10

Promotor 10/12

Temat numeru

T

T

T

T

T

T

T

e

e

e

m

m

m

a

a

a

t

t

t

t

n

n

n

u

u

u

m

m

m

e

e

e

r

r

r

u

u

u

u

Temat numeru

S

zkodliwe czynniki biologiczne (SCB) w środo-
wisku pracy to takie mikro- i makroorganizmy

oraz struktury i substancje przez nie wytwarzane,
które, występując w środowisku pracy, wywierają
szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być
przyczyną chorób pochodzenia zawodowego
[1, 2]. Ta szeroka defi nicja, akceptowana przez
znawców problemu, obejmuje nie tylko drobno-
ustroje wywołujące choroby zakaźne, lecz także
mikro- i makroorganizmy powodujące choroby
i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym
i nowotworowym, a także spełniające funkcję wek-
torów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków.
Zatem szkodliwe czynniki biologiczne to nie tylko
mikroorganizmy (do których zaliczamy wirusy, bak-

terie, grzyby i pierwotniaki), lecz także organizmy
większe (czyli makroorganizmy), które, w przeci-
wieństwie do mikroorganizmów, możemy zobaczyć
gołym okiem (np. krwiopijne owady lub kleszcze,
a także pewne struktury makroorganizmów, np.
pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Defi nicja
obejmuje również szkodliwe substancje wydalane
do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny
przez mikroorganizmy (np. endotoksyna bakteryjna,
glukany, mikotoksyny, lotne związki organiczne) lub
makroorganizmy (toksyny we włoskach parzących
niektórych owadów, alergeny białkowe w wydali-
nach roztoczy, ptaków i ssaków), bądź uwalniające
się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek
roślinnych lub zwierzęcych (np. alergeny zawarte

Pracownicy służby zdrowia, laboratoriów oraz sektora rolniczego i leśnego to grupy najbar-
dziej narażone na działanie szkodliwych czynników biologicznych w ich miejscu pracy. Jednak
nawet zatrudnieni w sektorze kultury czy edukacji, a także pracownicy biurowi mają kontakt
z alergenami czy toksynami pochodzenia biologicznego.

Szkodliwe czynniki biologiczne
w środowisku pracy

dr hab. n. med.

Rafał L. Górny

Pracownia Zagrożeń

Biologicznych,

Zakład Zagrożeń

Chemicznych, Pyłowych

i Biologicznych,

Centralny Instytut

Ochrony Pracy

– Państwowy Instytut

Badawczy, Warszawa

fot. Thinks

tock

www.promotor.elamed.pl

11

Temat numeru

w pyle z rozdrobnionych roślin lub sproszkowanych
enzymów ssaków).

P

ROBLEMY

Z

DEFINICJĄ

SZKODLIWYCH

CZYNNIKÓW

BIOLOGICZNYCH

Należy wyraźnie zaznaczyć, że dzisiejszy stan
wiedzy w pełni uprawnia do takiego właśnie
holistycznego defi niowania i postrzegania SCB
jako tych odpowiedzialnych za występowanie nie-
korzystnych efektów zdrowotnych w środowisku
pracy. Na tym tle defi nicje zawarte w dyrektywie
2000/54/WE (w sprawie ochrony pracowników
przed ryzykiem związanym z narażeniem na dzia-
łanie czynników biologicznych w miejscu pra-
cy) [3] oraz wywodzącym się z niej Rozporządzeniu
Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników
biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy
oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo
narażonych na te czynniki [4] wraz z jego zmianą
[5] są nieprecyzyjne i nie obejmują wszystkich
znanych już dziś czynników, o których wiadomo
bez wątpienia, że są odpowiedzialne za szereg
chorób, dolegliwości czy obserwowanych u pracow-
ników niekorzystnych symptomów. Sztandarowym
przykładem może tu być endotoksyna, składnik
zewnętrznej warstwy ściany komórkowej bakterii
Gram-ujemnych. W sytuacji, w której spośród
650 dziś nam znanych biologicznych czynników
zagrożenia zawodowego endotoksyna jest pod
względem immunologicznej reaktywności jednym
z najlepiej rozpracowanych związków chemicz-
nych pochodzenia mikrobiologicznego, dla której
prawdopodobnie w najbliższych latach zostanie
wypracowana (w oparciu o relację dawka – skutek
zdrowotny) wartość dopuszczalnego stężenia, we-
dług defi nicji zawartych we wspomnianych powyżej
aktach prawnych, nie jest uznawana za szkodliwy
czynnik biologiczny. Stąd też na potrzeby oceny
zagrożeń SCB w środowisku pracy przytoczona
powyżej nowoczesna definicja biologicznych
szkodliwości zawodowych powinna być szeroko
stosowana.

N

ARAŻENIE

NA

CZYNNIKI

BIOLOGICZNE

I

JEGO

SKUTKI

ZDROWOTNE

Narażenie na czynniki biologiczne w środowisku
zawodowym jest powszechne i często prowadzi
do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków

zdrowotnych, poczynając od prostych podrażnień
i dolegliwości, przez reakcje alergiczne, do infek-
cji, chorób zakaźnych, reakcji toksycznych i wielu
innych niespecyfi cznych symptomów (np. „syn-
dromu chorego budynku”). Najpowszechniejsze
zagrożenie w środowisku pracy SCB stwarzają jako
składniki bioaerozoli, przenoszone drogą powietrz-
no-pyłową, powietrzno-kropelkową oraz wnikające
do organizmu przez skórę i błony śluzowe, a także
przez ukłucie krwiopijnych stawonogów, rzadziej
drogą pokarmową, która nie jest drogą typową dla
zakażeń zawodowych.

S

ZKODLIWE

CZYNNIKI

BIOLOGICZNE

W

NARAŻENIU

ZAWODOWYM

Czynnikami zagrożenia zawodowego mogą być
wszystkie organizmy żywe, od prionów czy wirusów
poczynając, a na ssakach i ich alergenach kończąc.
Należy wyraźnie powiedzieć, że liczba znanych nam
dziś czynników biologicznych jest niewielka. Mimo
ogromnego postępu w naukach biologicznych
liczba poznanych do dziś gatunków mikroorgani-
zmów nie przekracza 156 tysięcy, co stanowi około
9% szacunkowej liczby gatunków występujących
w świecie (tab. 1) [6].

Klasyfi kacja zagrożeń biologicznych w środowi-

sku pracy, zamieszczona w załączniku do dyrek-
tywy 2000/54/WE [3], obejmuje ogółem jedynie
375 czynników, w większości zakaźnych lub
inwazyjnych. Są one podzielone na cztery grupy
(w nawiasach podano liczbę sklasyfi kowanych
czynników): wirusy i priony (129), bakterie (151),
grzyby (26) i pasożyty (69). Rozporządzenie Mi-
nistra Zdrowia z 2005 roku [4] uwzględnia nieco
więcej – 377 czynników, w tym 113 wirusów i prio-
nów, 168 bakterii, 26 grzybów i 70 pasożytów.
W polskiej monografi i [2], obejmującej szerzej SCB
o działaniu alergizującym i toksycznym, sklasyfi ko-
wano ogółem 650 czynników lub grup czynników:
6 prionów, 137 wirusów, 186 bakterii, 75 grzybów,
83 pasożyty, 90 czynników roślinnych i 73 czynniki
zwierzęce (inne niż pasożyty). Należy podkreślić,
że faktyczna liczba biologicznych czynników zagro-
żenia zawodowego jest w rzeczywistości znacznie
większa, ponieważ szkodliwe działanie wielu
z nich (zwłaszcza alergenów) nie zostało dotąd
powiązane z wykonywaniem określonego zawo-
du, a zmiany genotypowe mogą doprowadzić do

Grupa mikroorganizmów

Liczba znanych gatunków

Szacunkowa liczba gatunków

Procent znanych gatunków w sto-

sunku do ich szacunkowej liczby

Wirusy

5000

130 000

4

Bakterie

4760

40 000

12

Glony

40 000

60 000

67

Grzyby i porosty

69 000

1 500 000

5

Pierwotniaki

40 000

100 000

31

Razem

158 760

1 830 000

9

Tab. 1. Szacunkowa liczba gatunków mikroorganizmów na świecie [6]

12

Promotor 10/12

Temat numeru

pojawienia się mutacji np. czynników zakaźnych,
stanowiąc nowe poważne zagrożenie zawodowe.

Największe narażenie na SCB występuje wśród:

• pracowników ochrony zdrowia i laboratoriów –

głównie na czynniki zakaźne (zwłaszcza wirusy
pochodzenia ludzkiego), ale również na alergeny
(np. alergeny zwierzęce),

• pracowników rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rol-

no-spożywczego i drzewnego – głównie na czynni-
ki alergizujące, immunotoksyczne oraz zakaźne
(np. zarazki chorób odzwierzęcych).
Narażenie na SCB może również być obecne

w wielu innych, często zupełnie niezwiązanych
ze sobą, grupach zawodowych. Krótką charaktery-
stykę wybranych środowisk pracy i występujących
w nich zagrożeń podano poniżej [7-13].

P

RACOWNICY

SŁUŻBY

ZDROWIA

I

LABORATORIÓW

Pracownicy służby zdrowia (lekarze, pielęgniarki,
sanitariusze, salowe), a także pracownicy labora-
toriów diagnostycznych i naukowych są narażeni
na zakażenie niemalże wszystkimi SCB. Najwyższy
stopień ryzyka występuje wśród personelu oddzia-
łów zakaźnych, chirurgicznych, pulmonologicznych,
hematologicznych, ginekologiczno-położniczych,
intensywnej terapii i hemodializ, stomatologów, pe-
diatrów, lekarzy rodzinnych oraz pracowników pogo-
towia ratunkowego, stacji krwiodawstwa i niektórych
laboratoriów. Szczególne zagrożenie przedstawiają,
przenoszone najczęściej przez krew, wirusy zapale-
nia wątroby typu B, C, D i G, a także wirusy wywołu-
jące choroby układu oddechowego i prątki gruźlicy.
Pracownicy zwierzętarni przy instytutach naukowych
czy zakładach przemysłu farmaceutycznego są na-
rażeni na silne alergeny występujące w wydalinach
i wydzielinach zwierząt laboratoryjnych.

R

OLNICY

I

PRACOWNICY

PRZEMYSŁU

ROLNO

-

SPOŻYWCZEGO

Rolnicy i pracownicy przemysłu rolno-spożywczego
(zbożowego, ziemniaczanego, drobiarskiego, pa-
szowego, zielarskiego) są narażeni na wdychanie
pyłów organicznych, zawierających duże ilości
drobnoustrojów i wytwarzanych przez nie związków
o właściwościach immunotoksycznych (endotok-
syny, glukany), alergeny roślinne oraz alergeny
roztoczy, owadów, hodowanych ptaków i ssaków.
Stężenie drobnoustrojów w pomieszczeniach
inwentarskich podczas młócenia zbóż i innych
plonów oraz w działach obróbki wstępnej (wyła-
dunku, czyszczenia surowca) zakładów przemysłu
rolno-spożywczego może w skrajnych przypadkach
(np. przy roztrząsaniu spleśniałych pasz) osiągać
wartości rzędu 10

12

jtk (jednostek tworzących

kolonie) w 1 m

3

powietrza. Przy stałej ekspozycji

na stężenia drobnoustrojów powyżej 10

5

jtk/m

3

ob-

serwuje się u narażonych pracowników znamienny
wzrost objawów ze strony układu oddechowego
(duszność, kaszel), związanych często z wystę-
powaniem syndromu toksycznego wywołanego
pyłem organicznym (ODTS), alergicznego zapalenia
pęcherzyków płucnych (AZPP) lub astmy.

Hodowcy zwierząt, służba weterynaryjna oraz

pracownicy niektórych działów przemysłu rolno-spo-
żywczego (przemysłu mięsnego, garbarni) są nara-
żeni na kontakt z wirusami, bakteriami, grzybami
i pasożytami wywołującymi choroby odzwierzęce
(zoonozy). U ogrodników, sadowników i rolników
mogą występować odczyny zapalne skóry i błon
śluzowych jako wynik alergizującego lub toksycz-
nego działania substancji roślinnych.

L

EŚNICY

I

PRACOWNICY

PRZEMYSŁU

DRZEWNEGO

Leśnicy i drwale są narażeni na zakażenie czyn-
nikami chorób odzwierzęcych (kleszczowego
zapalenia mózgu i opon mózgowych, boreliozy,
erlichiozy, wścieklizny i tularemii), na zapalenie
skóry w wyniku kontaktu z porostami i wątrobow-
cami oraz na alergię dróg oddechowych w wyniku
narażenia na grzyby pleśniowe, niektóre struktury
i substancje wytwarzane przez drzewa (pyłki, olejki
eteryczne, żywice).

Pracownicy zakładów przemysłu drzewnego

(tartaków, wytwórni płyt pilśniowych i wiórowych,
fabryk mebli, zakładów celulozowo-papierniczych)
mogą być narażeni na duże stężenia bioaerozoli
(do 10

6

jtk/m

3

), zwłaszcza grzybów z rodzajów

Aspergillus, Penicillium i Rhizopus, o właści-
wościach alergizujących i toksycznych, bakterii
Gram-ujemnych (głównie z rodzaju Rahnella)
i endotoksyn. Pracownicy ci, podobnie jak cieśle
i stolarze, narażeni są także na wdychanie pyłu
drzewnego o właściwościach alergizujących i ra-
kotwórczych.

P

RACOWNICY

ZATRUDNIENI

PRZY

PRZERÓBCE

ODPADÓW

I

OCZYSZCZANIU

ŚCIEKÓW

Pracownicy zbierający odpady komunalne oraz
osoby zatrudnione przy przetwarzaniu tych odpadów
w kompostowniach, sortowniach i wytwórniach bio-
gazu są narażeni na wdychanie alergenów i toksyn
wytwarzanych przez grzyby pleśniowe, termofi lne
promieniowce i bakterie mezofi lne. Zagrożeniem dla
pracowników oczyszczalni ścieków jest wdychanie
aerozolu kropelkowego, który może zawierać bak-
terie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym
i toksycznym, głównie bakterie Gram-ujemne i wy-
twarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotok-
syny białkowe). Pracownicy kanalizacji są narażeni
na zakażenie leptospirami (przenoszonymi przez
szczury), które wywołują chorobę Weila.

www.promotor.elamed.pl

13

Temat numeru

P

RACOWNICY

PRZEMYSŁU

BIOTECHNOLOGICZNEGO

I

FARMACEUTYCZNEGO

W tym środowisku pracy najczęstsze są uczule-
nia na enzymy proteolityczne Bacillus subtilis,
stosowane do wyrobu środków piorących [87],
toksyny Bacillus thuringiensis, stosowane jako
bioinsektycydy, oraz spory grzyba Aspergillus
niger wykorzystywanego w produkcji kwasu cy-
trynowego.

Pracownicy przemysłu farmaceutycznego są na-

rażeni na wdychanie sproszkowanych substancji
roślinnych i zwierzęcych (głównie enzymów) o dzia-
łaniu alergizującym oraz toksycznych związków
roślinnych, głównie alkaloidów i glikozydów.

R

YBACY

,

NURKOWIE

,

MARYNARZE

,

OSOBY

ZATRUDNIONE

W

PRZETWÓRSTWIE

ZWIERZĄT

MORSKICH

Rybacy, nurkowie i marynarze są narażeni na aler-
geny, toksyny i jady gąbek, meduz, mszywiołów,
żachw i ryb. Mogą też być narażeni na neurotoksyny
wytwarzane przez niektóre glony.

Zagrożeniem dla pracowników zakładów przetwa-

rzających mięso ryb i innych zwierząt morskich jest
wdychanie aerozolu kropelkowego, który zawiera
chorobotwórcze alergeny białkowe pochodzące

z małży, skorupiaków, kalmarów i ryb oraz alergi-
zującej mączki rybnej.

P

RACOWNICY

PRZEMYSŁU

TEKSTYLNEGO

Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego za-
angażowani w przetwórstwo surowców roślinnych,
takich jak bawełna, len czy konopie, są narażeni
na immunotoksyczne substancje pochodzenia
drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślin-
nego (taniny). Pracownicy zatrudnieni w zakładach
przerabiających wełnę i jedwab są narażeni na aspi-
rację alergenów pochodzenia zwierzęcego.

P

RACOWNICY

PRZEMYSŁU

MASZYNOWEGO

I

WYDOBYWCZEGO

Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego
są narażeni na endotoksyny i alergeny bakte-
rii Gram-ujemnych (głównie gatunki z rodziny
Pseudomonadaceae), które rozwijają się obfi cie
w spracowanych olejach i emulsjach olejowo-
wodnych, używanych do chłodzenia, smarowania
oraz czyszczenia maszyn i urządzeń, a tworzących
często na stanowiskach pracy tzw. „mgłę olejo-
wą”. Jako możliwą przyczynę AZPP w tej grupie
zawodowej rozważa się również atypowe prątki
(Mycobacterium chelonae, Mycobacterium spp.).
U pracowników przemysłu samochodowego wdy-
chających bioaerozole stwierdzano też inne cho-
roby zawodowe układu oddechowego: zawodową
astmę i zapalenie oskrzeli.

Spawacze, używający w swojej pracy kalafonii

(produktu destylacji żywicy sosny), są narażeni
na wdychanie par tej substancji, które często
powodują astmę.

Górnicy narażeni są na aspirację toksynotwórczych

i alergizujących grzybów rozwijających się na drew-
nianych stemplach, które mogą być przyczyną astmy
oskrzelowej i innych chorób układu oddechowego.
Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucne-
go układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów,
co ułatwia rozwój prątków (m.in. Mycobacterium

r e k l a m a

Podczas obróbki drew-
na pracownicy narażeni
są na wdychanie pyłu
drzewnego o właściwo-
ściach alergizujących
i rakotwórczych.

14

Promotor 10/12

Temat numeru

tuberculosis) i zwiększa zachorowalność na gruźlicę
i mikobakteriozy płuc. Górnicy narażeni są także
na naskórkowe grzybice stóp powodowane przez
dermatofi ty z gatunku Trichophyton rubrum lub
różne gatunki saprofi tycznych pleśni i drożdżaków
(zwłaszcza z rodzaju Candida).

P

RACOWNICY

ZATRUDNIENI

W

BUDOWNICTWIE

Pracownicy zatrudnieni przy produkcji materiałów
budowlanych, mający kontakt z pyłem zawiera-
jącym wolną krzemionkę, robotnicy wykonujący
prace ziemne (zatrudnieni np. przy budowie dróg,
mostów, domów itp.) są narażeni na kontakt
ze szkodliwymi czynnikami z grupy bakterii (głównie
prątkami: gruźlicy M. tuberculosis lub atypowymi
M. kansasii), grzybów (wywołujących grzybice na-
rządowe, np. Coccidioides immitis czy Histoplasma
capsulatum), pasożytami (głównie nicienie) oraz
stawonogami.

P

RACOWNICY

PRZEMYSŁU

ENERGETYCZNEGO

Głównym zagrożeniem zawodowym dla pra-
cowników tego sektora jest pył organiczny
powstający w procesie przetwarzania i wyko-

rzystywania biomasy. Narażenie na szkodliwe
czynniki biologiczne zależy zarówno od rodzaju
wykorzystywanego surowca, jak i od warunków
transportu oraz jego składowania. Świeża bio-
masa może zawierać do 2000 gatunków bak-
terii i grzybów, a zawartość mikroorganizmów
np. w zrębkach drewna może sięgać 10

5

jtk/kg.

Wśród występujących w pyle z biomasy czynni-
ków pochodzenia drobnoustrojowego o działa-
niu immunotoksycznym szczególne znaczenie
mają: endotoksyna bakteryjna wytwarzana
przez Gram-ujemne pałeczki z rodziny Entero-
bacteriaceae (np. Rahnella spp., Pantoea spp.,
Enterobacter spp., Proteus spp.) oraz z rodza-
jów Pseudomonas i Alcaligenes, termofilne
promieniowce (Saccharomonospora viridis,
Thermoactinomyces vulgaris) oraz mezofilne
promieniowce (Streptomyces spp.). Poważnym
zagrożeniem w przetwórstwie biomasy są rów-
nież grzyby pleśniowe z rodzajów Aspergillus,
Penicillium, Alternaria, Scopulariopsis i Tricho-
derma. Analiza wartości stężeń bioaerozolu
na stanowiskach pracy w obiektach przetwa-
rzających biomasę do celów energetycznych
wykazała, że stężenia bakterii, grzybów i endo-
toksyn w powietrzu mogą sięgać odpowiednio
10

7

jtk/m

3

, 10

6

jtk/m

3

i 10

5

JE/m

3

(JE to jed-

nostka endotoksyczna).

P

RACOWNICY

BIUROWI

Choć stężenia aerozolu bakteryjnego i grzybowego
w pomieszczeniach biurowych są zazwyczaj niskie
(tj. poniżej 10

3

jtk/m

3

), wśród wyizolowanych drob-

noustrojów dość często stwierdza się obecność
bakterii i grzybów pleśniowych zakwalifi kowanych
do grupy 2. zagrożenia, co wskazuje, że pracowni-
cy mogą być narażeni na kontakt z biologicznymi
czynnikami zagrożenia zawodowego. Narażenie
to dotyczy przede wszystkim pomieszczeń wypo-
sażonych w wentylację naturalną/grawitacyjną
i budynków, w których system klimatyzacyjny nie
jest systematycznie czyszczony. Wśród drobno-
ustrojów izolowanych z powietrza pomieszczeń
biurowych dominują ziarenkowce Gram-dodatnie
z rodzajów Staphylococcus, Micrococcus i Kocuria,
przetrwalnikujące laseczki z rodzaju Bacillus oraz
grzyby pleśniowe z rodzajów Penicillium, Aspergillus
i Cladosporium.

P

RACOWNICY

SFERY

KULTURY

I

EDUKACJI

Konserwatorzy zabytków, renowatorzy starych
budynków, bibliotekarze i archiwiści są narażeni
na kontakt z alergizującymi i toksynotwórczymi
grzybami pleśniowymi (zwłaszcza z rodzajów Asper-
gillus, Penicillium, Chaetomium, Stachybotrys,
Cladosporium), które mogą się obfi cie rozwijać

fot. Thinks

tock

www.promotor.elamed.pl

15

Temat numeru

r e k l a m a

na zawilgoconych książkach, aktach, zabytkowych
przedmiotach i ścianach budynków. Stwierdzono,
że podczas prac renowacyjnych w zagrzybionych
budynkach stężenie grzybów w powietrzu może być
wysokie (do 10

5

jtk/m

3

).

Pracownicy drukarni i innych zakładów, w któ-

rych powietrze musi być nawilżane, są narażeni
na wdychanie alergizujących i/lub toksycznych
drobnoustrojów rozwijających się w zbiornikach
klimatyzacyjnych: bakterii Gram-ujemnych (Pseu-
domonas spp., Cytophaga allerginae), termofi lnych
promieniowców i ameb (Naegleria gruberi). Drob-
noustroje te mogą wywoływać „gorączkę nawilża-
czową”, AZPP i astmę.

Zagrożeniem dla nauczycieli, wychowawców

i opiekunów społecznych są przenoszone drogą
kropelkową wirusy i bakterie pochodzenia ludzkie-
go, wywołujące choroby układu oddechowego.

P

RACOWNICY

SFERY

USŁUG

Kucharze i sprzedawcy produktów spożywczych
są narażeni na zapalenie skóry wywołane alerge-
nami kontaktowymi pochodzenia roślinnego i zwie-
rzęcego. Zagrożeniem dla fryzjerów i kosmetyczek
są grzyby-dermatofi ty pochodzenia ludzkiego i aler-
geny wziewne znajdujące się w ludzkim naskórku,
włosach i pyle z paznokci.



Piśmiennictwo

1. Dutkiewicz J., Jabłoński L.: Biologiczne szkodliwości

zawodowe. PZWL, Warszawa 1989.

2. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymań-

ska J.: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego.

Klasyfi kacja, narażone grupy zawodowe, pomiary,

profi laktyka. Ad punctum, Lublin 2007.

3. Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego

oraz Rady Europejskiej z dnia 18 września 2000 roku

dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem

związanym z narażeniem na czynniki biologiczne

w miejscu pracy. „Offi cial Journal of the European

Communities”, L. 262/21, Bruksela 17.10.2000,

21-45.

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwiet-

nia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników

biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz

ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych

na te czynniki (Dz. U. nr 81, poz. 716).

5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 lutego

2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie

szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia

w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pra-

cowników zawodowo narażonych na te czynniki

(Dz. U. nr 48, poz. 288).

6. Bisen P.S., Debnath M., Prasad G.B.K.S.: Microbes:

concepts and applications. Hoboken, Wiley-Blackwell

2012.

7. Dutkiewicz

J:

Biologiczne czynniki zagrożenia zawodo-

wego – aktualne problemy. „Medycyna Pracy”, 2004,

55 (1), 31-40.

8. EU-OSHA – European Agency for Safety and Health

at Work: Expert forecast on emerging biological risks

related to occupational safety and health. European

risk observatory report. Offi ce for Offi cial Publications

of the European Communities, Luxembourg, 2007.

9. Flannigan B., Samson R.A., Miller J.D.: Microorgani-

sms in home and indoor work environments: diver-

sity, health impacts, investigation and control. Boca

Raton, CRC Press 2011.

10. Gołofi t-Szymczak M.: Określenie narażenia na aerozol

bakteryjny i grzybowy w środowisku pracy pomiesz-

czeń biurowych z uwzględnieniem systemu wentyla-

cyjnego budynku. Rozprawa doktorska. Wydawnictwo

CIOP-PIB, Warszawa 2012.

11. Górny R.L., Dutkiewicz J., Zapór L.: Czynniki zagrożeń bio-

logicznych w środowisku pracy. Wydawnictwo CIOP-PIB,

Warszawa 2012 (wyd. 4 uaktualnione – w druku).

12. Lacey J., Dutkiewicz J.: Bioaerosols and occupational

lung disease. „Journal of Aerosol Science” 1994, 25,

1371-1404.

13. Ławniczek-Wałczyk A., Gołofi t-Szymczak M., Cyprow-

ski M., Górny R.L.: Exposure to harmful microbiologi-

cal agents during the handling of biomass for power

production purposes. „Medycyna Pracy”, 2012,

63 (4), 395-407.