487

Małgorzata PRZYBYSZ-ZAREMBA
Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie
Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych w Olsztynie

PROFILAKTYKA NAŁOGU KOMPUTEROWO-SIECIOWEGO

W roku 1999 liczbę użytkowników szacowano na około 200 milionów, co

oznaczało wówczas, że na świecie u 20 milionów ludzi występował syndrom uza-
leżnienia od Internetu.

1

Według dostępnych w Internecie badań w czerwcu 2003

roku korzystało z niego około 21% Polaków w wieku 15-65 lat.

2

Obecnie liczba

osób korzystających z sieci wciąż rośnie, Międzynarodowa Unia Telekomunikacji
szacuje, że z sieci korzysta dzisiaj blisko 900 milionów osób.

3

Liczba uzależnio-

nych od Internetu przekracza w niektórych państwa uprzemysłowionych liczbę
uzależnionych od narkotyków pochodzących z maku i jest konieczne podjęcie
ś

rodków przeciwko tej nowej chorobie. Zdaniem autora ludzie, którzy korzystają

dużo z Internetu czują się źle, gdy próbują ograniczyć swój czas spędzony w sieci,
a odebranie im choćby na chwilę dostępu do poczty elektronicznej staje się praw-
dziwą „katastrofą”. Czas spędzany w Internecie powoduje, że zaczyna go brako-
wać na inne sprawy, tj. naukę, pracę, odpoczynek, życie rodzinne, czy kontakty
towarzyskie.

4

Aby zatem nie dopuścić do masowego rozwoju uzależnienia kompu-

terowo-sieciowego, konieczne jest podejmowanie wczesnych działań profilaktycz-
nych.

Głównym sposobem zapobiegania uzależnieniu młodzieży od komputera, a

szczególnie Internetu jest ćwiczenie technik efektywnego wykorzystania czasu i
ograniczenie możliwości korzystania z tych mediów. Niestety młodzi ludzie nie są
w stanie sami opanować tych umiejętności. Dlatego działania profilaktyczne po-
winny obejmować nie tylko dzieci i młodzież, ale przede wszystkim dwa główne
ś

rodowiska, w których przebywają, tj. szkołę oraz rodzinę.

Szkoła powinna uczyć higienicznego korzystania z technologii technicznych

oraz kultury informatycznej. Nie wolno wszystkiego przyjmować bezkrytycznie, nie
zwracając uwagi na konsekwencje. Uczniowie muszą wiedzieć, że z mediów nale-
ż

y korzystać w sposób świadomy. Nie można im zabraniać korzystania z technolo-

gii, ale należy ich skłaniać do umiaru i nabywania kultury informatycznej. Komputer
– to nie jedyna forma spędzania czasu wolnego, są jeszcze inne, alternatywne
formy, jak np.: czytanie, podróże, hobby niezwiązane z komputerem. Nie można
również rozmawiać tylko o grach, komputerach i nowinkach technicznych. Jeśli
nasze dziecko właśnie tak się zachowuje, to jest to sygnał dla nas, że należy po-
dejmować odpowiednie kroki, by nie dopuścić do uzależnienia.

5

Obecnie coraz więcej szkół w Polsce w swoich programach profilaktycznych

kładzie nacisk nie tylko na zapobieganie rozwojowi dotychczasowych problemów
patologicznych takich jak: alkoholizm, narkomania, czy też agresja, ale również na

1

P. Ożarski: Od zachwytu do uzależnienia. „Edukacja Medialna” 2001, nr 4

2

M. Wargacka: Komputer i Internet. „Świat Problemów” 2004, nr 3

3

M. Szpunar, M. Świątkiewicz-Mośny: Niebezpieczna myszka. Uzależnienie od Internetu. „Wychowanie

na co dzień” 2006, nr 1-2, s. 27

4

Ibidem, s. 28

5

S. Tabor: Cyberuzależnienia. „Edukacja Medialna” 2003, nr 1

488

eliminację oraz redukcję negatywnych czynników płynących ze współczesnych
mediów. Na przykład w jednym z Liceów w Warszawie program profilaktyki obej-
muje nie tylko zapobieganie uzależnieniom od środków psychoaktywnych, ale
również od komputera, gier komputerowo-sieciowych oraz Internetu. Do głównych
zadań tego programu należy zapoznanie uczniów z racjonalnym wykorzystaniem
komputera w jego pracy i w czasie wolnym oraz z zagrożeniami związanymi z
grami wirtualnymi, które mogą wpływać na osobowość uczniów. Ponadto ucznio-
wie nabywają wiedzę dotyczącą skutków psychofizycznych związanych, z długo-
trwałym korzystaniem z komputera, oraz są uświadamiani, że gry sieciowe mogą
wpływać na zmiany stanów ich świadomości.

6

Ale czy rzeczywiście szkoły, a przede wszystkim kadra dydaktyczna jest do-

statecznie wyposażona w wiedzę na temat zagrożeń płynących ze współczesnych
mediów. Niestety w praktyce jest zupełnie inaczej. Większość programów profilak-
tyki opracowanych przez szkoły nie realizuje swoich założeń. Niedostatek informa-
cji o charakterze profilaktycznym powoduje, że nauczyciele narzekają na brak
przygotowania do zmierzenia się z problemem, a dzieci pozostają nadal bezbron-
ne. Aby działania profilaktyczne były naprawdę skuteczne, wszyscy zainteresowani
muszą zrozumieć, że Internet nie jest tylko formą aktywności intelektualnej – ma
swoje reperkusje behawioralne i implikacje emocjonalne. Aby dotrzeć do szerokiej
gamy odbiorców, tj. dzieci, rodziców, bibliotek, organizacji na rzecz dzieci, szkół
itp., z apelami o bezpieczeństwo, potrzebna jest bardziej wszechstronna edukacja,
dotycząca uświadomienia zagrożeń w ramach szerszego programu poznawania
Internetu.

7

Edukacja powinna obejmować nauczycieli, rodziców, opiekunów, pra-

cowników bibliotek, szkół, organizacji młodzieżowych i wszystkich tych, którzy udo-
stępniają dzieciom Internet. Wielu młodych ludzi zlekceważy zapewne ostrzeżenia
przed nawiązywaniem kontaktów z nieznajomymi przez Internet i nie posłucha
sformułowanych dyrektywnie i autorytatywnie zakazów i nakazów.

8

Dlatego aby

programy były skuteczne, muszą uwzględniać również głosy młodzieży przy two-
rzeniu odpowiednich strategii, a opiekunom powinny przekazywać wiedzę i umie-
jętności dostosowane do poziomu odbiorcy. Również rodzice potrzebują bardziej
wszechstronnej informacji na temat możliwości filtrowania i monitorowania treści
internetowych oraz zrozumieć, że rozwiązania techniczne nie zastąpią bezpośred-
niego zaangażowania najbliższych i ludzi zawodowo zajmujących się dziećmi.
Ś

rodki zaradcze stosowane online trzeba uzupełnić o akcje uświadamiające offline,

przy wsparciu finansowym i poparciu władz lokalnych i centralnych. Wiedza prze-
kazywana na temat Internetu powinna koncentrować się na jego mocnych stro-
nach, a nie na słabościach, by młodzież wykorzystała możliwości edukacyjne stąd
płynące. Ponadto, aby zminimalizować ryzyko i promować bezpieczeństwo w In-
ternecie, trzeba również dzieci wyposażyć w wiedzę i umiejętności techniczne, by
same mogły się bronić poruszając się w cyberprzestrzeni. Dziecko umiejące odpo-
wiednio korzystać z dobrodziejstw Internetu to dziecko, które umie odróżnić to, co
jest najwyżej niejednoznaczne, od tego, co może być groźne. Niestety niełatwo to

6

Statut XIV Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica; http://www.bib.staszic.waw.pl

(4.07.2006r.)

7

I.R. Berson: Cyberofiary: psychospołeczne konsekwencje wykorzystywania młodzieży za pośrednic-

twem Internetu. http://www.dzieckowsieci.pl. (05.07.2006 r.)

8

N. Williams: Promoting safe use of the Internet. Final report to the European Commission, 2000.

http://www.childnet-int.org/publications (05.07.2006r)

489

osiągnąć. Dziecko reaguje na komunikaty, nie uświadamiając sobie często poje-
dynczych bodźców symbolizujących niebezpieczeństwo. W apelach o bezpieczeń-
stwo w cyberprzestrzeni często kładzie się duży nacisk na konieczność uczenia
dzieci, jak rozpoznawać zagrażające sytuacje. Trzeba jednak pamiętać, że proces
werbowania dziecka może być wpleciony w nawiązywanie pozornie wolnej od za-
grożeń znajomości, która rozwija się w sposób naturalny w kierunku coraz bardziej
intymnych zwierzeń między dzieckiem a jego internetowym powiernikiem. Interak-
cje, do których dochodzi pomiędzy ludźmi, tworzą zbiorowe doświadczenie, które
wzmacnia więź i może być wykorzystane do budowy zaufania i ukrycia oszustwa.
Dziecku potrzebne są umiejętności dostrzeżenia potencjalnie szkodliwych intencji
osób napotykanych w Internecie oraz zrozumienie zagrożeń anonimowości. Edu-
kacja na temat ryzyka wykorzystywania dzieci za pośrednictwem Internetu oraz
okoliczności i środków stosowanych, by dziecko zwabić, pomoże tak dzieciom, jak i
dorosłym lepiej rozpoznawać zagrożenia i skuteczniej im się przeciwstawiać.

9

Formy profilaktyki
Do głównych form działań profilaktycznych należą różnego rodzaju przewod-

niki po Internecie. Są one dystrybuowane zarówno online (poprzez strony interne-
towe), jak i metodą tradycyjną, tj. w formie broszur, książek i filmów video. Ich od-
biorcami są głównie dzieci w różnym wieku oraz rodzice. Przewodniki te zawierają
wszelkie informacje oraz wskazówki bezpiecznego surfowania po Internecie. Oto
przykład takiego przewodnika.

Przewodnik dla dzieci
- Nigdy nie podawaj informacji o sobie, takich jak: twój adres, numer telefo-

nu, miejsce pracy i numer do rodziców, oraz nazwa i miejsce swojej szkoły;

- Mów swoim rodzicom wszystko, co sprawiło, że czujesz się zakłopotany,

kiedy używałeś Internetu;

- Nigdy bez zgody rodziców nie umawiaj się na spotkanie z kimś, kogo

poznałeś w Internecie. Jeżeli rodzice zgodzą się na spotkanie, upewnij się,
ż

e odbędzie się ono w miejscu publicznym i nie idź tam sam;

- Nigdy nie odpowiadaj na wiadomości z sieci, które są dwuznaczne, obsce-

niczne, agresywne, przerażające albo wywołujące u ciebie zmieszanie.
Zrób kopię takiej wiadomości i przekaż rodzicom, oni wyślą to do odpo-
wiednich władz;

- Nigdy bez zgody rodziców nie wysyłaj własnych zdjęć ani innych prywat-

nych materiałów osobie, którą poznałeś online;

- Przestrzegaj reguł, jakie ustalili twoi rodzice, dotyczących korzystania z In-

ternetu;

- W Internecie znajdują się strony przeznaczone tylko dla dorosłych. Jeżeli

sam znajdziesz taką stronę, opuść ją i przejdź na jedną ze stron przezna-
czonych dla dzieci.

10

Jeśli chodzi o przewodniki przeznaczone dla młodzieży oraz rodziców, to są

one bardzo podobne. Jedyna różnica to język, który jest dostosowany do wieku
odbiorców i ilości zawartych informacji. Przewodniki przeznaczone dla rodziców

9

I.R. Berson, op. cit.

10

Ibidem

490

zawierają również dodatkowe rady dotyczące sposobów kontrolowania stron
WWW odwiedzanych przez dzieci.

11

Filtrowanie i ocenianie przekazów internetowych
Niezmiernie ważnym działaniem profilaktycznym są również technologie filtru-

jące treści stron internetowych lub blokujące dostęp do określonych miejsc w sieci
(np. Cyber Patrol, Cyber Sitter, Net Nanny lub Surf Watch). Zainstalowanie takiego
programu, działającego prewencyjnie, chroni młodego człowieka przed dostępem
do treści związanych z seksem i przemocą. Przykładowo program Surf Watch nie
pozwala na dostęp do ponad tysiąca serwerów internetowych, które jego twórcy
uznali za pornograficzne. Ponadto potrafi on również zablokować dostęp do serwe-
rów, których nazwy zawierają słowa związane z pornografią. Rodzice mogą także
korzystać z oprogramowania monitorującego połączenie sieciowe, pozwalającego
sprawować kontrolę nad wykorzystaniem dostępu do Internetu przez dzieci (np.
program Cyber Snop).

12

Ponadto istnieją również tzw. systemy oceniające (rating

systems). Są to programy o różnym stopniu selekcji danych. Przykładem takiego
systemu jest The Recrational Software Council (http://www.rsac.org), który daje
możliwość samodzielnego decydowania o rodzaju i natężeniu filtracji. Zatem rodzi-
ce mogą wybierać poziom nasycenia danymi treściami, który uznają za właściwy
dla swoich dzieci.

13

Niestety niepokojący jest fakt, iż większość rodziców nie jest w

stanie samodzielnie zainstalować odpowiedniego systemu filtrującego. Badania
przeprowadzone na terenie Wielkiej Brytanii wśród rodziców w zakresie filtrowania
treści internetowych wykazały, że 20% rodziców nie wie jak samodzielnie zainsta-
lować taki system, a 26% przyznało się, że nie jest pewna czy ma zainstalowany
program.

14

Taki stan rzeczy wskazuje, zatem na konieczność edukacji rodziców w

zakresie profilaktyki uzależnienia od Internetu.

Hotlines
Hotlines to rodzaj linii interwencyjnych, których celem jest informowanie od-

powiednich władz o istniejących w Sieci nielegalnych materiałach. Jest to rozpo-
wszechniony i skuteczny sposób walki z przejawami pornografii i pedofilią w Inter-
necie. Hotlines dzielą się w zależności od rodzaju przestępstw, o których informa-
cje przyjmują. Są hotlines denuncjujące posiadanie i dystrybucję dziecięcej porno-
grafii, wykorzystywanie seksualne dzieci, dziecięcą prostytucję, seks-turystykę, w
którą włączane są dzieci. Przykładem organizacji stosującej hotlines jest The
National Center for Missing & Exploited Children.

15

Jedno kliknięcie więcej
Jedno kliknięcie więcej to kampanie online informujące o zagrożeniach wystę-

pujących w sieci, czyli dziecięcej pornografii oraz działaniach pedofilów. Zawierają
one porady dla dzieci, nauczycieli i rodziców, jak tych zagrożeń unikać i jak z nimi
walczyć. Znaleźć w nich również można adresy stron przyjaznych dzieciom, (czyli
posiadających walory edukacyjne, gdzie przedstawione treści podlegają monitoro-
waniu i są dostosowywane do wieku odbiorców), gier i quizów. Nazwa tego typu

11

Ibidem

12

J. Bednarek: Zagrożenia w cyberprzestrzeni. W: M. Jędrzejko (red.): Patologie społeczne. Człowiek i

zagrożenia. Pułtusk 2006, s. 103-104

13

T. Kasprzak: Bezpieczna sieć – o profilaktyce zagrożeń dzieci w Internecie;

http://www.dzieckowsieci.pl (05.07.2006 r.)

14

Ch. Coaklley: Systemy filtrowania i blokowania niewłaściwych treści w Internecie na przykładzie

Wielkiej Brytanii. http://www.dzieckowsieci.pl (5.07.2006 r.)

15

T. Kasprzak, op. cit.

491

kampanii wynika ze struktury stron WWW, z których za pomocą „jednego kliknię-
cia” można przejść do innych stron o podobnej tematyce.

16

Oprócz przedstawionych form profilaktyki nałogu komputerowo-sieciowego

istnieją również programy edukacyjne oraz aktywizujące. Najczęściej są one orga-
nizowane przy pomocy władz lokalnych przez środowiska edukacyjne, tj. biblioteki,
szkoły. Ponadto, można stosować również inne sposoby walki z uzależnieniem
komputerowo-sieciowym. Na przykład Ivan Goldberg i Kimberly S. Young swoje
propozycje kierują przede wszystkim do osób uważających się za już uzależnio-
nych od komputera, czy też Internetu lub stojących na progu uzależnienia. Według
autorów, pierwszym sposobem przeciwdziałania uzależnieniu jest określenie swo-
ich wzorców nadużywania. Ważne jest również uświadomienie sobie podstawo-
wych objawów uzależnienia oraz czasu, jaki przeznacza się na kontakt z kompute-
rem, jak również myślenie o Internecie. Drugim sposobem jest zidentyfikowanie
problemów leżących u podłoża tego uzależnienia. Podobnie jak ofiary innych nało-
gów, osoby uzależnione od Internetu powinny postawić sobie pytanie: Co powodu-
je, że uciekają od codziennego życia? Kolejnym sposobem jest opracowanie i re-
alizowanie planu „przepracowania” problemów, a nie ucieczka od nich, która po-
woduje, że problem nie tylko nie znika, ale wręcz nasila się. Osoba uzależniona
musi, zatem podjąć odpowiednie kroki, żeby poradzić sobie z samym uzależnie-
niem. K. Young radzi, żeby stopniowo ograniczać czas korzystania z Internetu, aż
do uzyskania rozsądnej jego ilości.

17

Reasumując rozważania dotyczące profilaktyki nałogu komputerowo-

sieciowego należy stwierdzić, iż rozmowa z dzieckiem na temat ryzyka, jakie niesie
nadmierne zaangażowanie w wirtualną rzeczywistość jest najlepszym sposobem
przeciwdziałania temu nałogowi. Niezmiernie ważne jest także zachęcanie do
umiaru i ostrożności korzystania z komputera oraz oferowanie innych ciekawych
sposobów spędzania wolnego czasu. Zatem aby uchronić dziecko przed uzależ-
nieniem komputerowo-sieciowym, należy:

- konsekwentnie stosować zasadę: najpierw obowiązki – potem komputer;
- bezwzględnie ograniczyć czas spędzany przy komputerze do 1-2 godzin

dziennie (zależnie od wieku);

- robić częste przerwy w czasie korzystania z komputera (najlepiej, co pół

godziny);

- oferować inne, atrakcyjne sposoby spędzania wolnego czasu;
- poświęcać dziecku jak najwięcej czasu i zainteresowania.

18

16

Ibidem

17

Nadużywanie Internetu, przyczyny, objawy, konsekwencje. „Świat Problemów” 2002, nr 7/8

18

M. Ćwiek: Uzależnienie od komputera i Internetu. http:// www.scholaris.pl (4.07.2006 r.)