1

Norman Goodman – Wstęp do socjologii

Rozdział III

KULTURA

1.

Czym jest kultura?

Słowo „kultura” często kojarzymy z pewnymi formami sztuki: z operą, baletem, muzeami.

Osobą kulturalną nazywamy kogoś, kto jest wykształcony, ma ogładę towarzyską, zna się na sztuce
itd. W tym znaczeniu kultura jest cechą indywidualną.

Jednak według socjologów kultura jest cechą społeczeostwa, a nie jednostki. Kulturą jest

wszystko to, czego uczymy się w trakcie życia społecznego i co jest przekazywane z pokolenia na
pokolenie.

Istnieje wiele definicji kultury, od lapidarnych – „charakterystyczny styl życia danego ludu, sposób na
życie” (Kluckhohn) do enumeratywnych – „całośd obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralnośd,
prawo, zwyczaje i umiejętności nabywane przez człowieka jako członka społeczeostwa” (Taylor).
Goodman i Marx nazwali kulturę „świadomym, społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów,
wiedzy, przekonao, wartości i oczekiwao normatywnych, które to dziedzictwo pomaga członkom
danego społeczeostwa i osobie z pojawiającymi się problemami”.

Kultura określa i udostępnia członkom społeczeostwa żywnośd, jaką mogą spożywad, ubranie, jakie
mogą nosid, język, którym mówią, wartości, jakim są wierni, przekonania kierujące ich zachowaniem
i praktyczne sposoby postępowania. Krótko mówiąc, kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu
odpowiednią strukturę.

Goodman w swojej książce nazywa kulturę ludzkim wynalazkiem. Rzeczywiście, kultura

wydaje się byd cechą wyłącznie ludzką. Inne gatunki, o ile wiemy, nie wykształciły własnej kultury –
większośd zachowao zaobserwowanych u z wierząt jest wyłącznie funkcją instynktu, ewentualnie
wynika z tresury tego zwierzęcia.

W jaki więc sposób ludzie wytworzyli kulturę? W trakcie ewolucji typowy dla gatunku ludzkiego
instynkt, przekazywany z pokolenia na pokolenie, stopniowo zanikał. Mimo to ludzkośd przetrwała,
a nawet wciąż rozwijała się i zdominowała życie na ziemi. Dlaczego?

Według Goodmana, właśnie „z powodu kultury”. Ta bowiem dała ludziom lepszy i szybszy sposób
przystosowania się do zmian fizycznych, topologicznych i klimatycznych, niż mogła to zapewnid
ewolucja biologiczna. Dodając do tego zaminy anatomiczne (jak rozwój mózgu, dwunożnośd czy
wykształcenie przeciwstawnego kciuka) znajdujemy odpowiedź na to, dlaczego jesteśmy „władcami”
tego świata.

Trzeba dodad, że związek między kulturą i ludźmi ma charakter wzajemny. To znaczy, że chod

tworzymy kulturę (np. przez „wymyślenie” języków), to właśnie kultura sprawia, że jesteśmy
„ludźmi”. To, co często jest uważane za „naturę ludzką” w rzeczywistości jest produktem określonej

2

kultury. Np. Amerykanie traktują wojnę, agresję i współzawodnictwo jako zjawiska, których nie da się
odciąd od naszego istnienia. Są jednak społeczęostwa (np. Arapeszowie z Nowej Gwinei), w których
wojna w ogóle nie istnieje, podobnie jak agresja czy współzawodnictwo.

Goodman zakłada, że kultura może zarówno ograniczad, jak i zwiększad ludzką wolnośd.

Kultura ogranicza ludzką wolnośd, gdyż z jej powodu ludzie nie zawsze mogą robid to, co chcą. Prawo
(wynalazek kultury) zabrania im pewnych zachowao (np. chodzenia nago po ulicy), a innych od nich
wymaga (np. opłaty za metro). Chod mężczyzna i kobieta są równi pod względem biologicznym (mimo
różnic), to rzadko bywają równi pod względami kulturowymi. W wielu społeczeostwach mężczyźni
mają wyższy status społeczny i większy zakres władzy niż kobiety.

Jednak, mimo ograniczeo, kultura sprzyja wolności. Wyzwala jednostkę od ograniczających ją,
dyktowanych przez instynkt zachowao, pozwala zmieniad działania w zależności od sytuacji i
dokonywad wyborów. Mimo że kultura ma charakter restryktywny, pozwala na wybór spośród wielu
akceptowalnych opcji (np. nie wolno nam chodzid nago po ulicy, jednak możliwości wyboru stroju
mamy niemal nieograniczone). Ponadto, kultura wyzwala nas od przymusu ciągłego odkrywania
wszystkich aspektów życia społecznego – nie musimy ciągle na nowo tworzyd języka, którym się
porozumiewamy, ani odkrywad na nowo ognia, który daje nam ciepło i pozwala ugotowad jedzenie.
Niezliczone czynności rutynowe, które wykonujemy codziennie i niezliczone, potrzebne nam wytwory
materialne są właśnie produktami kultury.

2.

Składniki kultury

Kultura składa się z dwóch głównych komponentów: kultury materialnej i kultury

niematerialnej.

Kultura materialna to wszystkie konkretne, dotykalne wytwory społeczeostwa (np. odkrycia
archeologiczne: dzbany, biżuteria, broo, ale także tak różne obiekty jak telewizory, samoloty,
stadiony, drapacze chmur, ubrania i pralki automatyczne, czyli wszystko to, co stanowi fizyczny
przejaw życia ludzi). Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom. Niektóre wytwory,
jak np. samoloty, są często modernizowane, inne, jak wanny, nie zmieniają swojej podstawowej
struktury. Inne (jak suwak logarytmowy) są wypiuerane przez nowości techniczne, bądź (jak hula-
hoop) wychodzą z mody. Jednak niezmiennie wszelkie wytwory kultury materialnej są częścią
fizycznego środowiska społeczeostwa.

Socjologowie o wiele bardziej jednak koncentrują się na kulturze niematerialnej – duchowych
wytworach społeczeostwa przekazywanych przez pokolenia.



Wiedza i przekonania

Pojęcie „wiedza” odnosi się do zbioru takich pojęd, które oparte są na wnioskach pochodzących z
doświadczenia empirycznego (np. kulistośd Ziemi czy związek między niską wagą noworodków a
paleniem ich matek podczas ciąży). Przekonania są natomiast poglądami nie popartymi wiedzą
empiryczną w takim stopniu, który umożliwiałby uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe. Dwoma
kontrowersyjnymi przykładami przekonao są: „życie zaczyna się w chwili poczęcia” oraz „kara śmierci
przeciwdziała zbrodniom”.

3



Wartości

Wartości są abstarkcyjnymi pojęciami mówiącymi o tym, co społeczeostwo uważa za dobre, słuszne i
pożądane. Są one podstawą oceny działao społecznych, dlatego kształtują nasze wybory. Obdarzone
są również ładunkiem emocjonalnym – ludzie spierają się, walczą, a nawet umierają w obronie
wartości, takich jak „wolnośd”. Wartości niekonieczenie muszą byd akceptowane przez całe
społeczeostwo, w różnych społeczeostwach mogą mied różne znaczenie. Np., paostwa
demokratyczne i totalitarne zupełnie inaczej rozumieją pojęcie „wolnośd”. Wartości są często
ogranicznae w obrębie danego społeczeostwa, np. „wolnośd wypowiedzi”, tak ceniona przez
demokrację, jest często ograniczana podczas wojny; nawet kiedy jest pokój przepisy prawa mówiące
o pomówieniu i oszczerstwie czy obawa przed spowodowaniem „bezpośredniego stanu zagrożenia”
ograniczają swobodę mówienia tego, co się chce. Trzeba pamiętad, że wartości nie muszą byd
statyczne, mogą zmieniad się wraz z upływem czasu. Np. w kilku ostatnich dekadach wartości
dotyczące miłości, seksu i małżeostwa uległy zmianie.



Normy

Ludzkie zachowanie poddane jest strukturze norm, przepisów i regulacji nakazujących odpowiednie
zachowanie w szczególnych sytuacjach. Budzimy się i chodzimy spad o określonych porach, jemy
posiłki według pewnych schematów i ubieramy się w określony sposób. Normy mogą również
regulowad zachowania ludzi wobec siebie nawzajem. Struktura norm społecznych („struktura
normatywna”) jest podzielona na: zwyczaje, obyczaje i prawa.

o Zwyczaje

Zwyczajami nazywa się rutynowe czynności życia codziennego, nawykowe działania (takie jak
budzenie się o tej samej porze, nalewanie mleka do płatków, jedzenie za pomocą sztudców itp.).
Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu. Ludzie, którzy
nie zachowują się zgodnie z ustalonymi zwyczajami często uważani są za ekscentryków
i dziwaków, stają się obiektem żartów i kpin.

o Obyczaje

Obyczaje są normami uważanymi za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeostwa i życia
społecznego jako całości. Dlatego, na przykład, naruszenie normy poszanowania własności
prywatnej jest niezwykle poważną sprawą, gdyż obraża ono społeczne pojęcie rozdzielania dóbr.
Z obyczajami związane jest pojęcie tabu, które oznacza obyczaje proskryptywne, czyli takie które
określają, czego nie powinno się robid. Społeczeostwa najczęściej mają tabu dotyczące związków
seksualnych i małżeostw między bliskimi krewnymi („tabu kazirodztwa”) oraz jedzenia ludzkiego
mięsa. Naruszenie tabu i innych obyczajów pociąga za sobą dużo bardziej surowe sankcje niż
niedostosowanie się do zwyczajów. Sankcje te mogą obejmowad uwięzienie, wygnanie a nawet
śmierd.

o Prawa

Prawa są normami ustanowionymi i wymuszanymi przez władzę polityczną społeczeostwa. Kiedy
prawa te są spisane i skodyfikowane, określa się je jako „ustawodawstwo”. Prawo stosuje się do
zachowao uważanych za istotne dla społeczeostwa.

4



Znaki i symbole

Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Istanieją dwa
rodzaje znaków: znaki naturalne i konwencjonalne (inaczej symbole). Znak naturalny ma
wewnętrzny, immanentny związek z tym, co przedstawia. Np., kiedy widzimy dym, domyślamy się, że
coś się pali. Dwa elementy – dym i pożar – są ze sobą związane. Nie tworzymy tego związku, ale
musimy nauczyd się go rozpoznawad.

o Symbole

Symbole (czyli znaki konwencjonalne) nie mają „naturalnego” pochodzenia, są arbitralnie
stworzonymi przedstawieniami (słowami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki
umowie (konwencji) społecznej. Np. flaga jest tylko kawałkiem materiału o pewnym kształcie,
kolorze i wzorze. Mimo to ludzie umierają w jej obronie. Flaga bowiem to symbol narodu
odzwierciedlający wszystko, co jest ważne dla danego społeczeostwa.

o Język

Język jest społecznie wytworzonym zbiorem symboli i najważniejszym aspektem kultury. Elementy
języka mają mniej więcej takie samo znaczenie dla wszystkich, którzy należą do tej samej
społeczności językowej. Dzięki temu język jest głównym środkiem porozumiewania się ludzi.

o Gesty

Ludzie porozumiewają się również za pomocą gestów, ruchów ciała, lub jego części (takich jak
twarz czy ręce), które mają społecznie uzgodnione znaczenie. Jednak znaczenie to może byd
różne w różnych społeczeostwach. W społeczeostwie amerykaoskim kółko utworzone z kciuka
i palca wskazującego i jednoczesne wyprostowanie trzech pozostałych palców oznacza „okay,
wszystko w porządku”. We Francji natomiast przekazuje on w dośd obraźliwy sposób, że osoba,
do której został skierowany, jest niczym, „zerem”. W Grecji i Turcji ten sam gest oznacza
niepożądaną propozycję seksualną.

3.

Kultura „idealna” i „rzeczywista”

Normy definiują „ideał” – określają, co społeczeostwa, ludzie powinni robid i czego się od nich
oczekuje. Ludzie jednak nie zawsze zachowują się tak, jak powinni i jak się tego po nich oczekuje. Np.
w społeczeostwie amerykaoskim ludzie na ogół popierają normę wierności seksualnej w małżeostwie.
Mimo to więcej niż ¼ żonatych mężczyzn i zamężnych kobiet przyznaje się do jakiejś formy związków
pozamałżeoskich. Lecz nawet te osoby często podkreślają jednak wartośd normy wierności. Ideał
rozmija się więc z rzeczywistością. Nie należy więc mylid norm z zachowaniem. Normy określają
zachowania społeczenie pożądane, które mogą – ale nie muszą – byd wprowadzane w życie. Normy
stanowią cenny wgląd w formy działao, które społeczeostwo uważa za pożądane, ale nie gwarantują,
że działania te będą wykonane.

4.

Różnorodnośd kulturowa

Formy kultury są różne w różnych społeczeostwach. Są także różnorodne w obrębie jednego
społeczeostwa.

5

a) Różnice między społeczeostwami

Badania antropologiczne wskazują na znaczne różnice między społeczeostwami. Najbardziej
widoczne są różnice kulturowe. Społeczeostwa różnią się wartościami i normami określającymi
odpowiednie zachowania. Ruth Benedict opisuje dwa biegunowe przeciwieostwa: kulturę dionizyjską
(charakteryzującą się gorączkową aktywnością, podwyższonym poziomem emocji i osiąganiem
indywidualnej przewagi dzięki współzawodnictwu) i kulturę apolioską (charakteryzującą się spokojną
rezerwą, trzeźwością, umiarkowaniem i podkreślaniem wyższości działao kolektywnych nad
indywidualnymi). Podobne różnice widad w społeczeostwach współczesnych. Nacisk, jaki kultura
amerykaoska kładzie na jednostkę, bardzo różni się od roli, jaką odgrywa kolektyw w paostwach
socjalistycznych. Jednak różnice kulturowe widoczne są nawet między paostwami socjalistycznymi.
Różnorodnośd kulturowa społeczeostw jest przykładem elastyczności i zmienności układów
społecznych. Rozumienie i właściwa ocena tej różnorodności prowadzi do poszanowania
odmienności i geniuszu twórczego gatunku ludzkiego.

b) Różnice wewnątrz społeczeostw

Podobnie jak różnią się kultury różnych społeczeostw, tak mogą się grupy w jednym i tym samym
społeczeostwie. Grupy te, nazywane subkulturami, mogą się różnid klasą społeczną, pochodzeniem
etnicznym, rasą, religią i stylem życia, a także celami i zainteresowaniami.



Subkultury

Wzory subkulturowe nadają grupie wyraźną tożsamośd i styl, co odróżnia ją od całości społeczeostwa,
którego jest częścią. Tożsamośd subkultury może się koncentrowad wokół jej dziedzictwa etnicznego,
może wynikad z sytuacji ekonomicznej grupy (np. biedota zamieszkująca getta), mogą byd oparte na
historii i geografii regionu (np. subkultury Nowej Anglii i głębokiego Południa). Mówiąc krótko, niemal
każda grupa o odpowiedniej liczebności, która ma społeczne przekonania, wartości, normy i styl życia
inne niż całe społeczeostwo, może byd uznana za subkulturę. Subkultury często porozumiewają się
własnym językiem, zrozumiałym tylko dla członków danej grupy, co daje im poczucie tożsamości
i broni przekazu informacji przed osobami z zewnątrz. Kulturowa mozaika tworzona przez subkultury
może byd postrzegana jako czynnik wzbogacający społeczeostwo (jak np. w Stanach Zjednoczonych),
jednak niektóre społeczeostwa (np. japooskie) uważają, że odmiennośd subkulturowa rozmywa
kulturę narodową i nie popierają przez to istnienia subkultur.



Kontrkultury

W niektórych przypadkach wzorce kulturowe pewnej podgrupy są nie tylko różne, ale i przeciwne
wzorcom reszty społeczeostwa. Kontrkultury, bo tak nazywamy takie grupy, ucieleśniają przekonania,
wartości, normy i style życia, które są wyraźnym przeciwieostwem tych, które wyznaje społeczeostwo
jako całośd. Np. w latach 60. i wczesnych latach 70. Hippisi zanegowali fundamentalne wartości
społeczeostwa amerykaoskiego, takie jak indywidualizm, współzawodnictwo i materializm.
W przypadku ruchu hippisowskiego, elementy kontrkultury zostały wchłonięte przez większą
strukturę kulturową i różnice między nimi zatarły się. Częściej jednak kontrkultura pozostaje
w jaskrawym konflikcie z całym społeczeostwem, jak np. fundamentaliści muzułmaoscy w Egipcie.

6



Relatywizm kulturowy

Różnorodnośd praktyk kulturowych wśród społeczeostw i w obrębie tego samego społeczeostwa
sugeruje, że nie istnieje pojedynczy, „najlepszy” wzorzec kulturowy. Wniosek ten stał się podstawą
relatywizmu kulturowego – hipotezy zakładającej, że żadna praktyka kulturowa nie jest wewnętrznie
zła lub dobra, każdą należy rozumied w kontekście jej miejsca w większej konfiguracji kulturowej. Ta
perspektywa doprowadziła obserwatorów do powstrzymywania się od ocen i wydawania sądów na
temat nieznanych im praktyk. Jednocześnie wzmogła tolerancję, a nawet szacunek dla stylów
kulturowych, które mogą wydawad się dziwne czy „nienaturalne”. Przyjęcie postawy relatywizmu
kulturowego zachęca do większego obiektywizmu w spojrzeniu na własne społeczeostwo i jego
praktyki kulturowe oraz zapewnia dystans, z którego można obserwowad kontekst własnego życia.



Etnocentryzm

Przeciwieostwem relatywizmu kulturowego jest etnocentryzm – tendencja do traktowania własnej
kultury jako moralnie wyższej od innych kultur i do oceniania innych kultur według własnych
standardów. Etnocentryk przyjmuje, że tylko jego społeczeostwo postępuje właściwie, ma skłonnośd
do postrzegania praktyk innych kultur czy subkultur jako dewiacji, nie bierze pod uwagę istnienia
różnic.

5.

Kultura i socjobiologia

Rzucając wyzwanie socjologii i jej założeniu, że kultura kształtuje ludzkie zachowanie, entomolog
Edward Wilson zaproponował nową dyscyplinę naukową – socjobiologię, czyli biologiczne studia nad
podstawami ludzkiego zachowania. Wilson uważa, że wszystkie zachowania społeczne – łącznie
z zaobserwowanymi u innych niż ludzki gatunków – podlegają tym samym procesom ewolucyjnym,
które wpływają na fizyczną charakterystykę gatunku.

Na poparcie swoich poglądów socjobiolodzy chętnie przywołują przykład opieki rodzicielskiej nad
potomstwem, wyjaśnianej zazwyczaj za pomocą kultowego wzorca „altruizmu”. Utrzymują, iż powód,
dla którego u wielu gatunków rodzice występują w obronie młodych, nie ma nic wspólnego
z altruizmem. Według socjobiologów, zwierzęta są genetycznie zaprogramowane do takich, a nie
innych zachowao, ponieważ przetrwanie młodych zwiększa prawdopodobieostwo przetrwania
genów ich rodziców.

Krytycy socjobiologii twierdzą natomiast, że analogia między zachowaniem zwierząt i ludzi (np.
porównywanie rytuałów godowych zwierząt z rytuałami narzeczeoskimi ludzi) zawiera
fundamentalne nieścisłości. Utrzymują oni, że ogromna różnorodnośd ludzkich zachowao przeczy
próbie wyjaśniania ich za pomocą genetyki. Zakodowane programy genetyczne, według nich,
spowodowałyby uniformizację społecznych zachowao homo sapiens, co jest niezgodne
z rzeczywistością.

Jednak socjologowie przyznają, że w badaniach nad ludzkim zachowaniem społecznym nie wolno
ignorowad czynników biologicznych. Biologia bowiem nie tylko nakłada pewne ograniczenia na
zachowanie ludzi, ale sprawia również, że niektóre wzorce kulturowe są prawdopodobnie
powszechniejsze od innych. Większośd badaczy w naukach społecznych odrzuciła podstawowe
założenia socjobiologii. Coraz więcej z nich jednak próbuje zrozumied dokładniej, w jaki sposób siły
biologiczne wpływają na życie społeczne.