E Kowalczyk Heyman Granica mazowiecko krzyżacka na Wysoczyźnie Kolneńskiej Problemy utrzymania

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

253

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka

na Wysoczy

nie Kolne

skiej

– problemy utrzymania

Gdy spojrzymy na jak

kolwiek opracowan

współcze

nie map

stwa polskiego w dobie wczesnego

redniowiecza, ujrzymy północno-

-wschodnie Mazowsze si

gaj

ce na wschodzie po doln

Biebrz

lub po jej

lewy dopływ Brzozówk

, a na północy po Wincent

, lewy dopływ Pisy i po

dolny Łek (Ełk), na odcinku mi

dzy Kamiennym Brodem, poło

onym koło

dzisiejszych Prostek a uj

ciem tej rzeki do Biebrzy.

Ogl

daj

c takie mapy nale

y zada

sobie pytanie: jakimi dowodami

dysponujemy dla potwierdzenia takiego obrazu granicy. Nale

y przy tym

pami

e do pocz

tku XIV w. jedyn

osad

na tym obszarze, której

nazwa pojawia si

w zachowanych

ródłach pisanych, jest Wizna. Nic za-

tem dziwnego,

e historycy polscy starszego pokolenia, w XIX i w pierwszej

połowie XX w., wczesno

redniowieczny zasi

g Mazowsza w tym rejonie

ustalali jeszcze inaczej. Mianowicie północn

granic

Mazowsza prowadzi-

li biegiem Narwi lub w niewielkiej odległo

ci na północ od tej rzeki, tak, aby

w obr

bie Mazowsza znalazła si

Wizna (np. Wojciech K

trzy

ski). Inni

badacze (np. Stanisław Arnold) uchylali si

nawet od oznaczenia jakiego-

kolwiek zasi

gu tej prowincji.

Ukazuj

c jakiekolwiek zasi

gi północno-wschodniego Mazowsza

zapominano przy tym,

e w dobie formowania si

stwa polskiego nie

sposób mówi

o granicy linearnej. Zasi

g ówczesnego osadnictwa podpo-

dkowanego Polsce okre

lała rubie

graniczna, czyli rozległe puszcze

graniczne, penetrowane gospodarczo przez ludno

ść

mieszkaj

na ich

obrze

ach. Dopiero z czasem nad tymi puszczami rozci

gały sw

zwierzchno

ść

poszczególne pa

stwa, d

ążą

c do wyznaczenia granicy line-

arnej. W naszym przypadku były to Polska i Ru

, któr

z czasem zast

piła

Litwa, a od schyłku XIII w. tak

e pa

stwo krzy

ackie, które podbiło ple-

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Referat wygłoszony na konferencji pt. „Historyczne uwarunkowania rozwoju woj. mazo-

wieckiego i współczesne wyzwania”, zorganizowanej przez Wy

Szkoł

Rozwoju Lo-

kalnego w

yrardowie 22 wrze

nia 2006 r.

Rocznik

yrardowski

tom VI

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

254

miona pruskie. Istnieje te

liwo

ść

e w puszczach granicznych byto-

wały grupy ludzkie niepodporz

dkowane przez dłu

szy czas

adnemu

z kształtuj

cych si

młodych pa

stw słowia

skich. Wskazuje na to prakty-

kowanie ciałopalnego obrz

dku pogrzebowego w dorzeczu Brzozówki,

jeszcze na pocz

tku XII w. Sytuacji tej sprzyjała odległo

ść

od głównych

centrów administracji pa

stwowej. Zdarzało si

tak

e w wyniku wyda-

rze

politycznych dochodziło do czasowego przej

cia kontroli nad terenami

pogranicznymi, nale

żą

cymi do s

siedniego pa

stwa. Tak mogło si

sta

w latach 1145–1146, w trakcie wojny domowej w Polsce, kiedy Wizn

prze-

kazano w r

ce ksi

ążą

t ruskich. Nie mamy jednak pewno

ci czy istotnie do-

szło do ustanowienia tu ich władzy.

Drugim aspektem rozwa

nad północno-wschodni

granic

Ma-

zowsza, na który chciałabym zwróci

uwag

, jest cz

sta w literaturze

przedmiotu tendencja do prowadzenia wczesno

redniowiecznych granic

rzekami i uznawania ich za granice naturalne. Jest to pogl

d z gruntu fał-

szywy, albowiem rzeki nie dziel

osadnictwa, a s

jego osi

. Jedynie

w przypadku du

ych rzek o silnie zabagnionych dolinach lub gdy przylegały

do nich rozległe bagna, mo

emy czasami mówi

o tym,

e tworzyły one ru-

bie

osadnicz

, a nawet etniczn

. Na interesuj

cym nas obszarze warunki

takie spełniała we wczesnym

redniowieczu

rodkowa Biebrza i dolny Łek.

Wró

my do kształtu interesuj

cej nas granicy, znanej praktycznie ze

wszystkich współczesnych opracowa

historycznych, archeologicznych,

zykoznawczych, a nawet przyrodniczych. Nie wchodz

c w szczegóły od

razu powiem,

e granica ta nie odpowiada zasi

gom osadnictwa wczesno-

redniowiecznego, a jest wypadkow

rozgranicze

mazowiecko-krzy

ckich, mazowiecko-litewskich i litewsko-krzy

ackich z lat 1343, 1358 i 1398.

Co wi

cej, takie podej

cie metodyczne znakomicie ogranicza pole zainte-

resowa

badawczych przedstawicieli wielu dyscyplin nauki, powoduj

otrzymywanie bł

dnych wyników bada

Aby nie by

gołosłown

, omówi

podstaw

ródłow

naszej wiedzy

o kształtowaniu si

granicy mazowieckiej w tym rejonie. Ze wzgl

du na

zło

ono

ść

i obszerno

ść

problematyki badawczej, ogranicz

do ukazania

tego procesu tylko na Wysoczy

nie Kolne

skiej. Na pocz

tku zwróc

uwa-

na bł

d logiczny w prowadzeniu granicy doln

Biebrz

. Zasadza si

na wzmiance z tzw. cz

ęś

ci dziewi

cinnej falsyfikatu mogile

skiego, mó-

cej o przewozie w Wi

nie. Jakkolwiek akt ten po raz pierwszy spisano

zapewne w 1146 r., to opisany w nim stan odnoszony jest zgodnie do około
1065 r. W dotychczasowych badaniach nie zwrócono uwagi na to,

e aby

przewóz w Wi

nie, poło

ony niedaleko od uj

cia Biebrzy do Narwi, mógł

funkcjonowa

, w r

kach władców Polski musiały si

znajdowa

nie tylko

oba brzegi Narwi, ale tak

e przylegaj

cy do tej rzeki od wschodu wi

kszy

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

255

obszar. Jak daleko obszar ten si

gał na wschód, by

e b

dzie mo

powiedzie

po przeprowadzeniu przemy

lanych bada

wykopaliskowych

tutejszego osadnictwa wczesno

redniowiecznego.

Pierwsza konkretna wiadomo

ść

o północno-wschodnim zasi

gu Ma-

zowsza pochodzi dopiero z 1325 r. Wówczas to ksi

ążę

ta mazowieccy w li-

cie do papie

a Jana XXII podali,

e Mazowsze si

ga na odległo

ść

dwóch

mil (około 15 km) od Grodna, co przekłada si

na dział wodny górnej Bie-

brzy i Niemna lub na lini

górnej Biebrzy. W tej funkcji rzeka ta a

po uj

cie

Łeku lub Wissy pojawia si

w opisach granicy mazowiecko-krzy

ackiej

z około 1342, przed 1343, w 1343 i około 1355 r. Granica id

ca Biebrz

wkrótce zmienia swój kształt. Oto bowiem w 1358 r. doszło do podpisania
mazowiecko (polsko)-litewskiej ugody granicznej, która przenosiła granic

z górnej Biebrzy na jej lewy dopływ Brzozówk

oraz na Mał

Sokołd

(dzi-

siejsz

Czarn

), prawy dopływ Sprz

ąś

li (Supra

li), b

cej prawym dopły-

wem Narwi. Kolejna zmiana dokonała si

w 1398 r., kiedy w wyniku poro-

zumienia zawartego na wyspie sali

skiej, Zakon odst

pił Litwie powiat go-

dzki i granica została przesuni

ta na doln

Biebrz

, z wył

czeniem uj-

ciowego jej odcinka, na długo

ci 1 mili. Do zagadnienia tego wróc

ej.

Opu

ść

my lini

Biebrzy i przenie

my si

dalej na Wysoczyzn

Kol-

. Na wspomnianych mapach, wczesno

redniowieczn

granic

Ma-

zowsza wyznacza tu Wincenta i dolny Łek. Jest to pogl

d anachroniczny,

albowiem taka granica została ustalona dopiero w 1343 r. i była to linearna
granica pa

stwowa mazowiecko-krzy

acka, a i to tylko w interpretacji krzy-

ackiej. Nazwy obu rzek pojawiaj

nieco wcze

niej w krzy

ackich

opisach tej granicy. W przypadku Ł

ku jest to jego uj

cie do Biebrzy (lata

1331–1335). Wincent

natomiast wymieniono w latach 1335–1341oraz

około 1341 i 1342 r.

Zanim w 1343 r. wyznaczono granic

stwow

, przez kilkana

cie

lat na Wysoczy

nie Kolne

skiej trwał spór graniczny mi

dzy Mazowszem

a Zakonem. Co wi

cej pretensje do znacznej cz

ęś

ci jej obszaru wysuwał

Zakon jeszcze na pocz

tku XV w. Czynnikiem umo

liwiaj

cym Zakonowi

zgłaszanie pretensji do znacznej cz

ęś

ci Wysoczyzny było prawie całkowite

jej wyludnienie w wyniku najazdów ja

wiesko-litewskich, upadku tutejszych

grodów i osłabienia miejscowej administracji. Sprzyjała temu równie

topo-

grafia terenu. Oto bowiem obszar zawarty mi

dzy Łekiem, Biebrz

i Wiss

był silnie zabagniony i poro

ty bagienn

puszcz

. To wszystko ułatwiało

Zakonowi uznanie go za dawne terytorium pruskie i wł

czenie do obszaru

Wildnisu, powstałego po podboju plemion pruskich.

Zaistniały spór graniczny jest, jak na dzieje tej cz

ęś

ci Mazowsza,

bardzo dobrze o

wietlony

ródłami pisanymi, zwłaszcza

e w ostatnich

latach opublikowano obszerny zbiór opisów tej

e granicy z drugiej połowy

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

256

XIV i pocz

tku XV w., który w zupełnie nowym

wietle ukazał jego przed-

miot i wzbogacił nasz

wiedz

o topografii i dziejach tej cz

ęś

ci Mazowsza.

Wszystkie omawiane opisy granicy powstały w kancelariach krzy-

ackich. Omówienie ich tre

ci zaczn

od stwierdzenia,

e w zamierzeniach

Zakonu le

ało zagarni

cie Wysoczyzny Kolne

skiej po lini

dolnej Łabny

(

Korczwody), Skrody, lewych dopływów Pisy i jednego z prawych dopływów

Wissy oraz sam

Wiss

, prawy dopływ Biebrzy. Tak poprowadzona gra-

nica zbli

ała si

, w najbardziej wysuni

tym na południe miejscu, na odle-

gło

ść

około 5 km od Narwi koło Nowogrodu i około 22 km od grodu w Wi

nie.

samo poprowadzenie kolejnych wariantów granicy rzekami

wskazuje,

e nie była to granica osadnicza a delimitacja sztuczna, wyra

ca racje polityczne Zakonu. Wynikały one z potrzeby zwi

kszenia przez

Zakon kontroli nad brodami i wiod

cymi przez nie drogami,

którymi szły od

przeprawy w Wi

nie, a mo

e i Goni

dzu, wyprawy litewskie skierowane na

stwo zakonne.

wiadectwem takich wypraw jest nazwa Kiejstutów

Bród odnosz

ca si

do brodu na górnej Wissie. Roszczeniom zakonnym

sprzyjało te

wspomniane znaczne wyludnienie Wysoczyzny.

Poszczególne opisy ukazuj

nieco odmienny przebieg postulowanej

granicy. Oto w dorzeczu Pisy granica bywa przesuwana z dolnej Łabny
(

Korczwody) i Skrody na Wincent

. W tym miejscu musz

wyja

, i

w ówczesnym mniemaniu Łabna uchodziła do Pisy. W rzeczywisto

ci rze-

ka ta uchodzi do Skrody poni

ej dzisiejszego Kolna. Pomyłka ta była wyni-

kiem słabej znajomo

ci topografii Wysoczyzny przez urz

dników za-

konnych. Realia topograficzne obu rzek s

takie,

e obie wpływaj

na ob-

szar rozległego bagna,

Łosiowej Bieli i tu Łabna uchodzi do Skrody. Jed-

nocze

nie w obr

bie tego bagna płyn

inne cieki, a jeden z nich, wypływa-

c z niego, istotnie uchodzi do Pisy koło dzisiejszej wsi Cieciory. Ciek ten,

zwany

Korczwod

, w pierwszej połowie XIV w. uznawany był za dolny bieg

Łabny lub drugie jej rami

Postulowana granica miała i

ść

dalej do

ródeł Skrody lub Wincenty

i st

d do jednego z prawych dopływów Wissy. W kolejnych przekazach

nosi on nazw

Gumere/Cumero/Comorow i dawniej identyfikowany był

z Kubr

, pó

niej z północn

. Istnieje te

liwo

ść

e była to star-

sza nazwa

Chojny, uchodz

cej do Wissy w Szczuczynie. Na dalszym od-

cinku granica prowadzona była Wiss

do jej uj

cia do Biebrzy lub w gór

biegu Biebrzy do uj

cia Łeku.

W listopadzie 1343 r., w Bratianie, doszło do zawarcia ugody gra-

nicznej. Mimo to Zakon nadal d

ąż

ył do zrealizowania starych

żą

teryto-

rialnych. Oto zapewne z około 1355 r. pochodzi opis, w którym granic

poprowadzono od

ródeł Biebrzy po uj

cie Wissy, a nast

pnie jej dopły-

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

257

wem

Comerow i dalej Skrod

do uj

cia do Pisy i st

d w gór

tej rzeki, mija-

c uj

cie Łabny (

Korczwody). Nie mog

wykluczy

e powstanie tego

opisu zwi

zane było z przej

ciowym zaj

ciem cz

ęś

ci Wysoczyzny przez

Zakon. Gdyby udało si

ten stan utrzyma

, granica przebiegałaby w odle-

gło

ci około 5 km od Narwi i poło

onego u uj

cia Pisy Nowogrodu.

Do pierwszego, znanego ze

ródeł wyznaczenia granicy w terenie

doszło w 1374 r. Wówczas to odbył si

ujazd graniczny, w którym wzi

udział: ksi

ążę

mazowiecki Janusz I, któremu ojciec, Siemowit III, przydzielił

wła

nie dzielnic

, a ze strony krzy

ackiej komtur ostródzki Burkhart von

Mansfeld, obaj z towarzysz

cymi urz

dnikami. Na Wysoczy

nie Kolne

skiej granic

poprowadzono Wincent

, zgodnie z ustaleniami z 1343 r.

Nast

pnie

jednak, wedle relacji kolejnego komtura ostródzkiego, Henryka

Holta, który to wydarzenie opisał w li

cie do wielkiego mistrza w 1413 r.,

miano zgodzi

na lini

graniczn

Chojn

, pomini

w opisie Wis-

do Biebrzy i t

do Narwi. Ta ostatnia cz

ęść

opisu budzi uzasadnione

tpliwo

ci, albowiem wiele wskazuje na to,

e jest to przeniesienie do

1374 r. zarówno starszych, jak i pó

niejszych

żą

terytorialnych Zakonu,

znanych z opisów granicznych powstałych w ko

cu XIV i na pocz

tku XV w.,

po tym, jak Litwa zaj

ła powiat goni

dzki, stanowi

cy cz

ęść

ziemi wiskiej.

Te ostatnie opisy powstały ewidentnie w zwi

zku z utworzeniem nowych

struktur administracyjnych Zakonu, efemerycznego komturstwa ry

skiego

i prokuratorii ełckiej. S

one prawie identyczne z opisami sprzed 1343 r.,

ale bardziej szczegółowe. Zawieraj

przy tym kilka polskich nazw topogra-

ficznych, nieznanych dot

d polskiej toponomastyce, takich jak

Łosiowa

Biel, Korczwoda, Velga Gedlin i Plosy. S

e opisuj

c t

ęść

grani-

cy, komtur Holt wykorzystał opisy powstałe na przełomie 1412 i 1413 r.
Wskazuje na to u

ycie przez niego okre

lenia (das)

grose sprink, pojawia-

cego si

tylko (

das grosse gespring – Wielki Zdrój) w jednym z takich opi-

sów.

Problem granicy z pa

stwem zakonnym skomplikował si

w 1382 r.,

kiedy to Siemowit IV, ksi

ążę

płocki, młodszy brat Janusza I, zastawił Zako-

nowi ziemi

wisk

. W konsekwencji zachodnia granica ziemi wiskiej stała si

granic

ksi

stwa Janusza I z Zakonem. Zastaw został wykupiony na po-

tku 1402 r., a władz

w ziemi wiskiej na wiele lat przej

ł ksi

ążę

Janusz.

To za

, jak mo

na wnosi

na podstawie korespondencji komtura bałgijskiego

Jana von Sayn, stało si

przyczyn

powrotu Mazowsza do

żą

terytorial-

nych zwi

zanych z układami w sprawie podziału ziem poja

wieskich. Mogła

to by

tak

e kontrakcja za przekazanie przez Zakon Litwie, w 1398 r., powia-

tu goni

dzkiego, który wcze

niej był integraln

ęś

ziemi wiskiej.

Cofnijmy si

zatem do ko

ca XIII w. Jak nale

y przypuszcza

, po

podboju Ja

wie

y w 1284 r., w wyniku wcze

niejszych ustale

z Zakonem

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

258

i Rusi

, Mazowszu przypadł w udziale obszar

poło

ony na lewym brzegi

Łeku, mi

dzy t

rzek

, Nett

i lini

jezior, przez które przepływa Małki

-Jegrznia. By

e był on poddany (okresowo) zwierzchno

ci mazowie-

ckiej (polskiej) ju

od ko

ca XII w. Czy Mazowsze przej

ło tu kontrol

na-

tychmiast po podboju, nie sposób obecnie ustali

. Wiadomo natomiast,

w 1360 r. Kazimierz Wielki, władca cz

ęś

ci dawnego ksi

stwa płockiego, pró-

bował wznie

ść

gród w Rajgrodzie. Celem tego przedsi

wzi

cia było nie tylko

zaznaczenie tu mazowieckiej obecno

ci politycznej, ale i kontrola szlaku

dowego, wiod

cego z Wizny przez Kamienny Bród na Łeku, na tereny pa

stwa zakonnego. Była to tak

e realizacja ugody mazowiecko-litewskiej, za-

wartej w 1358 r., a dotycz

cej rozgraniczenia, tak

e na obszarze ziem poja-

wieskich. Działalno

ść

króla spotkała si

z kontrakcj

Zakonu, który znisz-

czył wznoszony gród, a dla kontroli szlaku i brodu doko

czył budow

własnej

warowni

Grebin. Jej nazwa pozostaje w zwi

zku z nazw

dzisiejszego Je-

ziora Grajewskiego, poło

onego na Łeku oraz wi

kszego obszaru poło

one-

go wokół dzisiejszego Grajewa.

Żą

dania terytorialne Mazowsza były

ywe

jeszcze na pocz

tku XV w. i nie ograniczyły si

do obszaru lewobrze

a dol-

nego Łeku. Zdaniem komtura bałgijskiego, obj

ły one tak

e niewielkie tery-

torium na prawym brzegu Łeku, na północ do granicy z 1343 r.

Wspomniane wy

ej opisy granicy, powstałe na przełomie XIV i XV w.,

posłu

yły jako podkłady dla aktów sporz

dzonych w zwi

zku z negocja-

cjami granicznymi, prowadzonymi na polubownym procesie polsko-krzy-

ackim, toczonym przed królem niemieckim Zygmuntem Luksemburskim

i jego superarbitrem Benedyktem Makraiem w latach 1412–1414. Zawarty
jest w nich, co ju

podnoszono, powrót do

żą

terytorialnych Zakonu

gaj

cych

Korczwody-Łabny, Skrody, Chojny i Wissy, przy jednoczesnym

respektowaniu nabytków terytorialnych Litwy kosztem Mazowsza, dokona-
nych w czasie władania przez Zakon ziemi

wisk

. W jednym z tych do-

kumentów zawarto a

cztery warianty poprowadzenia granicy mazowiecko-

krzy

ackiej na lewym brzegu Łeku, na dawnym terytorium ja

wieskim.

Ró

nice mi

dzy nimi wynikały z odmiennej interpretacji ugody granicznej

z 1343 r. przez Zakon i przez Mazowsze. Wynikały one z braku okre

lenia

poło

enia brodu na Łeku i z odmiennej interpretacji przysłówka

directe.

W pierwszym przypadku rzecz zasadzała si

na istnieniu w bliskiej odległo-

ci od siebie dwóch brodów na Łeku. W przypadku drugim Zakon uwa

ał,

e przysłówek

directe oznacza poprowadzenie granicy Łekiem do uj

cia do

Biebrzy. Mazowsze natomiast utrzymywało,

e rzecz idzie o granic

prosto (na wschód) do Biebrzy, tak jak to wynikało z umowy polsko-
litewskiej z 1358 r. Ostatecznie, na procesie, potwierdzono wa

ść

roz-

graniczenia z 1343 r. w rozumieniu Zakonu. Do ostatecznego

uregulowa-

bieta Kowalczyk-Heyman

Granica mazowiecko-krzy

acka na Wysoczy

nie Kolne

skiej...

259

nia biegu granicy doszło w 1422 r. nad jez. Mełno, a do jej wytyczenia w te-
renie po rokowaniach, w 1437 r., w Szczuczynie.

W niniejszym wyst

pieniu zaj

łam si

wył

cznie

ródłami pisanymi.

Musz

jednak doda

żą

dania terytorialne Zakonu nie znajduj

uzasad-

nienia w rozpoznanym zasi

gu wczesno

redniowiecznego osadnictwa ma-

zowieckiego i ja

wieskiego oraz w nazewnictwie terenowym, które po-

znajemy pó

no, bo prawie w cało

ci od XV w., w aktach zwi

zanych

z reaktywacj

osadnictwa na Wysoczy

nie. Nazewnictwo to, obejmuj

nazwy cieków, lasów, bagien, ł

k, ról, siedlisk, pustek jest niezwykle boga-

te. Musiało by

ono doskonale znane mieszka

com osad ocalałych w cza-

sie najazdów ja

wiesko-litewskich. Nie oznacza to jednak,

e mo

emy na

obecnym etapie bada

ustali

czas jego powstania. Jedyne co mo

na po-

wiedzie

to to,

e jest ono starsze ni

schyłek XIV i pocz

tek XV w.

The Boundary between Mazovia Province and the Territory

under the Administration of Teutonic Order

on the Kolnenska Upland

Summary

The author claims that during the formation of Polish state it is dif-

ficult to define and mark its boundaries. In 14th and 15th centuries there
were joint attempts by the Kongdom of Poland, the Duchy of Lithuania and
the Teutonic Order to define the boarder. However, in the light of the exi-
sting historical records, it is difficult to draw the accurate boarderline.