrębnił się pięknem starych tradycji i obrzędów, orygi­nalnością
stroju oraz języka, obyczajami w pracy, a nawet oryginal­nością w
rozrywkach i życiu codziennym. Złożyły się na to wieki ciężkiego trudu,

spełnianego zwykle w mrokach podziemia. Praca górników w dawnych
czasach była ciężka i niebezpieczna, wykonywana. za pomocą

prymitywnych narzędzi oraz urządzeń. Jedyną siłą pociągową była siła
ludzi i zwierząt.

●

Dawni gornicy nie spędzali życia w zgiełku gwarnych miast, lecz

zapędzali się w dzikie ostępy lasów i gór, nawołując się pohukiwaniem

rogu, który był pierwszym symbolem ich zawodu. Z tajemniczą różdżką w
dłoni śledzili niedostrzegalne dla innych ślady wskazujące im żyły cennych
kruszców, a potem uzbrojeni w kilofy i oskardy, drążyli w twardych skałach

szyby oraz sztolnie, aby dotrzeć nimi do ukrytych w głębinach skarbów.
Opuszczali się na linach splecionych z lipowego łyka, ryzykując życie i

zdrowie. Stąd poszło staropolskie przysłowie o górniku, co „na łyczku
życie ważył".

Stan górniczy i jego tradycje

●

Czarne postacie ówczesnych górników, wyłaniające się z mroku

tajemniczych grot, przemieniały się w wierzeniach ludu w jakieś groźne

demony, mające konszachty z nieczystymi siłami, bo czyż nie
czarodziejstwem było, że potrafili odnaleźć cenne kruszce tam, gdzie
zwykle ludzkie oko dostrzegało tylko niepozorną glinę lub szary kamień?

Sami zaś górnicy, stykając się codziennie z niebezpieczeństwami
podziemnego świata, również doszukiwali się ich przyczyn w groźnych,

tajemniczych mocach. Toteż skwapliwie szukali obrony przed nimi u swej
patronki św. Barbary czy też u wysnutego z własnej wyobraźni i
otoczonego wieloma legendami skarbnika, dobrotliwego strażnika

ukrytych w głębinach skarbów, który nieraz ostrzegał swych poddanych
przed niebezpieczeństwami, ale potrafił też srodze karać tych, co

przekraczali jego zakazy i ośmielali się burzyć spokój jego mrocznego
królestwa krzykami lub hałaśliwymi rozmowami. W tych zakazach,
otoczonych legendą, tkwiły swoiste przepisy bezpieczeństwa pracy.

Hałas bowiem wywoływał drgania powietrza, mogące zburzyć
równowagę spiętrzonych w stropie skał, a cisza pozwalała

doświadczonemu górnikowi zrozumieć ledwie dosłyszalne pojękiwania
skał, zapowiadające nagły zawał.

Stan górniczy i jego tradycje

●

Lękano się trochę górników, ale i szanowano, bo ich wysiłek dostarczał złota i

srebra. Oni wydobywali miedź, ołów i cynę, będące podstawą starożytnych

cywilizacji, oraz nauczyli ludzkość wytapiać z rudy żelazo i przekuwać je na

stal. Z tych powodów od najdawniej­szych czasów władcy różnych krajów

otaczali górników swą opieką i wyposażali w przywileje. W czasach gdy

niewolnictwo oraz poddańs­two było udziałem większości ludzi, kopacze i

gwarkowie cieszyli się swobodą, a ich osady nosiły często dumne miano

„wolnych miast górniczych" z własnym samorządem. W Polsce król Kazimierz

Wielki już w połowie XIV wieku uregulował prawa górników specjalną ustawą.

Wiele podobnych aktow prawnych znamy również z lat późniejszych. W XVIII

wieku rozpowszechnia się w całej Europie zwyczaj noszenia przez górników

jednakowej odzieży, co było wówczas wyra­zem awansu społecznego

górniczego stanu. Ciężkie i niebezpieczne warunki pracy budziły nie tylko

szacunek dla górników, ale wytwarzały również wewnętrzną solidarność ludzi

pracujących w górnictwie oraz poczucie braterstwa. Rozwijało ono gotowość do

niesienia pomocy w razie potrzeby, do solidarnej obrony przed uciskiem oraz

przywiązanie do zbudowanego wspólnym wysiłkiem warsztatu pracy.W takich

warunkach tworzył się górniczy stan. Był on rzeczywiście stanem, bo zwykle

posiadał odrębne prawa i przywileje, które nie były dostępne ogółowi.

Stan górniczy i jego tradycje

●

Równolegle z rozwojem stanu górniczego rozwijały się tradycyjne zwyczaje i

obrzędy związane z pracą górnika oraz jego bytowaniem. Te piękne stare

tradycje górnicze przetrwały w znacznym stopniu do dziś, są one pielęgnowane i

powszechnie szanowane. Współczesny górnik w czasie uroczystości występuje

w czarnym uroczystym mundurze górniczym, ktory szanuje i wielce sobie ceni.

Wiele jego szczegółów miało kiedyś praktyczne zastosowanie, potem stopniowo

przemieniały się w elementy dekoracyjne. Wysoka sztywna czapka, niegdyś w

od­miennym nieco kształcie, spełniała w pewnym stopniu zadanie dzisiej­szego

hełmu ochronnego, a pelerynka - dziś ledwie zaznaczona - dawniej była dużo

większa i chroniła przed wodą splywającą ze stropu.

●

Obecne godło górnicze, to stylizowany młot „pyrlik” i ostro zakończone

„żelazko” - prastare rzędzia do rozsadzania skał. W nie zmienionym prawie

kształcie służyły te narzędzia górnikom od zarania dziejów; dopiero w

ostatnich czasach zastąpił je dokonujący się w kopalniach postęp techniczny.

●

Barwami górniczymi są czerń i zieleń. Pierwsza symbolizuje mrok podziemi,

druga wyraża tęsknotę za szerokim oddechem lasów i łąk, Jaka ogarnia ludzi

spędzających znaczną część swego życia pod ziemią

Stan górniczy i jego tradycje

●

Dzisiejszy galowy mundur górniczy, przeznaczony do zakładania z okazji

uroczystości nie zawiera już jednego istotnego szczegółu, który przez wieki

pełnił ważną funkcję. Był nim skórzany fartuszek opasujący biodra, niezbędny

do ochrony ciała przy siedzącej lub klęczącej pozycji w czasie pracy w niskich

i wilgotnych chodnikach. Można też było na nim zjeżdżać w głąb kopalni, jeśli

droga do niej prowadziła po wyłożonej deskami pochylni. Ta skórzana łata

była tak niezbędnym elementem dawnego roboczego stroju górnika, że

wplotła się nawet do obrzędów. Gdy młody kandydat na górnika poznał już

dostatecznie swój zawód, wowczas przyjmowano go w szeregi „synów

podziemnych światów". W czasie uroczystości kulminacyjnym punk­tem był

„skok przez skórę". Zachował się ten obrzęd do dnia dzisiejszego, szczególnie

w uczelniach i szkołach górniczych.

●

Nawiązaniem również do tradycji górniczych jest uroczystość wręczania

honorowych szpad górniczych przodującym pracownikom kopalń lub

prymusom szkół górniczych. Wręczają je zasłużeni górnicy - „stare

strzechy". Niegdyś szpady takie lub artystycznie rzeźbione kilofki nosili

urzędnicy górnictwa.

Stan górniczy i jego tradycje

●

Już w wiekach średnich powstawały w oparciu o organizacje

cecho­we

stowarzyszenia

zawodowe

górnicze

tzw.

„knapszafty", których członkowie w swoich statutach zapewniali
sobie wzajemną pomoc w razie choroby lub kalectwa. W Polsce

w społeczności górni­czej aż do naszych czasów działały tzw.
Spółki Brackie, na rzecz których górnicy wpłacali uchwalane

przez siebie na wspólnych zebraniach składki. Powstawały
niekiedy duże kwoty pieniędzy, z których wypłacano zasiłki dla
wdów i sierot. Budowano i utrzymywano szpitale dla

poszkodowanych w wypadkach i chorych oraz udzielano
pożyczek będącym w potrzebie członkom. Wspólnota w

niebezpieczeństwie

towarzyszącym

zawsze

w

pracy

powodowała, że więź koleżeńska była zawsze silniejsza niż w

innych zawodach. We wszystkich okazjach występowali
wspólnie przedstawiając swoją solidarnością siłę, z którą
musieli się liczyć właściciele kopalń, a nawet władze

państwowe.

Stopnie górnicze uprawniające do noszenia munduru

górniczego

●

generalny dyrektor górnictwa

●

generalny dyrektor górniczy: I stopnia, II stopnia, III stopnia

●

generalny honorowy dyrektor górniczy

●

dyrektor górniczy: I stopnia, II stopnia, III stopnia

●

inżynier górniczy: I stopnia, II stopnia, III stopnia

●

technik górniczy: I stopnia, II stopnia, III stopnia

●

Górnik:, I stopnia, II stopnia, III stopnia

●

Stopnie generalnego dyrektora górniczego i dyrektora górniczego mogą być

nadawane osobom posiadającym wyższe wykształcenie. Stopnie inżyniera

górniczego mogą być nadawane osobom posiadającym wyższe

wykształcenie. Stopnie technika górniczego mogą być nadawane osobom

posiadającym średnie wykształcenie. Stopnie górnika mogą być nadawane

osobom posiadającym kwalifikacje górnicze.

Mundur

●

Mundur funkcjonuje jako:

●

Służbowy mundur górniczy

●

Galowy mundur górniczy

●

Wzorem dla dzisiejszego munduru górniczego był uniform

wprowadzony w XVIII wieku na terenie Niemiec w Zagłębiu
Ruhry. W Polsce pierwsze mundury wprowadzone zostały w
1817 roku i służyły jako odzież robocza. Wzorem były stroje

piechoty Królestwa Polskiego. Różniły się dla poszczególnych
stopni pracowników górnictwa. Obecnie używane mundury

górnicze (galowe) od tych z XIX wieku różnią się kurtką (frak
został zastąpiony marynarką) oraz spodni (białe zastąpiono
czarnymi). Półbuty zastąpiły buty z cholewami. Oprócz tego

zrezygnowano z czekana górniczego i wprowadzono damską
wersję munduru.

Stan górniczy i jego tradycje

●

Pióropusze munduru
galowego

●

zielony - dla dyrektorów

generalnych i dyrektorów

górniczych

●

biały - dla osób dozoru ruchu

zakładu górniczego

●

czarny - dla górników

●

czerwony - dla orkiestry

górniczej (biało-czerwony -

dla kapelmistrza).

●

Szpady górnicze

-

Honorową szpadę górniczą
nosi się przy galowym
mundurze górniczym

zawieszoną przy lewym boku.
Kolor chwostów przy szpadzie:

●

zielono-czarne z paskiem
zielono-czarnym - dla górników

●

zielono-czarne z paskiem biało-
czerwonym - dla osób

kierownictwa i dozoru ruchu
zakładu górniczego

●

biało-czerwone z paskiem
biało-czerwonym - dla pocztu

sztandarowego

Stopnie górnicze

●

Generalny Dyrektor
Górnictwa

●

Generalny Dyrektor
Górnictwa

Stopnie górnicze

●

Generalny Dyrektor
Górniczy I stopnia

●

Generalny Dyrektor
Górniczy II stopnia

●

Generalny Dyrektor
Górniczy III stopnia

Stopnie górnicze

●

Dyrektor Górniczy
I stopnia

●

Dyrektor Górniczy
II stopnia

●

Dyrektor Górniczy
III stopni

Stopnie górnicze

●

Inżynier Górniczy
I stopnia

●

Inżynier Górniczy
II stopnia

●

Inżynier Górniczy
III stopnia

●

Technik Górniczy
I stopnia

●

Technik Górniczy
II stopnia

●

Technik Górniczy
III stopnia

Stopnie górnicze

Stopnie górnicze

●

Górnik I stopnia

●

Górnik II stopnia

●

Górnik III stopnia