Grzegorz Ciura

– specjalista ds. społecznych w Biurze Analiz Sejmowych.

ISSN 1899‑1114

Dzieci „odbierane” rodzicom –

przyczyny umieszczania dzieci

w pieczy zastępczej

Jol anta Szymańczak

Children „taken” from their parents: the reasons for putting

children in foster care in Poland

The article focuses on the foster care in Poland. According to the Supreme Audit Office (NIK) in 2012–2014 the number

of  families from which children were taken and put in foster care versus all families that do not fulfil their protective and
educational functions was 4.5 percent. The author claims that the children brought up in dysfunctional families and in foster
care are the weakest social group in Poland and improving their situation should become an important goal in family policy.
She surveys the reasons for putting children in foster care and describes the weaknesses in current Polish system of support to
dysfunctional families.

nr 5 (141)

19 kwietnia 2016

Wprowadzenie

„Odbieranie” dzieci rodzicom z powodu ubóstwa, to nośne

społecznie hasło od kilku lat pojawiające się w  publicznych
wystąpieniach polityków i w przekazach medialnych, w któ-
rych postuluje się konieczność pomocy rodzinie, tak aby bieda
nie była powodem umieszczania dzieci w pieczy zastępczej.
Zarówno wystąpienia polityków

1

jak i przekazy medialne, nie

definiują zjawiska, ani nie zawierają choćby w zarysie diagno-
zy problemu społecznego, jakim jest sytuacja dzieci pozba-
wionych właściwej opieki rodziców i sprzyjających rozwojowi
warunków bytowych. Ubóstwo potocznie kojarzy się tylko
z  niskimi dochodami, które nie wystarczają na zaspokojenie
życiowych potrzeb. Jak się wydaje, w takim właśnie wąskim
kontekście mówi się o „odbieraniu” dzieci rodzicom z powodu
biedy. Tymczasem, jak pokazują badania socjologiczne i rela-

1

Stenogram z 8. posiedzenia Sejmu w dniu 14 stycznia 2016 r.,

Projekt ustawy o  zmianie ustawy Kodeks rodzinny i  opiekuńczy,
s. 132–144; dyskusja o „odbieraniu” dzieci z powodu ubóstwa rodziny,
www.sejm.gov.pl.

cje praktyków, „bieda” to skomplikowana sytuacja społeczno-
-bytowa rodzin manifestująca się nie tylko brakiem pieniędzy,
ale również pewnym „stylem” życia rodziców, na który składają
się strategie radzenia sobie z trudnościami, określony stosu-
nek do świata i ludzi, a w konsekwencji także sposób trakto-
wania własnych dzieci. Jeden z praktyków zajmujący się po-
mocą dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych, m.in. poprzez pracę
socjalną, tak scharakteryzował ich środowisko rodzinne:

Ludzie, którym staram się pomagać są zwykle biedni, społecz-

nie bierni, z  reguły bezrobotni, bez wykształcenia, kwalifikacji
zawodowych i wielu umiejętności życiowych. Mieszkają w zde-
wastowanych mieszkaniach, nie pracują, nie płacą czynszu, żyją
z zasiłków, pokątnego handlu, drobnych kradzieży. Żyją z godzi-
ny na godzinę, uciekając przed wierzycielami, zadłużeni, eksmi-
towani, uzależnieni, schorowani. Żyją skłóceni ze sobą, często
rozwiedzeni, w  konflikcie z  sąsiadami, z  administracją, służba-
mi. Nie znają swoich praw, nie potrafią ich bronić, czują się nie
w porządku, nie wierzą w swoje racje. Mają złe doświadczenia
z ludźmi, nie ufają innym, często traktowani są z pogardą i lek-
ceważeniem. Mając wiele problemów wobec których czują się

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

2/7

www.bas.sejm.gov.pl

bezradni, nie widząc dla siebie żadnych perspektyw, nie zajmują
się wychowaniem swoich dzieci

2

.

Dzieci z rodzin zmarginalizowanych społecznie często już

rodzą się z gorszym zdrowiem, wadami rozwojowymi i deficy-
tami, albo na skutek zaniedbań i przemocy ich rozwój fizycz-
ny, emocjonalny, społeczny i intelektualny jest nieprawidłowy.
Bez wsparcia spoza rodziny mają małe szanse na ukończenie
szkoły, zdobycie zawodu, na ułożenie sobie tzw. normalnego
życia. Właśnie głównie te dzieci trafiają do pieczy zastępczej
lub placówek resocjalizacyjnych, a jako osoby dorosłe powie-
lając wzorce wyniesione z domu, nie podejmują pracy bo nie
mają kwalifikacji, popadają w konflikty z prawem, uzależniają
się od alkoholu i narkotyków, porzucają własne dzieci, bo nie
są w stanie zapewnić im właściwej opieki; taki stan socjologo-
wie nazywają petryfikacją struktury społecznej. Wyżej wspo-
mniany praktyk tak je scharakteryzował:

Dzieci te są zostawione same sobie, chowają się na ulicy,

wśród podobnych do siebie i radzą sobie jak potrafią najlepiej.
Mają głębokie problemy emocjonalne, znaczne deficyty roz-
wojowe, skrajnie ubogie dziedzictwo kulturowe, cywilizacyj-
ne, intelektualne. Nie mając stabilnej sytuacji i oparcia w do-
rosłych żyją w  stałym napięciu walcząc o  przetrwanie. Brak
poczucia bezpieczeństwa uniemożliwia koncentrację uwagi
i korzystanie z doświadczeń. Brak troski i akceptacji rodziców
powoduje, że nie wierzą w siebie i czują się gorsze od innych.
Konflikty, przemoc, manipulacje i  rozgrywki dorosłych uczą
dzieci nieufności. Nie chodzą do przedszkola, gdzie mogłyby
nadrobić deficyty edukacyjne, społeczne i emocjonalne. Kie-
dy idą do szkoły, mają bardzo ubogie słownictwo, nie umieją
czytać, pisać ani liczyć. Nie rozumieją wielu słów używanych
przez nauczycieli i  rówieśników, nie znają wielu urządzeń,
niewiele wiedzą o  świecie. W  szkołach stykają się z  dziećmi
z lepiej funkcjonujących rodzin, co uwypukla ich ubóstwo ma-
terialne, społeczne i kulturowe. Często dzieci z marginesu są
w szkole dyskryminowane i lekceważone. Szybko zauważają,
że nie mają w szkole żadnych szans i zaczynają jej unikać. Brak
zrozumienia, pomocy i wsparcia w tym momencie wywoduje
u dziecka poczucie krzywdy i szybkie osuwanie się w zacho-
wania destrukcyjne. Wiele z nich w wieku 10–15 lat trafia do
placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych, skąd po kilku la-
tach wracają jako przestępcy i alkoholicy, kontynuując trady-
cję rodzinną. Głównym powodem ich degradacji jest brak po-
czucia wartości i sprawczości, nieufność wobec innych, brak
jakichkolwiek realnych perspektyw życiowych, brak konstruk-
tywnych wzorców skutecznego działania, za to wiele wzorców
destruktywnych (bierność, kłamstwo, uzależnienia, przemoc,
przestępczość)

3

.

Tryb umieszczania dzieci w  pieczy zastępczej reguluje

ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i pieczy
zastępczej (art. 35, art. 58 ust. 1, art. 103 ust. 2)

4

. Na mocy jej

przepisów w rodzinie zastępczej lub w placówce wychowaw-
czej dziecko umieszczane jest na podstawie orzeczenia sądu
opiekuńczego, orzeczenie wykonuje starosta. Przepisy prawa
przewidują również umieszczanie dziecka w pieczy zastępczej
bez orzeczenia sądu w sytuacji, gdy dziecko nie ma właściwej
opieki lub gdy rodzice nie chcą lub nie mogą jej zapewnić:

2

M. Liciński, Przemoc w  pomocy, www.frs.pl/materiały.php [do-

stęp 22 marca 2016 r.].

3

Ibidem.

4

Dz.U. 2015, 333, j.t.

•

w  przypadku pilnej konieczności, na wniosek lub za

zgodą rodziców dziecka, możliwe jest umieszczenie
dziecka w  rodzinnej pieczy zastępczej, na podstawie
umowy zawartej między rodziną zastępczą lub prowa-
dzącym rodzinny dom dziecka a starostą właściwym ze
względu na miejsce zamieszkania tej rodziny lub miej-
sce prowadzenia rodzinnego domu dziecka. O zawartej
umowie starosta zawiadamia niezwłocznie sąd,

•

w  razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia

dziecka w  związku z  przemocą w  rodzinie na podsta-
wie art. 12a ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
w  rodzinie pracownik socjalny wykonujący obowiązki
służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieś-
cić je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliż-
szej, w rodzinie zastępczej lub w placówce wychowaw-
czej. Decyzję tę pracownik socjalny podejmuje wspólnie
z  funkcjonariuszem Policji, lekarzem lub ratownikiem
medycznym lub pielęgniarką. Pracownik socjalny ma
obowiązek niezwłocznego powiadomienia sądu opie-
kuńczego (w ciągu 24 godzin) o podjętym działaniu,

•

w rodzinie zastępczej – pogotowiu rodzinnym lub pla-

cówce wychowawczej umieszcza się dziecko bez opie-
ki przyprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną,
rodzina zastępcza i dyrektor placówki mają obowiązek
poinformowania o  tym fakcie w  ciągu 24 godzin sąd
rodzinny, ośrodek pomocy społecznej (powiatowe cen-
trum pomocy rodzinie) i starostę.

Aksjologicznie w  obowiązujących przepisach prawnych

piecza zastępcza jest rozwiązaniem ostatecznym, „mniejszym
złem”, podejmowanym po wyczerpaniu różnych środków ma-
jących na celu wsparcie rodziny. A ponadto co warto zazna-
czyć, celem pieczy zastępczej jest opieka tymczasowa i praca
z rodziną w kierunku powrotu dziecka. Decyzja sądu o umiesz-
czeniu dzieci w  pieczy zastępczej jest odwracalna, rodzice
mogą ubiegać się o ponowne przejęcie bezpośredniej opie-
ki nad dziećmi, a podczas pobytu dzieci w pieczy zastępczej
mają prawo do kontaktów. W praktyce dzieci umieszczane są
w pieczy zastępczej nie zawsze zgodnie z obowiązującymi
przepisami, nie tylko dlatego, że odpowiednie służby podej-
mują niewłaściwe decyzje i działania, ale również dlatego,
że wielu instytucji pomocowych przewidzianych prawem, tj.
asystentów rodziny, rodzin wspierających, placówek wspar-
cia dziennego, na poziomie lokalnym jest za mało, albo
najczęściej nie ma wcale

5

. Faktycznie dzieci umieszczane są

w pieczy zastępczej z dwóch zasadniczych przyczyn:

•

dysfunkcji rodziny,

•

niewydolnych systemów wsparcia rodziny i  pomocy

społecznej.

Informacje o  pogarszającej się kondycji polskiej rodziny

oraz o  niewydolności obowiązującego systemu wsparcia
rodzin zawarte są w  licznych badaniach społecznych (m.in.
zlecanych przez instytucje samorządowe), w  raportach NIK,
badaniach GUS, sprawozdaniach rządu z wykonywania ustaw
regulujących sprawy społeczne, publikacjach i wystąpieniach
Rzecznik Praw Dziecka, w  publikacjach i  opiniach organiza-
cji pozarządowych, instytucji i  organizacji samorządowych.

5

Zob. Piecza zastępcza nad dzieckiem w Polsce, „Analizy BAS” 2015,

nr 16(136), www.sejm.gov.pl.

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

3/7

www.bas.sejm.gov.pl

W poniższym opracowaniu zostaną zaprezentowane informa-
cje i dane statystyczne obrazujące kondycję polskiej rodziny
oraz dysfunkcje systemu wsparcia rodzin potrzebujących po-
mocy. Taki opis pozwala na pokazanie kontekstu społecznego
przyczyn umieszczania dzieci w pieczy zastępczej.

Dysfunkcje rodziny w świetle

badań i danych statystycznych

O kondycji rodziny można mówić w dwóch wymiarach –

spójności rodziny i sytuacji materialnej. Od początku prze-
mian ustrojowych w Polsce obserwuje się proces niekorzyst-
nych zmian modelu rodziny oraz pogarszającą się sytuację
materialną rodzin z dziećmi na utrzymaniu, zwłaszcza rodzin
wielodzietnych i z dziećmi niepełnosprawnymi.

O  zmianie sytuacji rodzinnej dzieci w  Polsce świadczą

chociażby wskaźniki urodzeń pozamałżeńskich i  rozwodów.
Coraz więcej dzieci wychowuje się w  rodzinach niepełnych
i  w  rodzinach tworzonych przez związki partnerskie. Liczba
urodzeń pozamałżeńskich zwiększyła się z 5–7% w latach 90.
XX w. do 20–24% w ostatnich latach. Według ostatniego spisu
powszechnego (NSP 2011) 75% ogółu dzieci wychowywało
się w rodzinach utworzonych przez małżeństwa, 3% przez ko-
habitantów, 22% mieszkało z jednym z rodziców, w tym 20%
z matką, a 2% z ojcem. Od początku lat 90. XX w. przez kilka-
naście lat liczba rozwodów wynosiła 40–50 tys. rocznie, w la-
tach 2004–2006 odnotowano jej gwałtowny wzrost do 72 tys.,
a w 2014 r. wyniosła ok. 66 tys. Co roku w wyniku rozwodów
około 50–60 tys. dzieci w wieku do lat 18 traci pełną rodzinę.
Dla kilkuset dzieci rocznie (w 2014 r. – 315 dzieci) rozwód ro-
dziców skutkuje umieszczeniem ich w pieczy zastępczej (oko-
ło 1% rozwodów).

Więzi rodzinne ulegają również rozluźnieniu z  powodu

migracji zarobkowych rodziców. Według NSP 2011 w  czasie
prowadzonego badania spisowego poza granicami Polski
przebywało ponad 2 mln Polaków. Migracja skutkuje nowym
zjawiskiem tzw. eurosieroctwem. Jak wynika z badania prze-
prowadzonego w  2014  r. przez Pedagogium WSNS, którego
celem była diagnoza sytuacji rodzinnej i  szkolnej dzieci mi-
grantów zarobkowych, 20% badanych uczniów doświadczyło
rozłąki przynajmniej z jednym z rodziców w ciągu trzech lat
poprzedzających badanie

6

.

Skalę zaniedbań rodziców wobec własnych dzieci obrazują

m.in. dane dotyczące ingerencji sądów we władzę rodziciel-
ską, przysposobień, porzuceń (m.in. noworodki pozostawione
w szpitalach), spożycia alkoholu, przemocy domowej.

Od 1989 r. systematycznie spada liczba dzieci w wieku 0–17

lat; w  1989  r. w  Polsce żyło 11  208  tys. dzieci w  tym wieku,
w 2014 r. 6 943 tys. czyli o 4 265 tys. mniej (tj. 38%). Jednocześ-
nie rośnie liczba dzieci znajdujących się pod opieką sądów
rodzinnych; z 178 557 w 1989 r. do 208 325 w 2014 r. Odse-
tek ogółu małoletnich pod opieką sądów w 1989 r. wyno-
sił – 1,6%, w 2014 wzrósł do 3%. Odsetek dzieci umieszcza-
nych w pieczy zastępczej w 1990 r. wynosił 0,43% w 2014 r.
wzrósł do 1,1%.

6

B. Walczak, Raport. Dziecko, rodzina i szkoła wobec migracji rodzi-

cielskiej. 10 lat po akcesji do Unii Europejskiej, badanie ogólnopolskie
zrealizowane na zlecenie RPD przez Pedagogium WSNS, Warszawa
2014.

Tab. 1. Liczba dzieci w  wieku 0–17 lat ogółem i  liczba

małoletnich pod opieką sądów rodzinnych (dzieci rodziców

których pozbawiono władzy rodzicielskiej, zawieszono wła-
dzę rodzicielską, ograniczono władzę rodzicielską, sieroty
naturalne) w latach 1989–2014

Lata

Liczba dzieci ogółem

Liczba dzieci pod opieką

1989

11 208 000

178 557

1990

11 043 000

174 519

1995

10 181 000

162 134

1999

9 630 000

172 880

2000

9 332 800

171 729

2001

8 996 200

177 994

2002

8 663 700

165 777

2003

8 349 900

163 231

2004

8 087 100

173 784

2005

7 863 900

182 182

2006

7 660 600

189 234

2007

7 488 000

201 257

2008

7 349 600

201 663

2009

7 231 300

201 350

2010

7 243 300

210 515

2011

7 146 500

211 653

2012

7 067 000

208 319

2013

7 002 000

210 474

2014

6 943 000

208 325

Źródło: Wydział Statystycznej Informacji Zarządczej Departament

Strategii i Funduszy Europejskich Ministerstwa Sprawiedliwości, GUS.

Liczba dzieci, których rodzicom ograniczono władzę ro-

dzicielską poprzez stałą kontrolę kuratora sądowego wzro-
sła z  109 115 w  1989  r. (przy ok. 11  mln dzieci) do 131  624
w 2014 r. (przy ok. 7 mln dzieci). Corocznie do sądów rodzin-
nych wpływa ponad 40 tys. wniosków o pozbawienie, zawie-
szenie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej. Rośnie liczba
orzeczeń o pozbawieniu władzy rodzicielskiej.

Największy wpływ spraw do sądów rodzinnych o  pozba-

wienie, zawieszenie, ograniczenie władzy rodzicielskiej (wię-
cej niż 150 na 100 tys. ludności) w 2014 r. miał miejsce w okrę-
gu szczecińskim, koszalińskim, gorzowskim, jeleniogórskim,
zielonogórskim, łódzkim, słupskim i olsztyńskim.

Znaczna część dzieci w Polsce nie wychowuje się w swoich

naturalnych rodzinach, z wielu względów rodzice nie podej-
mują nad nimi opieki, dzieci przebywają w pieczy zastępczej
(ok. 78 tys.), są pozostawiane w szpitalach (ok. 1 tys. rocznie),
oddawane do adopcji krótko po urodzeniu (adopcja ze wska-
zaniem – ok. 600 rocznie), zdarzają się również drastyczne
przypadki porzucania (statystyki policyjne odnotowują kilka
przypadków rocznie).

W  wielu publikacjach dotyczących pieczy zastępczej (ra-

porty instytucji samorządowych, badania społeczne, bada-
nie MPiPS, kontrole NIK) za główne przyczyny umieszczania
dzieci w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo-wy-
chowawczych podaje się alkoholizm rodziców (lub jednego
z nich), przemoc fizyczną i psychiczną wobec członków rodzi-
ny, choroby, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowaw-
czych i niezaradność życiową, wyjazd rodziców poza granice
kraju, śmierć obojga rodziców lub jednego z nich. Z informa-
cji NIK uzyskanych na podstawie kontroli przeprowadzonej
w  ośrodkach pomocy społecznej i  analizie 341 spraw dzieci

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

4/7

www.bas.sejm.gov.pl

umieszczonych w pieczy zastępczej wynika, że większość ro-
dzin biologicznych tych dzieci, to rodziny wieloproblemowe,
w  których kumulowały się uzależnienie od alkoholu (62%),
bezrobocie (24%) i problemy zdrowotne (20%)

7

.

Rzecznik Praw Dziecka na podstawie analizowanych przez

siebie spraw wskazał na następujące problemy rodzin dys-
funkcyjnych stanowiące przyczyny ingerencji sądów rodzin-
nych we władzę rodzicielską: choroba alkoholowa rodziców –
52%, zaniedbania opiekuńczo-wychowawcze, w tym zdrowotne
i higieniczne – 39%, przemoc, w tym przemoc fizyczna, psychicz-
na i seksualna – 36%, trudna sytuacja materialna rodziny – 21%
analizowanych przypadków, brak odpowiedniego nadzoru ze
strony rodziców – 18%, zaburzenia psychiczne rodziców – 12%
i pozostawienie dziecka pod opieką innego członka rodziny lub
w szpitalu – 27%. Jednocześnie podkreślił, że wymienione prob-
lemy i czynniki nie występowały samodzielnie. W 88% zbadanych
przypadków wspólnie występowały co najmniej trzy z podanych
problemów, a w 36% zbadanych przypadków co najmniej pięć
z podanych problemów

8

.

Uzależnienie rodziców jako główna, ale nie jedyna przy-

czyna umieszczania dzieci w pieczy zastępczej, została wska-
zana przez 97,2% koordynatorów pieczy zastępczej i  80,4%
asystentów rodziny; wg ich opinii uzależnienie rodziców jest
dominującym problemem rodzin dysfunkcyjnych ale powią-
zanym z innymi, tj. przemocą, ubóstwem materialnym, bezrad-
nością życiową, niewydolnością wychowawczą

9

. Uzależnienie

7

Informacja NIK o  wynikach kontroli. Działania organów admi-

nistracji publicznej w sytuacji zagrożenia odebrania dzieci rodzicom,
Warszawa 2015, nr ewid. 45/2015/p/15/075/LKI.

8

Stenogram z 8. posiedzenia Sejmu w dniu 14 stycznia 2016 r.,

Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy; dys-
kusja o „odbieraniu” dzieci z powodu ubóstwa rodziny – wypowiedź
RPD, s. 138–139, www.sej.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

9

Rodzinne formy pieczy zastępczej w  województwie warmińsko-

-mazurskim. Analiza wieloaspektowa, raport opracowany na zlecenie

od alkoholu wiąże się z brakiem troski, trwałym zaniedbaniem
i  agresją wobec dziecka. Według badań 14% kobiet w  ciąży
pije alkohol. Co roku rodzi się 900 dzieci z pełnoobjawowym
zespołem alkoholowym FAS (Fetal Alcohol Syndrom) i  klika
razy więcej dzieci z innymi uszkodzeniami wynikającymi z pi-
cia alkoholu przez ciężarne matki. Szacuje się, że 1,5 mln dzieci
w Polsce to dzieci alkoholików

10

.

Wiele dzieci w domach rodzinnych doznaje przemocy od

najbliższych. Policja corocznie odnotowuje ok. 100  tys. ofiar
przemocy rodzinnej, w tym ok. 20 tys. dzieci, a przecież dzieci
są nie tylko ofiarami ale również świadkami przemocy w rodzi-
nie, co jest dla nich jednoznacznie traumatycznym przeżyciem.

Tab. 5. Małoletnie ofiary przemocy w rodzinie w latach

2012–2015

Liczba/lata

2012

2013

2014

2015

ofiary ogółem

76 993

86 797 105 332

97501

ofiary małoletnie

19 172

19 254

21 055

17 392

dzieci umieszczone

w bezpiecznym miejscu

(dalsza rodzina, placówka,

rodzina zastępcza)

527

426

346

275

Źródło: statystyka.policja.pl

Zła sytuacja materialna rodziny wiąże się nie tylko z  bra-

kiem dóbr materialnych i  wystarczających środków na za-
spokojenie potrzeb życiowych, wywołuje również frustrację,

Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Pracowania badań
„Soma”, Toruń 2013, s. 37–38. http://docplayer.pl/5355280-Rodzinne-
-formy-pieczy-zastepczej-w-wojewodztwie-warminsko-mazurskim-
-analiza-wieloaspektowa.html [dostęp 29 marca 2016 r.].

10

Sprawozdanie z  wykonania ustawy z  dnia 26  października

1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
w okresie 1 stycznia – 31 grudnia 2013 r, druk sejmowy 3095.

Tab. 2. Sprawy o pozbawienie, zawieszenie, ograniczenie władzy rodzicielskiej w latach 2008–2015

Liczby/lata

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Wpływ spraw

49 333

49 171

46 952

41 291

41 438

44 354

42 737

43 041

Orzeczenia ogółem

47 731

48 156

47 137

42 187

41 269

41 788

42 821

42 140

Orzeczenia o pozbawieniu

8 257

8 532

9 142

9 098

9 668

10 309

10 236

10 675

Orzeczenia o zawieszeniu

608

759

740

697

660

567

590

526

Orzeczenia o ograniczeniu

20 026

19 576

18 848

15 984

14 085

14 411

14 380

13 545

Źródło: Wydział Statystycznej Informacji Zarządczej Ministerstwa Sprawiedliwości.

Tab. 3. Noworodki pozostawione w szpitalu ze względów innych niż zdrowotne w latach 2000–2013

Rok

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Liczba dzieci

861

899

1018

1090

1012

1013

825

720

775

726

798

758

1021

847

Źródło: Sprawozdania Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w roku 2013 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu

rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży – druk 3395 z 2004 r., druk 3686 z 2015 r.

Tab. 4. Orzeczenia o przysposobieniu oraz liczba dzieci przysposobionych za zgodą rodziców w latach 2002–2015

Rok

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Liczba orzeczeń ogółem*

2454

2371

2622

2466

2752

2662

2838

2884

2895

2868

3055

3030

3037

2946

Liczba dzieci przysposobionych

za zgoda rodziców

855

956

938

866

872

744

621

641

618

625

652

652

628

519

Źródło: Wydział Statystycznej Informacji Zarządczej Ministerstwa Sprawiedliwości.
* Liczba orzeczeń nie jest tożsama z liczba przysposobionych dzieci, 1 orzeczenie może dotyczyć więcej niż 1 dziecka.

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

5/7

www.bas.sejm.gov.pl

demotywuje do działania, sprzyja uzależnieniom i przemocy,
co negatywnie wpływa na rozwój i szanse życiowe dzieci. We-
dług ostatniego badania budżetów gospodarstw domowych
GUS w 2014 r. ubóstwem ekonomicznym szczególnie zagro-
żeni są ludzie młodzi, w tym dzieci. ok. 10% dzieci w wieku

poniżej 18 roku życia jest dotknięta ubóstwem skrajnym,
tj. na poziomie minimum egzystencji (dla tego kryterium
wyznaczony dochód dla gospodarstwa 4-osobowego, 2 oso-
by dorosłe, 2  dzieci do 14 lat w 2014 r. wynosił 1458 zł., dla
gospodarstwa 1-osobowego – 540 zł). W ubóstwie skrajnym
żyło 11% małżeństw z trojgiem dzieci oraz ok. 27% małżeństw
z czworgiem i więcej dziećmi na utrzymaniu.

Reasumując: Pogarszająca się kondycja rodziny zarówno

w  wymiarze spójności i  więzi rodzinnych, jak i  w  wymiarze
materialnym stanowią główna przyczynę zwiększającego się
odsetka dzieci objętych opieką sądów rodzinnych i  umiesz-
czanych w pieczy zastępczej.

II. Niewydolność systemu

wsparcia rodziny

Od kilku lat toczy się publiczna dyskusja, m.in. w parlamencie,

o umieszczaniu dzieci w pieczy zastępczej z powodu złej sytuacji
materialnej rodziny. W dyskusji tej pojawiają się różne dane na
temat liczby dzieci „odbieranych rodzicom” z powodu biedy.

W 2013 r. podczas posiedzenia sejmowych Komisji Polityki

Społecznej i Rodziny oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Czło-
wieka, na której rozpatrywano Informację Prezesa Rady Mini-
strów na temat przypadków sądowej i urzędniczej ingerencji we
władzę rodzicielska poprzez odbieranie dzieci rodzicom i umiesz-
czanie ich w placówkach lub rodzinach zastępczych, ówczesny
wiceminister sprawiedliwości stwierdził, że w 2012 r. na mocy
decyzji sądu z  powodu ubóstwa umieszczono w  pieczy za-
stępczej 8 dzieci, z czego 2 na wniosek rodziców

11

.

W 2016 r. w nowelizacji ustawy kodeks rodzinny i opiekuń-

czy (art.  112³ Kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego

12

) został

przyjęty przepis zakazujący umieszczania dzieci w pieczy za-
stępczej, gdy jedyną przyczyna mogłaby być bieda. Podczas
pierwszego czytania projektu wiceminister sprawiedliwości
uzasadniając potrzebę zmian stwierdził, że z badania przepro-
wadzonego przez jego resort wynika, że w I półroczu 2015 r.
wydano 61 orzeczeń sądowych o  umieszczeniu małoletnie-
go poza rodziną z powodu złych warunków ekonomicznych
i bytowych rodziny

13

. Sędziowie rodzinni odnosząc się do wy-

powiedzi polityków i doniesień medialnych, w których liczba
„obieranych” dzieci jest podawana dowolnie, często bez od-
woływania się do źródeł wyjaśniają, że mówienie o odbieraniu
rodzinom dzieci z  powodu biedy jest krzywdzące. „To jest nie-
prawda. Żaden sąd rodzinny tylko w oparciu o niedostatek, biedę
nie odebrał nigdy dziecka. Jedyną przesłanką, jaką sądy rodzinne
stosują przy wydawaniu wszelkich decyzji, jest dobro dziecka…

11

Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Sprawiedliwo-

ści i  Praw człowieka (nr  140) i  Komisji Polityki Społecznej i  Rodziny
(nr 135) z 20 listopada 2013 r., VII kadencja, Kancelaria Sejmu Biuro
Komisji Sejmowych, www.sejm.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

12

Ustawa z dnia 18 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks ro-

dzinny i opiekuńczy (Dz.U. poz. 406).

13

Stenogram I czytania projektu ustawy o zmianie ustawy – Ko-

deks rodzinny i opiekuńczy (druk sejmowy 164), 14 stycznia 2016 r.,
s. 132–144, www.sejm.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

Przyczyną zabrania dzieci ze środowiska rodzinnego nigdy nie
jest bieda, ale złe funkcjonowanie rodziny i odrzucanie pomocy,
którą oferuje państwo i ze strony pomocy społecznej, i ze strony
sądu, brak współpracy z pracownikami socjalnymi, brak współ-
pracy z kuratorem, pogłębiający się kryzys w rodzinie”

14

.

Również Rzecznik Praw Dziecka, badając sprawy dzieci nie

stwierdził przypadków, aby okolicznością główną lub wyłączną,
skutkującą wydaniem orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pie-
czy zastępczej była trudna sytuacja materialna rodziny, aczkol-
wiek jak stwierdził, przypadków odebrania dziecka rodzicom
i umieszczenia w pieczy zastępczej z powodu ubóstwa rodziny
nie można jednak wykluczyć

15

.

Czy wprowadzony przepis rzeczywiście spowoduję zamie-

rzony przez projektodawców cel? W opinii Sądu Najwyższego
projektowana zmiana potwierdza jedynie prawidłowy kierunek
wykładni aktualnie obowiązującego stanu prawnego… i nie jest
niezbędna

16

.

Podczas debaty sejmowej o nowelizacji art. 112³ Kodeksu

rodzinnego i  opiekuńczego Rzecznika Praw Dziecka wyraził
następującą opinię: umieszczanie w pieczy zastępczej wyłącznie
z powodu ubóstwa jest gwarancją, że dzieci nie będą odbierane
rodzicom ze względu na złą sytuację materialną rodziny, aczkol-
wiek zapis ten traktuję jako profilaktykę. Przepis ten postrzegam
także jako dodatkowe zabezpieczenie dobra dziecka z rodzin

uboższych, rodzi bowiem obowiązek państwa udzielania ro-
dzinie pomocy dla usunięcia takiego stanu i poprawy jej sta-
tusu materialnego

17

.

Powstaje więc pytanie, czy rzeczywiście w ślad za zmianą

kodeksową, co do kierunku niewątpliwie słuszną, zostaną
podjęte inne działania, które spowodują realne wsparcie ro-
dzin zagrożonych umieszczeniem dzieci w pieczy zastępczej.

Wydaje się, że sedno sprawy tkwi nie tyle w doprecyzowa-

niu przepisu, co w wydolności obowiązującego systemu wpar-
cia rodziny, który tworzy kilka instytucji uzupełniających się
w wykonywanych zadaniach. Do tych instytucji należą przede
wszystkim ośrodki pomocy społecznej, zespoły interdyscypli-
narne zajmujące się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie,
powiatowe centra pomocy rodzinie, kuratorzy sądowi. Zgod-
nie z ustawą o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej rodziny
problemowe powinny uzyskać pomoc w  najbliższym środo-
wisku głównie od asystenta rodziny, rodzin wspierających
i placówek wsparcia dziennego, a na mocy ustawy o pomocy
społecznej w sytuacji niedostatku pomoc materialną w postaci
zasiłków i  wsparcia rzeczowego. Sprawnie funkcjonujący sy-
stem powinien ograniczać liczbę dzieci umieszczonych w pie-
czy zastępczej. Dane statystyczne wskazują jednak na utrzy-
mującą się mniej więcej stałą liczbę dzieci w pieczy zastępczej,
co powoduje, że przy zmniejszającej się populacji dzieci w wie-
ku do lat 18, zwiększa się odsetek dzieci objętych tą pieczą.

14

Sędzia Karolina Sosińska, wypowiedź dla PAP, www.sedziowie-

rodzinni.pl/aktualnosci/617 [dostęp 25 marca 2016 r.].

15

Stenogram z 8. posiedzenia Sejmu w dniu 14 stycznia 2016 r.,

Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy; dys-
kusja o „odbieraniu” dzieci z powodu ubóstwa rodziny – wypowiedź
RPD s. 138–139. www.sejm.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

16

Opinia o projekcie ustawy o zamianie ustawy – Kodeks rodzinny

i opiekuńczy (druk sejmowy 164/VIII kad.), Sąd Najwyższy, Biuro Stu-
diów i Analiz, www.sejm.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

17

Stenogram I czytania projektu ustawy o zmianie ustawy – Ko-

deks rodzinny i opiekuńczy (druk sejmowy 164), 14 stycznia 2016 r.,
s. 138 www.sejm.gov.pl [dostęp 25 marca 2016 r.].

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

6/7

www.bas.sejm.gov.pl

Jak dotychczas nie przeprowadzono całościowej diagnozy

systemu wsparcia rodzin problemowych. Niemniej z licznych
wycinkowych badań i informacji wiadomo, że nie ma proce-
dur identyfikacji rodzin problemowych. Służby socjalne nie
posiadają wystarczających kompetencji, wielu pracowników
socjalnych i  kuratorów sądowych nieumiejętnie diagnozuje
sytuację rodziny i podejmuje arbitralne decyzje. Praca socjal-
na z  rodziną dysfunkcyjną jest niewystarczająca albo jej nie
ma wcale. W samorządach brakuje środków na budowę syste-
mu wsparcia rodziny przez asystentów rodziny, rodziny wspie-
rające, placówki wsparcia dziennego i koordynatorów pieczy
zastępczej oraz na pomoc materialną dla rodzin. Podstawową
przyczyną takiego stanu jest brak odpowiedniego zabezpie-
czenia finansowego zadań scedowanych na samorządy przez
państwo, budowanie kadry systemu wsparcia rodzin na pod-
stawie umów cywilnych (niepewność zatrudnienia asysten-
tów – np. zlecenia na kilka miesięcy), brak szkoleń, niewystar-
czające doświadczenie i kwalifikacje zatrudnianych osób.

Przykładem niewłaściwego stosowania obowiązujących

przepisów, co można uznać za brak wystarczających kompe-
tencji służb socjalnych, jest wynik badania aktowego, które
dotyczyło zasadności „odbierania” dzieci przez pracownika
socjalnego na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu
przemocy w rodzinie, przeprowadzonego w 2015 r. przez In-
stytut Wymiaru Sprawiedliwości

18

. Jednym z istotnych celów

tego badania było określenie, w jakiej sytuacji rodzinnej do-
chodziło do odebrania dziecka oraz w stosunku do jakich ro-
dzin podejmowano interwencje na podstawie tego przepisu
przez pracownika socjalnego.

Tab. 7. Liczba dzieci odebranych na podstawie art.  12a

ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Lata

2011

2012

2013

2014

Liczba dzieci

474

500

571

1 359

Źródło: Sprawozdanie z  realizacji Krajowego Programu Przeciw-

działania Przemocy w Rodzinie na lata 2014–2020 za okres od 1 stycz-
nia do 31 grudnia 2014 r. – druk 4002.

Jak wynika z badania, w zdecydowanej większości spraw

interwencja pracownika socjalnego nie była związana z epizo-
dycznym aktem przemocy jednego z członków rodziny. Ode-
brania dziecka dokonywano najczęściej w  godzinach pracy
pracownika socjalnego, w  sytuacji, gdy rodzice (w  większo-
ści rodziny rozbite, konkubenci) byli pod wpływem alkoholu
i z tego względu nie byli w stanie sprawować właściwej opieki.
Dzieci najczęściej odbierano rodzicom o  najniższym pozio-

18

J. Słyk, Odbieranie dzieci rodzicom na podstawie art. 12a ustawy

z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Instytut Wy-
miaru Sprawiedliwości, Warszawa 2015.

mie wykształcenia, żyjącym w  trudnej sytuacji materialnej,
objętych pomocą społeczną, nieposiadających pełnej władzy
rodzicielskiej, nadużywających alkoholu, karanych. Jak stwier-
dzono we wnioskach z badania sądy opiekuńcze orzekły osta-
tecznie o odizolowaniu dzieci od rodziców w połowie spraw
zgłoszonych na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu
przemocy w rodzinie.

W ostatnich latach NIK wielokrotnie podejmowała kontro-

le w zakresie funkcjonowania systemu wsparcia rodzin prob-
lemowych. Kontrole te dotyczyły funkcjonowania: systemu
przeciwdziałania przemocy, asystentów rodziny, koordyna-
torów pieczy zastępczej oraz pomocy w  usamodzielnianiu
wychowanków pieczy zastępczej i  działań organów admi-
nistracji publicznej w  sytuacji zagrożenia odebrania dzieci
rodzicom

19

. Z tej ostatniej informacji wynika, że gminne pro-

gramy wspierania rodziny w większości gmin były uchwalone
z dużym opóźnieniem w stosunku do wymogów ustawowych,
a w niektórych takich programów nie uchwalono. Natomiast
w objętych kontrolą ośrodkach pomocy społecznej (ops) – naj-
ważniejszych instytucjach w systemie wsparcia rodzin – odno-
towano następujące dysfunkcje:

•

nie zawsze skutecznie identyfikowano rodziny potrze-

bujące wsparcia, które miały trudności w  wypełnianiu
funkcji opiekuńczo-wychowawczych,

•

proces identyfikacji rodzin niewydolnych pod wzglę-

dem opiekuńczo-wychowawczym odbywał się głównie
na podstawie analizy wniosków o  pomoc materialną
złożonych przez rodziny dysfunkcyjne,

•

w niewystarczającym stopniu korzystano z instrumentu

asystenta rodziny w sytuacji zagrożenia rodzin odebra-
niem dzieci (nie zatrudniano asystentów w potrzebnej
liczbie lub dokonywano częstych zmian na tym stano-
wisku, tworzono listy oczekujących rodzin na wsparcie
asystenta),

•

nie korzystano z instytucji rodzin wspierających, bo ta-

kich rodzin nie było,

•

tylko w nielicznych gminach udzielono wsparcia z wy-

korzystaniem placówek wsparcia dziennego,

•

działania nie zawsze były skorelowane z możliwością udzie-

lania wsparcia przez inne instytucje wspierające rodziny,

19

Informacja NIK o  wynikach kontroli. Pomoc w  usamodziel-

nianiu się pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej, nr  ewid.
189/2014/P/14/45/KPS, Warszawa 2014; Informacja NIK o  wynikach
kontroli. Funkcjonowanie koordynatorów pieczy zastępczej w wojewódz-
twie podlaskim, Delegatura w Białymstoku, nr ewid. 19/2015/P/067/
LBI, Warszawa 2015; Informacja NIK o wynikach kontroli. Funkcjonowa-
nie asystentów rodziny w świetle ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy
zastępczej, Warszawa 2015, nr  ewid. 35/2015/P/14/048/KP; Informa-
cja NIK o  wynikach kontroli. Działania organów administracji publicz-
nej w  sytuacji zagrożenia odebrania dzieci rodzicom, Warszawa 2015,
nr ewid. 45/2015/p/15/075/LKI.

Tab. 6. Liczba dzieci w pieczy zastępczej oraz struktura pieczy zastępczej (%) w latach 2011–2014

2011

2012

2013

2014

Liczba dzieci ogółem

95 046

100%

78 607

100%

78 519

100%

77 348

100%

w pieczy rodzinnej

66 913

70,4%

58 082

74%

58 570

75%

57 651

74,5%

w pieczy instytucjonalnej

28 133

29,6%

20 525

26%

19 949

25%

19 697

25,5%

Źródło: Informacja Rady Ministrów o realizacji ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w 2012 r. (druk

sejmowy nr 1669), w 2013 r. (druk sejmowy 2713), w 2014 r. (druk sejmowy 3851).

Analizy

BAS nr

5

(141) 19

kwietnia

2016

7/7

Seria Analizy BAS wydawana jest wyłącznie w wersji elektronicznej.

Czasopismo jest dostępne w bazach danych BazEkon, C.E.E.O.L., EBSCO Legal Source oraz w serwisie informacyjnym EMIS.

Więcej informacji na stronie www.bas.sejm.gov.pl w dziale publikacje.

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. [phone],

e-mail: [e-mail]), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa

•

żaden ops nie posiadał pisemnych porozumień określa-

jących zasady współpracy z innym instytucjami,

•

w  39% ops stwierdzono niestosowanie kontraktu so-

cjalnego lub nieprawidłowości podczas wykonywania
zadań z wykonywaniem tego instrumentu,

•

wsparcia udzielano rodzinom zgodnie z  przepisami

ustawy o pomocy społecznej, jednak wysokość udziela-
nej pomocy nie pozwalała na zaspokojenie zdiagnozo-
wanych i zgłoszonych przez rodziny potrzeb.

Z badania ankietowego NIK dotyczącego rodzin korzysta-

jących z  pomocy ośrodków pomocy społecznej wynika, że
odsetek rodzin którym w latach 2012–2014 „odebrano dzieci”
i umieszczono w pieczy zastępczej w stosunku do wszystkich
rodzin niewypełniających funkcji opiekuńczo-wychowaw-
czych objętych pomocą społeczną wyniósł 4,5%; wskaźnik ten
był najwyższy w miastach na prawach powiatu – 7,5%, w po-
zostałych gminach utrzymywał się na poziomie 2–3%

20

.

W konkluzjach kontroli NIK stwierdzono, że pomoc udzie-

lona rodzinom problemowym przez ops często okazywała
się nieskuteczna, w  wyniku czego dzieci były umieszczane
w pieczy zastępczej. Przyczyny niskiej skuteczności wsparcia
to: zbyt późna identyfikacja rodzin, wieloproblemowość i nie-
chęć rodzin dysfunkcyjnych do współpracy z ośrodkami, brak
wsparcia rodzin przez asystenta rodziny i wykonywanie pracy
z tymi rodzinami przez pracowników socjalnych wypełniają-
cych różne inne obowiązki, zbyt mała liczba placówek wspie-
rających i brak rodzin wspierających.

Reasumując: Obowiązujący system wsparcia rodzin prob-

lemowych z braku wystarczających środków finansowych i in-
stytucji nie realizuje zadań, jakie wynikają z obowiązujących
przepisów prawnych, co niewątpliwie jest jedną z  przyczyn
umieszczania dzieci w pieczy zastępczej.

Podsumowanie

1. Pogarszająca się kondycja rodziny zarówno w wymiarze

spójności i  więzi rodzinnych, jak i  w  wymiarze materialnym
(ok. 10% dzieci w wieku poniżej 18 roku życia jest dotknięta
ubóstwem skrajnym, tj. na poziomie minimum egzystencji)

20

Informacja NIK o wynikach kontroli. Działania organów admini-

stracji publicznej w sytuacji zagrożenia odebrania dzieci rodzicom, War-
szawa 2015, nr ewid. 45/2015/p/15/075/LKI, s. 12.

stanowią główną przyczynę zwiększającego się odsetka dzieci
objętych postępowaniem sądów rodzinnych i umieszczanych
w pieczy zastępczej.

2. W praktyce dzieci umieszczane są w pieczy zastępczej

nie zawsze zgodnie z  obowiązującymi przepisami, nie tylko
dlatego, że odpowiednie służby podejmują niewłaściwe de-
cyzje i działania, ale również dlatego, że wielu instytucji po-
mocowych przewidzianych prawem, tj. asystentów rodziny,
rodzin wspierających, placówek wsparcia dziennego, na po-
ziomie lokalnym jest za mało, albo najczęściej nie ma wcale.
Wsparcie finansowe udzielane przez ośrodki pomocy spo-
łecznej rodzinom o niskim statusie materialnym na podstawie
przepisów ustawy o pomocy społecznej w wielu przypadkach
nie zaspokaja zgłaszanych potrzeb.

3. Dzieci wychowujące się w  rodzinach problemowych

i  w  pieczy zastępczej, to duża, ale najsłabsza i  najbardziej
bezbronna grupa społeczna w Polsce. Odsetek ogółu małolet-
nich znajdujących się pod opieką sądów w 2014 r. wynosił 3%
(w 1989 r. – 1,6%). Odsetek ogółu dzieci umieszczanych w pie-
czy zastępczej w 2014 r. wynosił 1,1% (w 1990 r. – 0,43%). We-
dług danych NIK odsetek rodzin, którym w latach 2012–2014
„odebrano dzieci” i umieszczono w pieczy zastępczej w sto-
sunku do wszystkich rodzin niewypełniających funkcji opie-
kuńczo-wychowawczych objętych pomocą społeczną wyniósł
4,5%. Poprawa sytuacji społeczno-bytowej tej grupy powinna
stać się ważnym celem polityki państwa wobec rodziny.

Bibliografia

M. Liciński, Przemoc w pomocy, www.frs.pl/materiały.php.
Informacja NIK o wynikach kontroli. Działania organów administracji

publicznej w sytuacji zagrożenia odebrania dzieci rodzicom, War-
szawa 2015, nr ewid. 45/2015/p/15/075/LKI.

J. Słyk, Odbieranie dzieci rodzicom na podstawie art.  12a ustawy

z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Instytut
Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2015.

Sprawozdanie z  realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania

Przemocy w Rodzinie na lata 2014–2020 za okres od 1 stycznia do
31 grudnia 2014 r. – druk 4002 z 2015 r.

Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stoso-

wania w roku 2013 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu
rodziny, ochronie płodu ludzkiego i  warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży – druk 3686 z 2015 r.