Wykład-Historia myśli ekonomicznej

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Wykładowca: dr M. Makuch

Historia myśli ekonomicznej –

od merkantylizmu przez A. Smitha (twórcę nauki ekonomii) i J. Keynes’a

po Nową Ekonomię Instytucjonalną. Zarys

Historia myśli ekonomicznej - jest dyscypliną naukową w zbiorze nauk społecznych,

która bada przeszłość myśli ekonomicznej, opisuje ją i poszukuje prawidłowości słuŜących
praktyce gospodarczej.

Ekonomia stara się formułować – wykrywać i opisywać pewne ogólne prawidłowości

rządzące procesami gospodarczymi. Tego rodzaju wykryte i pisane prawidłowości nazywamy
prawami  ekonomicznymi.  Prawa  ekonomiczne  mają  charakter  prawidłowości  typu
statystycznego, inaczej – stochastycznego. W przeciwieństwie (np. do praw fizyki) działanie
praw  ekonomicznych  nie  ujawnia  się  w  kaŜdym  pojedynczym  przypadku,  lecz  dopiero  przy
masowym  powtarzaniu  się  danego  rodzaju  zdarzeń  lub  działań.  W  tym  sensie  mówi  się
często,  Ŝe  prawa  ekonomiczne  to  „prawa  wielkich  liczb”.  Stąd  kaŜde  prawo  ekonomiczne
powinno być obwarowane klauzulą: „na ogół”, „zazwyczaj”.

Dosyć często są teŜ one (te prawidłowości) określane jako stale powtarzające się

zaleŜności (związki) między działaniami lub czynnościami ludzi w procesie gospodarowania.
Na  proces  gospodarowania  składają  się  róŜnorodne,  wielokrotnie  powtarzane  działania
milionów  ludzi  i  instytucji.  Działania  te  odbywają  się  w  róŜnych  warunkach,  podlegających
większym  lub  mniejszym  zmianom.  Są  one  reakcją  na  róŜnego  rodzaju  bodźce  i  w  róŜny
sposób  oddziałują  na  otaczający  świat.  Między  tymi  działaniami  zachodzą  róŜnorodne
zaleŜności.  Ekonomia,  posługując  się  takimi  metodami,  jak  obserwacja  rzeczywistości,
analiza  faktów  i  danych  statystycznych,  a  w  pewnej  mierze  nawet  eksperyment,  stara  się
określić, które z tych zaleŜności są istotne, konieczne, stale się powtarzają i mają w związku z
tym  charakter  ogólniejszych  prawidłowości,  a  które  z  nich  są  nieistotne,  przypadkowe  i
występują  jedynie  sporadycznie.  Postępując  w  ten  sposób  ekonomia  tworzy  pewne
abstrakcyjne  pojęcia,  wyraŜające  ogólne  własności  róŜnych  elementów  i  aspektów  procesu
gospodarowania. Te abstrakcyjne pojęcia określamy mianem kategorii ekonomicznych.

Ustalanie istotnych (koniecznych), stale powtarzających się związków i zaleŜności

między  kategoriami  ekonomicznymi  jest  równoznaczne  z  formułowaniem  praw
ekonomicznych,  łączenie  zaś  tych  praw  w  zwarte,  powiązane  ze  sobą  logiczne  systemy  –  z
konstruowaniem  teorii  ekonomicznych.  Teorii  jest  wiele  –  kaŜda  z  nich  zawiera  jednak
zazwyczaj  pewien  zbiór  definicji,  twierdzeń  i  hipotez  naukowych  odnoszący  się  do
określonego  aspektu  procesu  gospodarowania  i  tworzący  uporządkowaną,  spójną  całość.
Teorie ekonomiczne usiłują objaśniać i interpretować rzeczywistość gospodarczą. Dostarczają
one  abstrakcyjnego  obrazu  przebiegu  procesów  i  zjawisk  ekonomicznych.  W  obrazie  tym
eksponowane jest to, co w danych warunkach określonej rzeczywistości jest typowe i istotne,
a pomijane to, co jest nietypowe i nieistotne. Objaśniając rzeczywistość teorie dostarczają teŜ
określonych  wskazówek  dla  polityki  gospodarczej.  Jak  pisze  A.  Welfe:

„Teorie są

skomplikowane, wielowymiarowe, ogólnikowe, abstrakcyjne, nieprecyzyjne. Nazbyt chętnie posługują się
załoŜeniem ceteris paribus

, które najczęściej nawet w przybliŜeniu nie jest spełnione w rzeczywistości. Jego

uchylenie natomiast powoduje zwykle, iŜ prawdziwość traci większość formułowanych wcześniej twierdzeń.
Teorie są zmienne w czasie. Pod wpływem rozwoju gospodarczego zmieniają się, często radykalnie, poglądy na
mechanizmy

ekonomiczne.(…)

Cykliczność

dominacji

pewnych

systemów

teoretycznych

i współistnienie konkurujących ze sobą hipotez są cechami szczególnymi ekonomii (…) Ekonomia jest takŜe

Patrz teŜ: J. Bremond, M-M. Salort, Odkrywanie ekonomii, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 1994

Patrz str. 25; łac. ceteris paribus – dosł. : wszystko inne takie same.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

zaangaŜowana społecznie i politycznie, co niekiedy bardzo utrudnia rzeczową dyskusję i nasuwa podejrzenia, iŜ
wiele teorii pojawia się, aby sprostać określonemu zapotrzebowaniu.

”

Prawa ekonomiczne działają obiektywnie, co wyraŜa się w tym, Ŝe po pierwsze – są

one rzeczywistą, realną cechą procesu gospodarowania, a po drugie – ich istnienie i działanie
nie zaleŜy od świadomości i woli ludzi. Wpływ ludzi na działanie praw ekonomicznych (i to
tylko  pewnej  ich  części)  jest  co  najwyŜej  pośredni.  Teorie  ekonomiczne  operują  zatem
pewnymi  załoŜeniami  upraszczającymi  (symplifikującymi)  rzeczywistość  –  co  czyni  ją
bardziej  przejrzystą  –  ten  uproszczony  obraz  rzeczywistości  gospodarczej  to  model
ekonomiczny.  Modelowanie  jest  procesem  poszukiwania  formalnych  struktur,  które
gwarantują zgodność teorii i danych statystycznych. KaŜdy model jest swoistym prototypem
rzeczywistości,  którego  zadaniem  jest  odwzorować  jak  najlepiej  te  jej  właściwości,  które  są
waŜne z punktu widzenia prowadzonej analizy, a zignorować (częściowo lub całkowicie) te ,
które są nieistotne.

Są jeszcze kategorie, takie jak np. doktryna (jako element teorii, myśli naukowej – z łac.

doctrina – „nauczanie, wiedza, nauka”). Doktryna ekonomiczna wyraŜa pewien produkt myśli
ekonomicznej, system załoŜeń, ogół przekonań i twierdzeń – przypisywana pewnym
konkretnym myślicielom, danej szkole.

Strukturę układu myśli ekonomicznej moŜna opisać za pomocą ujęcia hierarchicznego.

W całym zbiorze pojęć opisujących moŜemy wyróŜnić co najmniej 4 warstwy i wiele innych
kombinacji pojęć, często przenikających warstwy lub tworzących się w ich płaszczyźnie.

najniŜej – poglądy (sądy o czymś, sposób zapatrywania się na coś, punkt widzenia) – zespół
poglądów powiązanych pewną myślą przewodnią – koncepcja)

potem – nurty i prądy (spójne i dość trwałe poglądy, zawierające jedną tezę i wiele twierdzeń
podrzędnych)

wyŜej – szkoły (szkoła jest bliska pojęciu paradygmatu – oznacza wspólnotę uczonych
akceptujących pewne generalne tezy i metody badawcze; jeśli takie tezy opracował ktoś
wybitny mówimy o załoŜycielu szkoły)

najwyŜej  –  kierunki  (szkoły  i  nurty  wykazujące  podobieństwa  i  korzystające  z  tych  samych
załoŜeń  metodologicznych,  mają  zbliŜony  stosunek  do  potrzeb  polityki  gospodarczej.  –  na
tym  poziomie  dokonuje  się  uogólnień  pozwalających  zrozumieć  istotę  systemów
gospodarczych, ich tendencje rozwoju i losy doktryn ekonomicznych

ródło: W. Kwaśnicki, Zasady ekonomii rynkowej, Wrocław, 2001

Por. A. Welfe, Czy współczesne modele dynamiczne zrewolucjonizowały ekonometrię? (w) A. Wojtyna, red.

Czy ekonomia nadąŜa z wyjaśnianiem rzeczywistości?, Bellona, Warszawa, 2001, s.57-58

Rola rządu w procesie gospodarowania wydaje się zmieniać cyklicznie, długość tych cykli moŜemy szacować

na 100-120 lat. JeŜeli koniec wieku XVIII i prawie cały wiek XIX moŜe być uznany za okres kiedy państwo w
niewielkim stopniu ingerowało w proces gospodarczy (koncepcja 'państwa stróŜa nocnego') to wiek XX moŜna
nazwać okresem nieomal 'państwa omnipotentnego', ingerującego w niemalŜe wszystkie sfery Ŝycia

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

*****************************************************************************************
Zarys-spis treści:

Początki – str.3

Merkantylizm – str. 4

Fizjokratyzm – str. 6 (F. Quesnay - 6; leseferyzm - 6; A.Turgot – str.7)

Doktryna klasyczna – str. 8 (A.Smith – str.8; D. Ricardo-str.13; T. Malthus – str.15; J. B. Say - str. 17;
J.S. Mill – str.20)

Marginalizm i ekonomia neoklasyczna – str. 22 (szkoła austriacka – str.22; szkoła lozańska – str. 24;
szkoła anglo-amerykańska – str. 25; ekonomia neoklasyczna – str.27; J. Schumpeter – str. 27;
A.C.Pigou – str.28; nowa szkoła austriacka – L.von Mises – str.28)

J. Keynes i keynesizm – str.29 (krzywa Phillipsa – str.34)

Synteza neoklasyczna – str. 35

Monetaryzm – str. 36 (długookresowa krzywa Phillipsa – str.37; ilościowa teoria pieniądza – str.39)

Nowa klasyczna makroekonomia – typ I – str. 40

10.

Nowa ekonomia klasyczna typu II – szkoła realnego cyklu koniunkturalnego – str.41

11.

Nowa ekonomia keynesowska (histereza – str.46)– str. 42

12.

Nowa ekonomia instytucjonalna – str. 48

13.

Zamiast podsumowania wykładu…-str. 50

****************************************************************************************

Początki myśli ekonomicznej:

Wiemy, Ŝe - systematycznie - mechanizmami działania gospodarki interesowali się

greccy  filozofowie  i  pisarze.  Jeden  z  nich,  historyk  Ksenofont  napisał  nawet  dzieło  pod
tytułem  „Oikonomikos”,  czyli  Gospodarz  (stąd  pochodzi  słowo  "ekonomista").  Dzieło
Ksenofonta jest przede wszystkim podręcznikiem zarządzania gospodarstwem domowym lub
państwem  -  miastem  (w  tym  wypadku  Atenami).  Zawiera,  oprócz  praktycznych  porad
dotyczących  dysponowania  majątkiem,  garść  przemyśleń  ekonomicznych.  JuŜ  na  samym
początku Ksenofont wkłada w usta swojego mistrza, Sokratesa, stwierdzenie, Ŝe zarządzanie
własnością  wymaga  wiedzy,  podobnie  jak  medycyna,  kowalstwo  czy  stolarstwo.  Czyli
zarządzanie jest rzemiosłem.

Tematykę ekonomiczną podjął teŜ m.in. Arystoteles w „Etyce Nikomachejskiej”.

Wyjaśniał fenomen handlu, jako procesu, w którym ludzie wzajemnie zaspokajają swoje
potrzeby. Podobnie jak Ksenofont doradzaj, w jaki sposób prawidłowo zarządzać domem i, w
dziele pod tytułem Polityka, państwem.

Trzeba jednak przyznać, Ŝe gospodarka nie leŜała w centrum zainteresowania greckich

filozofów. Grecy nie rozwinęli spójnej teorii ekonomii. Stosowali ją za to w praktyce. Jeszcze
bardziej praktyczni byli Rzymianie.

Jednak po upadku Rzymu nastał chaos, podczas którego podupadła nie tylko

gospodarka,  ale  i  nauka  ekonomii.  Na  szczęście  w  XI  wieku  Europa  się  odradza.  Tematykę
ekonomiczną  poruszali  wtedy  głównie  teologowie,  z  pośród  których  najwaŜniejszym  był
niewątpliwe  Tomasz  z  Akwinu.  Zajmował  się  teorią  własności  prywatnej  i  wspólnej,  którą
dziś nazwalibyśmy publiczną. Podobnie jak Arystoteles potępiał poŜyczanie na procent, czyli
lichwę.

***

społecznego, w tym takŜe sferę gospodarczą. Ta cykliczność zmian wydaje się być waŜna z punktu widzenia
zrozumienia zasad ekonomii. ibidem

Więcej o myśli ekonomicznej staroŜytności – m.in. W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE,

Warszawa, 2000, s. 43-65; lub W. Kwaśnicki, Ekonomia klasyczna – spojrzenie z innej perspektywy,

http://prev.prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/Ekonomia%20klasyczna.pdf

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Rozwój gospodarczy w XV i XVI wieku, wzrost znaczenia kupców, bankierów i

właścicieli manufaktur i ekspansja handlu zagranicznego stworzyły potrzebę opracowania
całościowej teorii gospodarczej. Do pierwszych takich prób naleŜał :

Merkantylizm (ustrój merkantylny)

Jest to zestaw wyobraŜeń na temat polityki ekonomicznej, które pojawiły się we

wczesnym okresie nowoczesności-epoka monarchii absolutnych XVI-XVIIIw. Termin
merkantylizm został ukuty w 1776 r. przez Adama Smitha, który wywiódł go z łacińskiego
słowa mercari-mercante, oznaczającego "handlować", "prowadzić handel", ”kupiec”. które z
kolei pochodzi od słowa merx oznaczającego "towar". Początkowo uŜywany był wyłącznie
przez swoich krytyków, do których zaliczał się teŜ Adam Smith.

Merkantyliści – najwaŜniejsze załoŜenia:

•

kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,

•

kraj, który ma najwięcej bogactwa wygrywa tę konkurencję,

•

kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa.

Głównym wnioskiem płynącym z tych reguł – reguł, które przez całe stulecia określały

stosunki  międzynarodowe  –  było  to,  Ŝe  kluczowy  dla  zwiększenia  przez  dany  kraj  swoich
zasobów  metali  szlachetnych  jest  korzystny  bilans  handlowy(  jako  pierwsi  podjęli  kwestię
bilansu handlowego i jego roli, wpływu na kondycję gospodarki państwa). KaŜdy kraj musiał
eksportować więcej dóbr i usług niŜ importuje, oczywiście o ile nie był w stanie zwyczajnie
wytwarzać  duŜych  ilości  własnych  metali  szlachetnych.  Przykładowo,  Anglia  załoŜyła
kolonie  na  półkuli  zachodniej  po  części  aby  posiadać  własne  źródło  drewna  i  nie  musieć
kupować  go  w  obszarze  bałtyckim.  Było  to  waŜne  dla  przemysłu  stoczniowego,  a  więc
w tworzeniu potęgi morskiej. Merkantylizm był siłą napędową kolonializmu, w myśl zasady,
Ŝ

e wielkie imperium to klucz do bogactwa.

Podstawowym dogmatem merkantylizmu było twierdzenie, Ŝe eksportowanie materiałów

surowych lub niewykończonych jest szkodliwe dla kraju (narodu), poniewaŜ więcej bogactwa
moŜna by uzyskać z ich przemysłowego przetwarzania w kraju.

We wczesnej fazie merkantylizmu państwo realizowało właśnie politykę dodatniego

bilansu  handlowego,  stosując  rozmaite  środki  przymusu  administracyjnego.  Jednak  wraz  z
postępem  myśli  ekonomicznej  powoli  zaczęto  dopuszczać  moŜliwość  importu  dóbr,  które  w
rzadkich  ilościach  występują  na  terenie  danego  państwa.  Wnioskiem,  jaki  nasuwał  się  z
takiego  podejścia  jest  teza,  iŜ  bezcelowe  jest  ograniczanie  importu,  ale  kluczowe  dla
powiększania  zasobów  pieniądza  kruszcowego  jest  zwiększenie  produkcji  przemysłowej  na
eksport  oraz  produkcja  dóbr  antyimportowych.  Realizacji  tego  celu  miała  słuŜyć  m.in.
polityka protekcjonizmu celnego.

Oczywiście wysokiemu cłu podlegały wszelkie dobra, które mimo występowania na

rodzimym rynku, były importowane. Z drugiej strony dobra, występujące rzadko, a co więcej
słuŜące  w  procesie  produkcji  wyrobów  na  eksport,  powinny  być  zupełnie  z  cła  zwolnione.
Jednocześnie  państwo  (między  innymi  dla  zapewnienia  spokoju  społecznego)  powinno  dbać
o  niskie  ceny  Ŝywności,  tak,  aby  jak  najmniejsze  były  wynagrodzenia  robotników.  Miało  to
gwarantować  utrzymanie  niskich  kosztów  pracy  i  wyŜszej  konkurencyjności  towarów  na

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

rynkach światowych. Ponadto niska płaca miała nauczyć pracowitości oraz związać osobę
z miejscem pracy.

Wczesny merkantylizm wiąŜe się z pojęciem monetaryzmu lub bulionizmu (od

ang.”bullion”-złoto lub srebro w sztabach) i wysuwa na czoło rozwaŜań rolę i sposób emisji
pieniądza  jako  środka  wymiany.  W  średniowieczu  za  podstawę  gospodarowania  uznawano
uprawę  ziemi.  Merkantyliści  dopatrują  się  podstawy  gospodarowania  w  uprzemysłowieniu
oraz  w  pieniądzu.  W  tamtym  czasie  pojawił  się  konflikt  pomiędzy  róŜnymi  koncepcjami
pieniądza. Z jednej strony ujęcie metalistyczne głosi, Ŝe walor pieniądza zaleŜy od zawartości
w nim kruszcu szlachetnego (zafascynowanie pieniądzem kruszcowym wiązało się z dwoma
zjawiskami:  rewolucją  cen  i  ujawnieniem  się  nowej  funkcji  pieniądza  –  tworzenia  kapitału;
obserwacja  ruchu  cen  i  szukanie  przyczyn  tego  zjawiska-wcześniej  odbywały  się
w  okolicznościach  związanych  z  praktyką  „psucia”  monety  -  por.  prawo  Kopernika-
Greshama).  Przeciwstawna  teoria  nominalistyczna  akcentuje  przede  wszystkim  wartość
zewnętrzną,  a  więc  nadaną  danej  monecie  przez  siłę  nabywczą  stanowioną  przez  państwo.
W  późniejszym  okresie  to  właśnie  ta  teoria  zyskała  praktyczne  potwierdzenie  w  Ŝyciu
gospodarczym.  Zdaniem  merkantylistów  źródłem  bogactwa  kraju  jest  pieniądz  kruszcowy.
Jednostka  jest  bogata,  jeśli  dysponuje  duŜą  ilością  pieniądza  kruszcowego,  a  jej  dochody
przewyŜszają  wydatki.  Państwo  jest  bogate  wtedy,  gdy  w  obiegu  znajduje  się  duŜa  ilość
pieniędzy oraz gdy ma dodatni bilans handlowy, czyli eksport jest wyŜszy od importu.

Państwo, zdaniem merkantylistów, powinno jednocześnie aktywnie wspierać rozwój

manufaktur  oraz  produkcję  przemysłową,  szczególnie  poprzez  inwestycje  w  infrastrukturę
wspierającą  pośrednio  wzrost  gospodarczy.  Kolejnym  zadaniem  winno  być  wspieranie  czy
wręcz pobudzanie aktywności gospodarczej ukierunkowane na obywateli. Jednocześnie coraz
większa była liczba tak zwanych ludzi luźnych - np. wyrugowanych z ziemi chłopów, którzy
mieli  duŜy  problem  z  przyzwyczajeniem  się  do  nowych  warunków  pracy  w  manufakturze.
Państwo  zdawało  sobie  sprawę  z  konieczności  uproduktywnienia  społeczeństwa,  często
poprzez  surowe  zakazy  Ŝebractwa  czy  powszechnego  obowiązku  pracy.  Za  przykład  mogą
słuŜyć  tzw.  "krwawe  ustawodawstwa"  w  Anglii  przeciwko  włóczęgom.  Merkantyliści
postulowali,  Ŝe  oprócz  męŜczyzn  pracować  powinny  takŜe  kobiety  oraz  dzieci  od  piątego
roku  Ŝycia.  UwaŜali  bowiem,  Ŝe  kraj  jest  wtedy  bogaty,  gdy  wiele  osób  (najlepiej  wszyscy)
znajduje zatrudnienie w produkcji. Oczywiście koncepcja ta jest ściśle związana z postulatem
uprzemysłowienia

Merkantylizm miał swoich wybitnych przedstawicieli. Sam merkantylizm jednakŜe

ma zdecydowanie charakter praktyczny aniŜeli teoretyczny. Uczeni koncentrowali się przede
wszystkim na analizie związków przyczynowo - skutkowych. W zaleŜności od regionu
Europy merkantylizm miał róŜny charakter oraz rozkładał inne akcenty.

Merkantyliści prowadząc wnikliwą obserwację rynku, klasyfikując dostrzegane

zjawiska

przygotowali

swoim

następcom

mocny

fundament

faktograficzny.

Merkantylizm  nie  wytrzymał  jednak  próby  czasu.  Postulowana  przez  większość
merkantylistów  potrzeba  ingerencji  państwa  przegrała  z  zasadą  liberalizmu
gospodarczego,  będącego  podstawą  ekonomii  klasycznej,  której  pionierem  i  głównym
architektem  był  Adam  Smith.  Niemniej,  nie  moŜna  nie  docenić  ich  wkładu  w  rozwój
gospodarczy Europy.

Więcej: W. Stankiewicz, op.cit. s.93-117

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Fizjokratyzm

(z greckiego physiocratie - panowanie natury) jest pierwszym teoretycznym systemem

francuskiej  szkoły  ekonomicznej.  Co  więcej,  zostaje  zestawiony  jako  całościowy  zbiór
poglądów  ekonomicznych  przez  nadwornego  lekarza  Ludwika  XV  -  Françoisa  Quesnay'a
(1694-1774),  który  w  wieku  60  lat  zaczął  intensywnie  interesować  się  sprawami
gospodarczymi  państwa.  W  oparciu  o  doświadczenia  z  zakresu  medycyny,  znajomość
metodologii nauk przyrodniczych oraz anatomię organizmu ludzkiego w jego głowie rodzi się
wizja  nowego  systemu  gospodarczego  państwa,  opartego  o  prawa  natury.  Tak  powstaje  we
Francji w drugiej połowie XVIII wieku nurt przeciwstawny merkantylizmowi - fizjokratyzm,
który zdobywa wielu zwolenników w całej Europie, w tym takŜe w Polsce (Hugo Kołłątaj,
Stanisław Staszic).

F. Quesnay istotę fizjokratyzmu zawarł w słynnej tablicy ekonomicznej (pierwszy

model  ekonomiczny  gospodarki),  przedstawiającej  reprodukcję  i  cyrkulację  kapitału
społecznego.  Idea  fizjokratyzmu  sprowadza  się  do  uznania  zgodności  porządku
gospodarczego  z  porządkiem  naturalnym,  wynikającym  z  praw  natury.  Zgodnie  z  nauką
Quesnaya, porządek społeczny opiera się na porządku naturalnym - on najbardziej odpowiada
człowiekowi,  jest  oparty  na  przyrodzie  rządzącej  się  własnymi  prawami,  które  człowiek
poznaje w kontakcie z naturą i za pomocą rozumu (koncepcja porządku naturalnego wywodzi
się  z  filozofii  Kartezjusza  i  Malebranche'a.  Stąd  teŜ  fizjokraci  głosili  zasadę  pełnej
swobody  działalności  gospodarczej,  wolności  posiadania  własności  i  wolności  osobistej.
Leseferyzm  (fr.  laissez  faire!  -  pozwólcie  czynić)  -  sformułowany  przez  francuskich
fizjokratów,  ale  najpełniej  zrealizowany  w  dziewiętnastowiecznej  Wielkiej  Brytanii  pogląd
filozoficzno-ekonomiczny  głoszący  nieograniczoną  wolność  jednostki,  zwłaszcza  w
wymiarze  społeczno-ekonomicznym.  Rola  państwa  miała  być  ograniczona  do  roli  "nocnego
stróŜa",  który  miał  strzec  fundamentalnych  zasad  wolności  gospodarowania  i  prywatnej
własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na załoŜeniu, Ŝe kaŜdy człowiek kieruje się
zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus).

Zasadnicza teza fizjokratyzmu brzmi, Ŝe:"Ziemia jest jedynym źródłem bogactwa,
a rolnictwo - jako jedyna działalność produkcyjna, jedyne źródło narodowego bogactwa - jest
zdolna do pomnaŜania tego bogactwa. Ziemia i gospodarowanie na niej dają produkt czysty -
nowe dobra, nadwyŜkę ponad koszty produkcji".

Zysk, w teorii fizjokratów, przepływa pomiędzy podzielonym na trzy klasy

społeczeństwem:

1.  u  szczytu  hierarchii  klas  znajduje  się  klasa  właścicieli,  do  której  naleŜą  król,  duchowni
i  posiadacze  ziemscy  -  feudałowie.  Ta  klasa  posiada  dochody  z  produktu  czystego  bez  wkładu  własnej  pracy,
jednakŜe  prawo  do  otrzymywania  dochodów,  wynika  z  wstępnych  inwestycji  na  gruntach  ich  samych  lub  ich
przodków.  Klasa  ta,  ze  względu  na  sprawowanie  rządów  w  państwie  i  administrowanie,  moŜe  w  znaczącym
stopniu wpływać na wytwarzanie produktu czystego.
2.  do  klasy  produkcyjnej  zaliczono:  rolników  i  dzierŜawców,  którzy  tworzą  tzw.  dochód  czysty.  Aby  dobrze
spełniać  swa  rolę,  klasa  ta  musi  składać  się  z  samodzielnych  przedsiębiorstw,  posiadać  kapitał  obrotowy,  nie
moŜe  być  w  zaleŜności  feudalnej.  Wśród  rolników  fizjokraci  wyróŜniają  dwie  grupy:  drobnych  chłopów
uprawiających  rolę  i  dzierŜawców  prowadzących  wielką  uprawę.  Rolnik  naleŜący  do  pierwszej  grupy  nie
posiada  ziemi,  tylko  ją  uŜytkuje,  ziemia  nie  daje  produktu  czystego.  Typ  drobnej  uprawy,  choć
rozpowszechniony  we  Francji,  nie  jest  postępowy  i  stanowi  przyczynę  złego  połoŜenia  rolniczej  ludności.
Inaczej jest z wielką uprawą dzierŜawców - oni postrzegani są przez mistrza jako właściwa klasa produkcyjna,
uprawiająca ziemię przy uŜyciu własnego kapitału obrotowego, racjonalnie gospodarująca przy uŜyciu nowych
metod  uprawy.  Postuluje  się  więc  połączenie  drobnych  gospodarstw  w  duŜe,  gdyŜ  tylko  takie  pracują

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

oszczędniej i są w stanie osiągnąć "czysty produkt". Według fizjokratów zatrudnione w rolnictwie kapitały
powinny być wolne od podatku.

Kapitały w teorii fizjokratycznej dzielą się na nakłady pierwiastkowe - czyli kapitał trwały, do

którego naleŜą narzędzia, bydło, maszyny oraz kapitał obrotowy - nakłady roczne, czyli ziarno do siewu oraz
płace robocze. O wydajności pracy decydują nakłady pierwiastkowe
3. do klasy jałowej, wyróŜnionej przez Quesnaya, naleŜą przemysłowcy, kupcy, manufakturzyści. Jest to klasa
bezpłodna,  nieprodukcyjna,  co  nie  znaczy,  Ŝe  jest  bezwartościowa,  ale  w  przemyśle,  rzemiośle  dokonuje  się
tylko  dodanie  bogactwa,  podczas  gdy  w  rolnictwie  następuje  pomnoŜenie.  Gromadzenie  zysków  przez
nadmiernie  zarabiające  elementy  tej  klasy  tworzy  "bogactwa  pienięŜne",  które  są  "urojone".  Rzeczywiste
bogactwo,  znów  tworzy  tylko  rolnictwo.  Quesnay  nie  jest  równieŜ  entuzjastą  handlu.  UwaŜa,  Ŝe  korzyści
odnoszone

przez

kupców

nie

stanowią

korzyści

dla

kraju,

interesy

kupców

są

sprzeczne

z interesami rolnictwa i handlu wewnętrznego
-Jest jeszcze czwarta klasa, ale nie jest ona zaangaŜowana w proces obiegu gospodarczego. Fizjokraci określają
ją mianem "klasy biernej". W jej skład wchodzą: proletariat miejski, biedota miejska, włóczędzy i ubodzy.
Sytuacja tej klasy nie zaleŜy od moŜliwości, zaangaŜowania czy pracy jej członków, ale stanowi wynik sytuacji
ekonomicznej pozostałych klas. Klasa bierna jest zaleŜna od klas wyŜszych, stanowi bowiem jedynie formę
rezerwy osobowej, którą moŜna wykorzystać do pracy najemnej.

Fizjokraci podobnie jak przedstawiciele francuskiego Oświecenia, uwaŜali, Ŝe istnieją

naturalne prawa społeczeństwa. Przedstawiciele tego nurtu badali zjawiska ekonomiczne,
dlatego teŜ fizjokratyzm traktowany jest jako pierwsza szkoła nauki ekonomii politycznej.
Wielką zasługą fizjokratów jest równieŜ walka z analfabetyzmem. Przyczynili się bowiem do
upowszechnienia wykształcenia podstawowego poprzez wprowadzenie go na wsiach.

Idee  fizjokratyczne  rozwijają  uczniowie  mistrza  m.in.   markiz  Victor  de  Mirabeau,  Pierre
Samuel  Dupont  de  Nemours  i  Guillame  Francois  Trosne.  Głównym  propagatorem  idei
i odpowiedzialnym za jej ewolucję jest jednak Anne Robert Jacques Turgot (1727-1781).

W podstawach teorii Turgot jest fizjokratą, zatem: przyjmuje koncepcję "czystego

produktu" i podziału na klasę produkcyjną i nieprodukcyjną, ale odrzuca metafizykę porządku
naturalnego  i  staje  na  stanowisku  "interesu  osobistego",  z  którego  wywodzi  się  postulat
wolnej  konkurencji.  System  kapitalistyczny  nie  ma  juŜ  niego  jego  koncepcji  feudalnej
powłoki. W pełni dostrzega klasę kapitalistów i robotników oraz wskazuje na zwiększanie się
nierówności  między  tymi  klasami  i  antagonizmy.  Opisuje  funkcję  kapitalistycznego
przedsiębiorcy,  który  zatrudnia  robotników  najemnych,  tym  samym  pogłębiając
fizjokratyczną  naukę  o  klasach  społecznych.  Warunkiem  powstania  najemnej  klasy
robotników jest, wg niego, oderwanie producentów od środków produkcji.

U Turgota własność prywatna i nierówność majątkowa są niezbędne, bo przyczyniają

się do wzrostu produkcji. Jednak, inaczej niŜ u fizjokratów, własność nie jest prawem natury,
ale

instytucją

uŜyteczną,

wzmagającą

wydajność

pracy,

wspomagającą

ycie

w społeczeństwie. Turgot, jeden z pierwszych obok Jamesa Stuarta, formułuje prawo
zmniejszających się przychodów z ziemi. Twierdzi, Ŝe wydajność gleby jest ograniczona,
Ŝ

e moŜe dojść do punktu, w którym nakłady środków na ziemię, nawet dodatkowe nie

przynoszą juŜ Ŝadnego efektu.

Turgot wprowadził teŜ do języka ekonomicznego sprecyzowane pojęcie "kapitału" - są

to u niego "wartości nagromadzone przez posiadaczy kapitału". Posunął się takŜe dalej niŜ
fizjokraci i zrozumiał istnienie zysku z kapitału, jako dochodu niebędącego wynagrodzeniem
za pracę lub zwrotem kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę.

Turgot jest, tak jak fizjokraci, rzecznikiem wolności gospodarczej, ale juŜ nie tylko

w interesie produkcji rolnej. Wolność ekonomiczna jest potrzebna równieŜ i w przemyśle,
i w handlu. Choć rzemieślników teŜ zaliczył do klasy jałowej, zwrócił jednak uwagę,
Ŝ

e dodają nowe bogactwo realne do masy wytworzonych bogactw.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Gdy Turgot został ministrem finansów Ludwika XVI, spróbował wcielić teorie

fizjokratów w Ŝycie. Wydał szereg dekretów przeciwko pozostałościom porządku feudalnego.
Nie znalazło to jednak uznania w oczach właścicieli ziemskich oraz króla, jako reprezentanta
klasy feudałów, który wkrótce Turgota odwołuje ze stanowiska. .
Wraz  z  upadkiem  Turgota,  upada  cała  szkoła  fizjokratyzmu.  Bieg  wydarzeń  we  Francji  stał
się  tak  szybki,  Ŝe  fizjokratyzm  pozostał  daleko  za  potrzebami  Ŝycia.  Jednak  koncepcje
fizjokratów:  zwolennicy  wolnego  handlu,  przedsiębiorczości  i  liberalizmu  oraz  przeciwnicy
protekcjonizmu merkantylistów wywarły ogromny wpływ na następców – przede wszystkim
A. Smitha.

Szkoła klasyczna wyraźnie określiła miejsce i rolę jednostki, przedsiębiorcy i państwa

w  Ŝyciu  społeczno-ekonomicznym.  „Jądro”  paradygmatu  szkoły  klasycznej  –  tezy  na  temat
bogactwa  narodowego,  będącego  obiektem  badawczym  kilku  pokoleń  ekonomistów  –
krystalizowało  się  przez  całe  stulecie.  Uwaga  wreszcie  skupiła  się  na  procesie  produkcji
i  stosunkach  tworzenia  i  podziału  tych  wartości,  które  stanowią  bogactwo.  Zaszła  przeto
zmiana – konieczność innego potraktowania wymiany i konsumpcji, odejścia od podkreślania
szczególnego znaczenia rolnictwa i zajęcia się procesami stanowiącymi istotne wyzwanie dla
epoki – tj. uprzemysłowieniem, urbanizacją, przeludnieniem i nędzą mas. Mistrzowie szkoły
klasycznej  –  A.Smith  i  Ricardo,  oraz  kontynuatorzy  –  Malthus,  Say  i  J.S.  Mill  –  stworzyli
zatem spójny system teorii wyjaśniających te zagadnienia.

Doktryna szkoły klasycznej

Adam Smith (1723-1790)

Tak naprawdę naukę o ekonomii moŜemy podzielić na dwa okresy "przed" i "po" Smithie.

Był synem szkockiego urzędnika celnego, profesorem uniwersytetu, filozofem i etykiem. Do
historii  przeszedł  jednak  jako  autor  pięciotomowego  dzieła  „Badania  nad  naturą
i  przyczynami  bogactwa  narodów”  (1776),  w  której  wyłoŜył  nie  tyle  praktyczne  porady  dla
polityków gospodarczych - jak czynili to merkantyliści (choć nie stronił i od takiej tematyki),
co  skoncentrowała  się  na  zagadnieniu  nowatorskim  -  wyłoŜył  prawa  rządzące  ekonomią.
RozwaŜał  kwestie  podziału  pracy,  stopy  procentowej,  wynagrodzenia  czynników  produkcji
(ziemi, pracy i kapitału). Jeszcze konsekwentniej niŜ fizjokraci domagał się wolności handlu,
wolnej  konkurencji  i  sprawiedliwych,  niskich  podatków.  Był  zwolennikiem  własności
prywatnej,  państwu  pozostawiał  pełnienie  roli  "stróŜa  nocnego",  czyli  dbałość  o  porządek
i przestrzeganie prawa.

„

Roczna praca kaŜdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne

i przydatne w Ŝyciu, jakie ten naród rocznie konsumuje, a które stanowią bądź bezpośredni wytwór
jego pracy, bądź teŜ to, co nabywa za ten wytwór od innych narodów

" - takim zdaniem, bardzo

podobnym do współczesnych definicji PKB rozpoczyna się Bogactwo narodów.

UwaŜał, Ŝe o wartości wszystkich dóbr materialnych decyduje praca, jaka została zuŜyta

do ich wykonania. O zamoŜności ludzi świadczy zaś to, jaką pracą mogą rozporządzać. JeŜeli
ktoś ma duŜo pieniędzy, moŜe za nie kupić produkty pracy innych ludzi, tak jakby kupował
ich pracę. Większość ludzi dysponuje jedynie pracą własnych rąk i ich efektami, są wszakŜe

Por.

http://www.nbportal.pl/pl/np/zbiory-wiedzy/historia/historia_ekonomii_7?pg=10

; M. Blaug, Teoria

ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1994, s.58-84

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

i tacy, którzy będąc w posiadaniu wystarczającego kapitału mogą dysponować pracą setek
ludzi.

Bardzo  duŜo  miejsca  poświęca  szkocki  uczony  podziałowi  pracy.  Smith  uwaŜa,  Ŝe  podział
pracy  przyczynia  się  do  większego  bogactwa  narodów  w  danej  chwili  i  jednocześnie
przyspiesza  wynalazczość,  gdyŜ  robotnik  zatrudniony  przy  jednej  czynności  poświęca  jej
więcej czasu i sam wymyśla udoskonalenia, które ułatwiają mu pracę.

Przykład:

Dowodzi tego przykład manufaktury produkującej szpilki. Zdaniem szkockiego filozofa

„rzemieślnik, który chciałby sam robić szpilki z najwyŜszym trudem wyprodukowałby jedną dziennie.
We  współczesnych  mu  jednak  manufakturach  jeden  robotnik  wyciąga  drut,  drugi  go  prostuje,  trzeci
tnie,  czwarty  zaostrza,  piąty  toczy  koniec  dla  osadzenia  główki,  sporządzenie  tejŜe  główki  wymaga
dwóch  lub  trzech  czynności  wykonywanych  przez  tylóŜ  pracowników,  kolejny  osadza  główki  na
szpilkach,  następny  je  bieli  a  ostatni  jeszcze  pakuje.  Razem,  jak  obliczył,  "rzemiosło  wyrobu  szpilek
dzieli się na 18 róŜnych czynności. Nawet jeśli jeden pracownik jest zatrudniony przy dwóch lub jednej
z tych czynności, mała manufaktura zatrudniająca dziesięciu ludzi jest w stanie wyprodukować 48 tys.
szpilek dziennie. Czyli kaŜdy zatrudniony ma 4,8 tysięcy razy większą wydajność niŜ gdyby pracował
samotnie”.

Pieniądz i cena

Oczywiście, na co dzień nie przeliczamy wartości kupowanych i sprzedawanych dóbr na

ilość  godzin  pracy  koniecznej  do  ich  wyprodukowania,  ale  na  pieniądze.  ZauwaŜył  to  teŜ
Smith,  stąd  wiele  uwagi  poświęca  pieniądzu,  jego  postaciom  i  pochodzeniu.  W  rozdziale
"O  pochodzeniu  i  zastosowaniu  pieniądza"  autor  opisuje,  jak  to  się  stało,  Ŝe  w  przeciągu
wieków  ludzie  wynaleźli  pieniądze  z  metali  szlachetnych,  złota  i  srebra  i  dlaczego  takie
pieniądze  lepiej  nadają  się  do  handlu  wytworami  pracy  niŜ  bydło  uŜywane  w  odległej
staroŜytności.  W  drugim  tomie  Bogactwa  narodów  Smith  analizuje  przyczyny  powstania
pieniądza  papierowego  i  korzyści  z  jego  istnienia.  Banknoty,  jego  zdaniem,  uwalniają
ludzkość  od  konieczności  wysiłku  w  celu  wydobycia  i  obróbki  metali  szlachetnych.
Wprowadzenie  pieniądza  papierowego  opartego  na  systemie  rezerw  cząstkowych  uwalnia
zasoby  złota,  które  moŜna  przeznaczyć  do  innych  celów,  na  przykład  do  handlu
zagranicznego.

KaŜde  dobro  ma  zdaniem  Smitha  dwie  ceny  -  naturalną  i  rynkową.  Cena  naturalna  składa
się z trzech części - zapłaty za pracę konieczną do wytworzenia i dostarczenia na rynek tego
towaru, zwykła w danej okolicy renta gruntowa, czyli opłata dla właściciela ziemi, na której
dobro  zostało  wyprodukowane  i  zysk  z  kapitału  uŜytego  w  produkcji.  Cena  taka  pokrywa
wszystkie  wydatki,  które  trzeba  ponieść,  aby  dobro  znalazło  się  u  klienta.  Warto  zauwaŜyć,
Ŝ

e w skład ceny naturalnej wchodzi teŜ zysk kupca - pośrednika.

Cena  rynkowa  zaś  to  "cena  bieŜąca,  za  którą  dobro  zazwyczaj  sprzedają".  Cena  rynkowa
moŜe być wyŜsza, niŜsza lub taka sama jak cena naturalna, zawsze, jak pokazuje Smith, dąŜy
ona  jednak  do  naturalnej.  Tym,  co  sprowadza  ceny  do  ich  naturalnego  poziomu  jest
konkurencja  pomiędzy  sprzedawcami  ale  takŜe  pomiędzy  kupującymi.  MoŜe  się  jednak
zdarzyć,  Ŝe  producent  potrafi  utrzymać  długo  utrzymać  cenę  powyŜej  naturalnego  poziomu
utrzymując w tajemnicy metodę produkcji. Podobnie działa teŜ zagwarantowany przez władze
monopol.

Cena, jaką osiąga monopolista jest najwyŜszą z moŜliwych cen, natomiast cena
wolnokonkurencyjna - najniŜszą. AŜ do dzisiejszych czasów nic się w tej materii nie

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

zmieniło, co najwyŜej współcześni ekonomiści uściślili, jakie są zaleŜności pomiędzy cenami
płaconymi monopoliście a producentowi w wolnej konkurencji.

Płaca, praca, zysk i renta

Smith zajął się takŜe ustalaniem, jak wynagradzana jest praca, jakich opłat (renty) moŜe Ŝądać
właściciel  ziemi  i  jakie  zyski  moŜna  osiągnąć  właściciel  kapitału.  Wspólnym  elementem
w  ustalaniu  wynagrodzenia  za  pracę,  ziemię  i  kapitał,  trzy  podstawowe  czynniki  produkcji,
była konkurencja pomiędzy tymi, którzy ich dostarczali i tymi, którzy ich potrzebowali.

Robotnicy  konkurują  między  sobą  zgadzając  się  pracować  za  mniejszą  płacę  jeśli  w  ten
sposób  mogą  znaleźć  zatrudnienie.  Z  drugiej  strony,  pracodawcy  chcąc  przyciągnąć
robotników  do  siebie  oferują  im  płace  wyŜsze  niŜ  inni  pracodawcy.  Płaca  rzeczywista  jest
więc  wypadkową  tych  dwóch  sił.  Smith  zauwaŜa,  Ŝe  właściciele  manufaktur  i  warsztatów
często  zmawiają  się,  Ŝe  nie  będą  płacić  powyŜej  pewnej  sumy.  Podobnie,  robotnicy  próbują
umawiać  się,  Ŝe  nie  podejmą  pracy  za  płacę  niŜszą  niŜ  ustalona.  Za  niesprawiedliwe  autor
Bogactwa narodów uznaje to, Ŝe podobne zmowy pracodawców są popierane, a przynajmniej
dozwolone,  natomiast  próby  zrzeszania  się  robotników  uznawano  w  jego  czasach  za
nielegalne. Smith proponuje, Ŝeby prawo nie zabraniało zrzeszać się nikomu, a jednocześnie
nikomu zrzeszanie nie ułatwiało ani nie czyniło koniecznym.

Smith podzielił pracę na produkcyjną, w przemyśle, rzemiośle i handlu oraz
nieprodukcyjną, do której zaliczył większość usług, na przykład pracę słuŜby domowej.
UwaŜał, Ŝe tylko ta pierwsza przyczynia się do wzrostu bogactwa społeczeństwa. Roli usług
nie doceniał, inaczej niŜ współcześni ekonomiści.

Podobnie  jak  pracownicy  konkurują  ze  sobą  takŜe  właściciele  kapitałów.  Za  miarę  zysków
z  kapitału  Smith  uwaŜa  stopę  procentową,  czyli  procent,  na  jaki  poŜyczane  są  zwykle
pieniądze.  Wychodził  z  załoŜenia,  Ŝe  przeciętne  zyski  powinny  być  wyŜsze  niŜ
oprocentowanie  kredytów,  aby  przedsiębiorca  mógł  oddać  pieniądze  i  jeszcze  coś  dla  niego
zostało.

Trzecim  czynnikiem,  obok  płac  i  zysków,  decydującym  o  cenie  naturalnej  jest  dochód
z  ziemi,  czyli  renta.  Smith  uwaŜał,  Ŝe  nie  jest  ona  kształtowana  podobnie  jak  płaca  i  zysk.
Właściciel  ziemi  ustala  bowiem  rentę  tak,  aby  dzierŜawcy  po  jej  opłaceniu  pozostała  taka
tylko  część  plonu,  która  zwróciłaby  mu  wydatki  poniesione  na  uprawę,  opłacenie  pracy
i  zwyczajny  w  danej  okolicy  zysk  z  zainwestowanego  kapitału.  Czyli  cała  nadwyŜka,  która
nie jest pracą ani zyskiem to renta. Czasami tylko właściciel ziemi "przez hojność lub częściej
jeszcze przez nieświadomość" zgadza się na mniejszą rentę. Wysokość renty zaleŜy więc od
korzyści, jakie moŜna osiągnąć z ziemi.

Wolność i bezpieczeństwo to bogactwo

W  drugim  tomie  swojego  dzieła  Smith  zajął  się  powstawaniem  i  rodzajami  kapitału.  Smith
podzielił  wyprodukowane  przez  gospodarkę  narodową  dobra  na  dobra  konsumpcyjne,
przeznaczone do zuŜycia, kapitał trwały i kapitał obrotowy.

Ten pierwszy kapitał to maszyny, budynki gospodarcze, ulepszenia ziemi uprawnej
i umiejętności nabyte przez członków społeczeństwa. Ta ostatnia kategoria świadczy o tym,

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

e Smith juŜ w XVIII w. rozpoznał waŜność tego, co dziś nazywamy kapitałem ludzkim, choć

on sam nie uŜywał tego pojęcia.

Kapitał  obrotowy  to,  zdaniem  Smitha,  gotówka,  Ŝywność  w  posiadaniu  jej  producentów,
surowce i zapasy wyrobów gotowych. śywność w posiadaniu konsumentów uznał oczywiście
za  dobra  konsumpcyjne.  Mniej  więcej  tak  samo  definiujemy  kapitał  obrotowy  dziś.  WaŜną
cechą  tego  kapitału  było  według  Smitha  to,  Ŝe  przynosi  on  zysk  wtedy,  kiedy  zmienia
właściciela. Kapitał trwały natomiast daje dochody, kiedy jest w posiadaniu jednej osoby.

Według  Smitha,  kapitał  moŜna  wykorzystać  na  cztery  sposoby.  Po  pierwsze  i  po  drugie,  do
produkcji surowców i przetwarzaniu ich na towary. Po trzecie, do transportu tych surowców
i towarów, czyli do handlu hurtowego. Po czwarte wreszcie, do podziału tych produktów na
drobne części odpowiadające Ŝądaniu ludzi, którzy je kupują ( chodzi tu o handel detaliczny).

Adam Smith uwaŜał handel za równie wartościowy, jak produkcję. UwaŜał teŜ, Ŝe regulację
rynku najlepiej powierzyć wolnej konkurencji.

Nie  jest  bez  znaczenia,  uwaŜa  Smith,  czy  kapitał  będzie  zaangaŜowany  w  kraju,  czy  za
granicą.  Kapitał  brytyjski  zainwestowany  w  Wielkiej  Brytanii  powiększa  przyszłe  dochody
tych  krajów.  Sprzeciwia  się  więc  tym  samym  popieraniu  przez  rząd  handlu  zagranicznego
kosztem krajowego.

Z  drugiej  jednak  strony  zauwaŜa,  Ŝe  inwestycje  zagraniczne  i  handel  zagraniczny  pojawiają
się wtedy, kiedy w kraju nie ma juŜ tak dogodnych sposobów uŜycia kapitału i dóbr. Wielka
Brytania  w  czasach  Smitha  wytwarzała  więcej  zboŜa,  wyrobów  wełnianych  i  Ŝelaznych  niŜ
mogła skonsumować. NadwyŜka musiała więc trafić za granicę w zamian za rzeczy, na które
w  kraju  był  popyt.  Tylko  dzięki  temu  wytwórcy  nadwyŜki  mogli  odzyskać  poniesione
nakłady.  Rozwój  handlu  zagranicznego  i  inwestycji  zagranicznych  uwaŜa  Smith  raczej  za
skutek niŜ przyczynę wysokiego rozwoju zagranicznego.

Do  rozwoju  gospodarczego  w  największym  stopniu  zdaniem  Smitha  przyczyniają  się  wolni
ludzie,  którzy  mogą  swobodnie  i  bezpiecznie  uŜywać  kapitału.  Od  łacińskiego  słowa  liber
(wolny)  pochodzi  określenie  światopoglądu,  którego  jednym  z  prekursorów  był  Smith  -
liberalizmu.  Państwo,  w  ujęciu  Smitha,  nie  powinno  przeszkadzać  ludziom  w  prowadzeniu
interesów.  Podawał  teŜ  przykłady  świadczące  o  tym,  Ŝe  rządy  przeszkadzają  nawet  wtedy,
kiedy chcą pomagać.

W rozdziale poświęconym krytyce merkantylistów

Smith sprzeciwia się nakładaniu ceł na

towary zagraniczne. Przysparzają one według niego jedynie dodatkowych zysków krajowym
producentom tych wyrobów, dla ogółu są jednak niekorzystne. Co więcej, jeŜeli cła lub zakaz
przywozu dotyczy artykułów pierwszej potrzeby, powoduje to wzrost kosztów utrzymania,
dalej wzrost płac. To z kolei zwiększa koszty produkcji i sprawia, Ŝe wszystkie towary
produkowane w kraju są droŜsze.

Co  gorsza,  nakładanie  ceł  przez  jeden  kraj  na  wyroby  innego  kraju  powoduje,  Ŝe  i  ci  inni
odpłacą  tym  samym.  Prowadzi  to  do  narastania  wzajemnej  wrogości  i  moŜe  grozić  nawet
wojną.  W  czasach  Smitha  głównym  rywalem  i  czasem  wrogiem  Wielkiej  Brytanii  była
Francja,  toteŜ  największe  cła  i  ograniczenia  nałoŜono  właśnie  na  towary  francuskie.  Smith
tłumaczy to wzajemną zawiścią obu krajów. Anglicy tak obawiali się tego, Ŝe handel mógłby

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

wzbogacić Francję, więc woleli sami zrezygnować z korzyści, jakie ten handel przyniósłby
im, niŜ kupować na przykład francuskie wino

Państwo wg Smith’a

Powinno ono się zajmować obronnością, wymiarem sprawiedliwości, budową i utrzymaniem
infrastruktury  oraz  edukacją.  Przy  czym  tylko  pierwsza  z  tych  dziedzin  powinna  być
utrzymywana  z  powszechnych  podatków.  Armia  i  flota  chronią  bowiem  cały  naród,  a  więc
i cały naród powinien za nie płacić.

Zdaniem Smitha najlepiej by było, gdyby sądy utrzymywały się z opłat sądowych
i wymierzanych grzywien. W ten sposób koszty utrzymania sądu ponosiliby tylko ci, którzy
z nich korzystają, zwłaszcza jeśli korzystają pod przymusem, jak na przykład przestępcy

Generalnie Smith postulował ograniczenie władzy państwa tak bardzo jak to moŜliwe. Trzeba
przy  tym  zauwaŜyć,  Ŝe  w  osiemnastowiecznej  Anglii  rola  państwa  w  gospodarce  była
znacznie mniejsza niŜ obecnie. Nie znaczy to, rzecz jasna, Ŝe Anglia miała w pełni liberalny
ustrój  gospodarczy.  Istniały  cechy,  cła  i  przede  wszystkim  monopolistyczne  kompanie
handlowe,  posiadające  z  mocy  królewskiego  nadania  wyłączne  prawo  handlu  w  jakimś
rejonie,  na  przykład  Kompania  Wschodnioindyjska  w  Indiach.  Takim  monopolom
przeciwstawiał  się  Adam  Smith  z  całą  mocą,  uwaŜając  je  nie  tylko  za  szkodliwe,  ale
i niemoralne.

Smith połoŜył podstawy pod liberalizm gospodarczy i całą nowoczesną ekonomię. Rzadko się
zdarza, by jedna ksiąŜka tak przyspieszyła rozwój jakiejś dyscypliny naukowej, jak Badania
nad naturą i przyczynami bogactwa narodów przyspieszyły rozwój ekonomii. Koncepcje
w niej zawarte rozwijali później David Ricardo i Jean Baptiste Say.

David Ricardo (1772-1823) – angielski makler

41 lat po wydaniu dzieła A.Smitha opublikował swoje „Zasady ekonomii politycznej

i  opodatkowania”  Z  jednej  strony  David  Ricardo  uwaŜany  jest  za  kontynuatora  A.  Smitha.
Z  drugiej  -  za  prekursora  K.  Marksa.  Stworzył  wykorzystaną  przez  tego  drugiego  teorię
wartości  opartej  na  pracy:  tzw.  laborystyczną  teorię  wartości:  "Wartość  towaru,  albo  ilość
innych towarów, na które moŜe on być wymieniony zaleŜy od relatywnej ilości pracy, która
jest  konieczna  do  jego  produkcji  i  nie  jest  większa  ani  mniejsza  od  wynagrodzenia  za  tę
pracę".
O wartości

Smith  rozróŜniał  dwa  rodzaje  wartości  -  wartość  uŜytkową  i  wartość  wymienną.  Ta  druga
zaleŜeć miała od tego, ile moŜna było dostać w zamian za dane dobro. Według niego wartość
uŜytkowa  związana  jest z  ilością  pracy  koniecznej  do  wyprodukowania  dobra  i  moŜe  róŜnić
się od wymiennej. Ricardo potwierdził, Ŝe, owszem, istnieją takie dobra, których wartość ma
niewiele  wspólnego  z  ilością  pracy  przy  ich  wytworzeniu,  ale  są  one  nieliczne.  Przykładem
mogą  być  tu  wysokogatunkowe  wina,  które  produkowane  są  z  winogron  rosnących  jedynie

Por.

http://www.nbportal.pl/pl/np/zbiory-wiedzy/historia/historia_ekonomii_9?pg=10

; M. Blaug, op.cit. s. 107-

158

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

w szczególnych miejscach, unikalne dzieła artystyczne, rzadkie ksiąŜki, monety itp. Jednak
wartość większości dóbr codziennie obecnych na rynku zaleŜy tylko od zawartej w nich
pracy.

Teza,  Ŝe  źródłem  wszelkiej  wartości  jest  praca  i  tylko  praca,  została  później  podjęta
i  rozwinięta  przez  niektórych  uczniów  Ricarda,  zaliczanych  do  tak  zwanych  socjalistów
ricardiańskich  -  najbardziej  znani  to  Thomas  Hodgskin  (1787-1869),  William  Thompson
(1775-1833),  John  Grey  (1799-1850)  i   John  Francis  Bray  (1809-1895).  Na  niej  oparł  teŜ
swoją  analizę  kapitalizmu  Karol  Marks.  Przyjęcie  tej  tezy  oznacza,  Ŝe  cała  przyroda  nie  ma
wartości,  w  tym  ziemia,  powietrze,  minerały,  woda.  Doprowadziło  to  Ricarda  do  przyjęcia
koncepcji renty róŜnicowej

Zdaniem Ricarda, o płacy decydują minimalne koszty utrzymania. Gdyby płace były wyŜsze
niŜ niezbędne minimum, przyrost ludności spowoduje wzrost liczebności siły roboczej i co za
tym idzie większą podaŜ pracy. Płace spadną więc do poziomu minimalnego. Naturalna cena
pracy zaleŜy więc od cen Ŝywności i innych środków potrzebnych do Ŝycia robotnikowi i jego
rodzinie.

Renta róŜnicowa

Cena zboŜa zaleŜy, podobnie jak w przypadku innych towarów, od ilości pracy potrzebnej do
jego  wyprodukowania  na  najgorszych  gruntach.  Dlatego  najgorsze  grunty  nie  przynoszą
swoim właścicielom Ŝadnej renty. Na lepszych gruntach przy tej samej ilości pracy uzyskuje
się wyŜsze plony, wyŜsze są więc przychody farmera. Warto zauwaŜyć, Ŝe Ricardo jest tutaj
niekonsekwentny  -  skoro  jedynym  źródłem  wartości  jest  praca,  to  skąd  się  bierze  róŜnica
pomiędzy  wartością  plonów  z  róŜnych  gruntów  przy  tej  samej  ilości  pracy?  RóŜnicę  tę
Ricardo nazywał rentą róŜnicową i uwaŜał za niezasłuŜoną korzyść właściciela ziemi.

Handel zagraniczny – przewaga komparatywna

Współcześnie  Ricardo  jest  pamiętany  głównie  ze  względu  na  swoją  teorię  kosztów
komparatywnych  w  handlu  zagranicznym.  Merkantyliści  uwaŜali,  Ŝe  wymiana  z  obcymi
krajami jest korzystna tylko wtedy, kiedy kraj ma dodatni bilans handlowy. Eksport powinien
być  większy  niŜ  import,  gdyŜ  wtedy  w  kraju  przybywa  złoto,  a  złoto  to  zdaniem
merkantylistów bogactwo. Konieczność posiadania dodatniego bilansu handlowego oznacza,
Ŝ

e jeśli jedna strona wymiany zyskuje, to druga traci, gdyŜ wszyscy nie mogą mieć nadwyŜki.

A. Smith obalił twierdzenia merkantylistów stwierdzając, Ŝe handel zagraniczny jest zawsze
korzystny, jeŜeli kraj eksportuje dobra, które potrafi produkować absolutnie taniej,
a importuje te, które zagranica potrafi produkować taniej. Handel przynosi więc korzyści, jeśli
obie strony posiadają absolutną przewagę w jakiejś dziedzinie.

Ricardo  poszedł  jednak  dalej  i  wykazał,  Ŝe  absolutna  przewaga  wcale  nie  jest  konieczna.
Wystarczy  tak  zwana  przewaga  komparatywna  (teoria  kosztów  komparatywnych  lub
inaczej  teoria  komparatywnych  korzyści  (od  łac.  comparare  –  porównywać)  –    uwaŜał,
Ŝ

e porównawcze korzyści przynosi takŜe relatywna wydajność wewnątrz gospodarki danego

kraju.  Inaczej mówiąc –  na rynku międzynarodowym, inaczej niŜ wewnętrznym  wymieniają
się  róŜne  wartości    mierzone  nakładami  pracy  i  kapitału  pomiędzy  poszczególnymi  krajami.
UŜył przy tym słynnego przykładu Anglii i Portugalii handlujących winem i suknem.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

ZałóŜmy - proponuje Ricardo - Ŝe wyprodukowanie pewnej ilości płótna kosztuje w Anglii 100 godzin

pracy rocznie, a wyprodukowanie wina tej samej wartości 120 godzin pracy. Anglii opłaca się wtedy
produkować tylko płótno i kupować za nie wino. ZałóŜmy dalej, Ŝe w Portugalii wyprodukowanie takiej samej
ilości płótna angaŜuje 90 godzin pracy a takiej samej ilości wina 80 godzin. Portugalii opłaca się wtedy
produkować tylko wino i kupować za nie płótno

Warto zauwaŜyć, Ŝe w tym przykładzie Portugalia posiada absolutną przewagę nad Anglią - moŜe

produkować taniej i wino, i płótno. Portugalczykom opłaca się jednak importować płótno z Anglii, czyli z kraju,
w  którym  jego  wytworzenie  kosztuje  100  godzin  pracy  do  Portugalii,  czyli  kraju,  gdzie  jest  warte  90  godzin
pracy.  Oddając  wino,  warte  80  godzin  pracy,  za  płótno,  które  w  Portugalii  jest  warte  90  godzin  pracy,
Portugalczycy zyskują równowartość 10 godzin pracy. Podobnie Anglicy, wysyłając do Portugalii płótno, warte
u nich 100 godzin pracy zyskują wino, warte w Anglii 120 godzin pracy. Czyli zyskują 20 godzin pracy.

Wniosek z tego taki, Ŝe opłaca się handel między krajami, nawet jeśli jeden z nich moŜe
produkować wszystkie dobra taniej niŜ drugi. W powyŜszym przykładzie waŜne jest tylko to,
Ŝ

e w Portugalii wino jest tańsze niŜ płótno, a w Anglii odwrotnie.

Ricardo  uwaŜał,  Ŝe  jedynym  bodźcem  prowadzącym  do  produkcji  jest  zysk.  Zysk  słuŜył
akumulacji,  akumulacja  umoŜliwiała  wytworzenie  kapitału,  ten  zaś  umoŜliwiał  dalsze  zyski.
Produkcja  słuŜy  produkcji,  a  akumulacja  -  akumulacji.  Wzrost  podaŜy  jest  więc
jednocześnie  wzrostem  popytu,  podaŜ  towaru  determinuje  zawsze  popyt  na  towar  -
niemoŜliwa  jest  nadwyŜka  podaŜy  nad  popytem.  Ricardo  doszedł  do  tych  wniosków
podczas  długiego  sporu  z  Robertem  Malthusem,  później  sformułował  je  Jean  Babtiste  Say,
stąd znane są jako prawo rynków Saya albo Ricardo-Saya.

Autor Zasad miał dwuznaczny stosunek do postępu technicznego. Z jednej strony uwaŜał,
Ŝ

e oddala on moment, kiedy zyski spadną do zera. Z drugiej, twierdził, Ŝe wprowadzanie

maszyn prowadzi do bezrobocia, które z kolei powoduje obniŜkę płac. Poparł nawet w swoim
głównym  dziele  poglądy  luddystów  (luddyści  -  ruch  robotników  angielskich  w  pierwszej
połowie  XIX  wieku,  niszczących  maszyny  fabryczne,  aby  powstrzymać  uprzemysłowienie
i produkcję masową, w czym widzieli przyczyny uboŜenia wytwórców, niskich płac za pracę
najemną  oraz  bezrobocie).  Z  trzeciej  strony,  sprzeciwiał  się  mechanizacji  produkcji  za
pomocą ustaw - wskazywał, Ŝe miałoby to jeszcze gorsze skutki.

3) Thomas Robert Malthus (1766-1834)

Dwa podstawowe jego dzieła to: „Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na
przyszły postęp społeczeństwa”(1798) i „Zasady ekonomii politycznej z przeglądem
moŜliwości praktycznego zastosowania"(1820).

Głównym zagadnieniem ekonomiki jest dla niego dochód społeczny, w skład którego

wchodzą jedynie materialne środki zaspokajania potrzeb.
Chyba najbardziej znaną ideą Malthusa była stworzona przez niego teoria ludności, w której
ujął  związek  pomiędzy  ilością  ludności  a  ilością  środków  poŜywienia.  Prawo  składało  się
z dwóch twierdzeń:

1. Pierwsze dotyczyło charakteru przyrostu ludności –wg niego ilość ludności

podwaja się co 25 lat. Choć Malthus nie nadał temu twierdzeniu charakteru bezwzględnego.
Nie oznacza to, Ŝe ludność musi się w takim tempie rozwijać, ale przyrost demograficzny
wykazuje taką tendencję.

Por.

http://www.nbportal.pl/pl/np/zbiory-wiedzy/historia/historia_ekonomii_10?pg=10

; M. Blaug, op.cit. s. 87-

103

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

2. Według drugiego twierdzenia - ilość środków poŜywienia zwiększa się co ćwierć

wieku o taką samą ilość. Na tej podstawie moŜna utworzyć dwa szeregi rozwojowe. Pierwszy
ukazujący wzrost ludności: 1,2,4,8,16,32 itd. Drugi wzrost środków poŜywienia: 1,2,3,4,5,6
itd.

Porównując te szeregi okazuje się, Ŝe po 75 latach liczba ludności przewyŜszy liczbę

rodków poŜywienia ( 4>3). To prawo ludności Malthusa pokazuje, Ŝe wzrost ludności jest

szybszy od wzrostu ilości środków poŜywienia.

Twierdził, Ŝe nie moŜe istnieć idealny ustrój społeczny, w którym panowałby

powszechny dobrobyt (choćby rozumiany jako zapewnienie wszystkim ludziom poŜywienia),
poniewaŜ  zawsze  istnieje  groźba  przeludnienia  i  środków  na  zaspokojenie  podstawowych
potrzeb  ludzi  nie  wystarczy.  Sposobem  na  swoistą  samoregulację  ilości  ludności  były  na
przestrzeni  czasów  chociaŜby  katastrofy  naturalne,  wojny  czy  epidemie.  Jednak  wraz
z  rozwojem  cywilizacyjnym  społeczeństwa,  ludzie  coraz  skuteczniej  mogli  bronić  się
przeciwko  tego  typu  zagroŜeniom.  Prawo  Malthusa  wpłynęło  takŜe  na  kierunek  rozwoju
ekonomii  klasycznej,  szczególnie  na  problem  dystrybucji  i  zagadnienia  płacy.  Stało  się
podstawą  teorii  płac  oraz  teorii  renty  gruntowej  zaproponowanej  przez  Ricarda.
Demograficzna  teoria  Malthusa  posłuŜyła  w  ekonomii  klasycznej  do  wyjaśnienia  róŜnic
w dochodach. Z drugiej strony, była załoŜeniem usprawiedliwiającym nędzę panującą wśród
warstw  pracowniczych,  wytwarzając  przekonanie,  Ŝe  bieda  jest  nieuniknioną  koniecznością,
a przeciwdziałanie jej jest bezcelowe i bezskuteczne. Egalitaryzm nie leŜy w interesie całego
społeczeństwa,  bowiem  równy  podział  dochodu  narodowego  eliminuje  hamulce  tempa
rozmnaŜania  się  i  doprowadzi  do  sytuacji,  kiedy  potomstwo  nie  będzie  miało  moŜliwości
egzystencji. Ta teza była oprotestowana przez humanistów, ale i ekonomiści sprzeciwiali się
traktowaniu przez Malthusa ilości ludności oraz ilości wytwarzanej przez nich pracy jedynie
jako wielkość gospodarczą.

Malthus idzie jednak w swych rozwaŜaniach dalej. Odrzuca wszystkie programy

pomocy dla ubogich w Anglii. Jego poglądy leŜały u podstaw wprowadzonego w 1834 roku
prawa  znoszącego  zapomogę  dla  ubogich  i  wprowadzającego  jednocześnie  przymus
zatrudnienia  w  tzw.  domach  pracy.  Nędza  dla  Malthusa  jest  naturalna,  jest  losem  ludzkości.
Los  robotników  nie  moŜe  być  poprawiony,  poniewaŜ  jest  ich  za  wielu.  Być  moŜe  dlatego
dziewiętnastowieczna ekonomia klasyczna była obojętna na problemy polityki społecznej.

Malthus był przeciwnikiem systemu przemysłowo-handlowego, którego najbardziej

płomiennym orędownikiem był Ricardo. Malthus krytykował rolę Anglii jako fabryki świata.
Jego  poglądy  wyraŜone  w  pracy  Zasady  ekonomii  politycznej  w  odniesieniu  do  teorii
wartości  więcej  traktowały  o  znaczeniu  uŜyteczności  popytu  i  podaŜy  niŜ  o  kosztach
społecznych.  W  ogóle  teoria  efektywnego  popytu  to  główny  temat  rozwaŜań  w  pierwszej
połowie  XIX  wieku.  Chodziło  o  analizę  akumulacji  lub  wydatkowania  i  zasad  tworzenia
efektywnego  popytu.  Według  klasycznego  podejścia  przedstawionego  przez  A.  Smitha,
jedynym czynnikiem rozwoju gospodarczego jest akumulacja. Ponadto efektywny popyt jest
pochodną inwestycji (akumulacji), a jedynie oszczędzanie jest zarazem wydatkowaniem lub -
jak to ujął Say - produkcja jest toŜsama z konsumpcją

Malthus w tej dyspucie zasłynął jako najsłynniejszy przedstawiciel tezy o decydującej

roli wydatkowania efektywnego popytu. Kładzie nacisk na to, Ŝe powiększanie produkcji ma
wtedy sens, gdy znajduje się na nią efektywny popyt konsumpcyjny. Rozumie jednak, Ŝe jeśli
w gospodarce wystąpi niedobór produkcyjnych konsumentów, to moŜe to doprowadzić do

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

długookresowej stagnacji. Łączy się to nierozerwalnie z określeniem ceny produktu. Malthus
stoi  na  stanowisku,  Ŝe  wartość  ceny,  którą  moŜna  ustalić  za  dany  produkt  wynika  z  ilości
pracy, którą trzeba włoŜyć w wytworzenie dobra, czyli z wartości tego dobra, jaką moŜna za
nie uzyskać. Robotnicy  otrzymują więc mniej niŜ wynosi wartość wytworzonego przez nich
produktu,  zaś  przedsiębiorcy  akumulują  dobra  rezygnując  z  konsumpcji,  co  w  rezultacie
powoduje  spadek  efektywnego  popytu.  W  przypadku  jego  braku  pojawia  się  zjawisko
nadprodukcji z racji braku rynku zbytu. JeŜeli mimo to konsumpcja nie nadąŜa za produkcją,
państwo powinno być zobligowane do aktywniejszej roli m.in. poprzez organizowanie  robót
publicznych  czy  popieranie  budownictwa  mieszkaniowego  lub  rozwoju  infrastruktury,
co przyczyni się do wzrostu zatrudnienia, wzrostu dochodów ludzi a przez to rozrusza popyt,
wzmoŜe konsumpcję i zapobiegnie bezrobociu.

Jednak generalnie Malthus prezentował poglądy wspólne teoriom opartym na

ekonomii  klasycznej.  Tak  choćby  było  w  przypadku  teorii  płac.  De  facto  Malthus  popiera
koncepcję  D.Ricardo,  twierdząc,  Ŝe  realne  płace  równają  się  kosztom  utrzymania.  Jednak  te
ostatnie rozwaŜa w ujęciu kosztów społecznych, czyli kosztów, które ponosimy aby zapewnić
sobie  sfinansowanie  własnych  przyzwyczajeń.  Koszty  te  mogą  się  zmieniać,  a  wraz  z  nimi
podąŜają  płace.  Wartość  pracy  jest  w  takim  ujęciu  nie  do  przecenienia,  poniewaŜ  wzrost
kosztów  utrzymania  toŜsamy  jest  z  podniesieniem  standardu  Ŝyciowego,  stwarzając  coraz
większy dobrobyt.

Malthus miał takŜe istotny wkład w rozwój spojrzenia na zagadnienie renty gruntowej.

Według niego dochód z ziemi ma źródło w:

-  urodzajności,  czyli  zdolności  do  wyŜywienia  coraz  większej  ilości  ludzi;  -  rzadkości
występowania  ziemi  Ŝyznej  i  zdatnej  do  uprawy;  -  ponadto  ziemia  sama  stwarza  popyt  na
swoje wytwory, poniewaŜ ludność zwiększa się co najwyŜej o tyle, ile ziemia moŜe wyŜywić;

Renta  gruntowa  jest  więc  następstwem,  czy  teŜ  premią  za  urodzajność,  ograniczoność
i  monopol  właścicieli  ziemi.  Malthus  postawił  teorię  renty  absolutnej,  jako  róŜnicy  między
ceną produktu a kosztami jego produkcji. Renta powiększa się, jeśli ta róŜnica zwiększa się.
MoŜliwe  jest  to  w  dwóch  przypadkach:  jeśli  produkcja  zwiększa  się  przy  niezmienionych
kosztach, lub przy stałej produkcji koszty spadają. Malthus ponadto stwierdził istnienie renty
róŜniczkowej  jako  róŜnicy  między  normalną  stopą  dochodów  na  ziemiach  zwykłych,
a wyŜszą stopą na ziemiach bardziej urodzajnych.

4) Jean Babtiste Say (1767-1832)

Tło historyczne: Rewolucja Francuska (1789) zniszczyła feudalizm i monarchię

absolutną, a jednocześnie stworzyła podstawy kapitalizmu we Francji. Po obaleniu dyktatury
Robespierre'a  stany  średnie  (kupcy,  rzemieślnicy  i  rodząca  się  burŜuazja)  powoli  sięgają  po
władzę, wzmacniają się jako klasa na polu działalności gospodarczej. Tymczasem gospodarka
uwalnia się od interwencji państwa, przemysł i handel uzyskują wolność, kapitalizm rozwija
skrzydła.  Klasy  posiadające,  bojąc  się  powrotu  feudalizmu  i  dynastii  Bourbonów,  szukają
silnej  władzy,  pewnego  porządku  i  zabezpieczenia  dla  swoich  fortun,  a  takŜe  ochrony  dóbr
narodowych,  które  przeszły  w  ręce  mieszczan  i  chłopów.  Tę  władzę  widzą  w  opartym  na
zwycięskiej armii Napoleonie Bonaparte.

Por. M. Blaug, op.cit. s. 164-179

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

„Traktat o ekonomii politycznej” (1803) - Say w Traktacie podziwia Smitha, popularyzuje go
wykładając  na  uczelniach  we  Francji,  choć  jednocześnie  tworzy  własny  system  poglądów
w  duŜym  stopniu  odmienny  od  teorii  Smitha.  Say  staje  się  krytyczny  wobec  nich,  choć
uwaŜa,  Ŝe  system,  który  sam  tworzy  czerpie  swe  źródła  w  naukach  szkockiego  ekonomisty.
Dla dalszego rozwoju ekonomii ma to duŜe znaczenie.

Say,  zdaniem  współczesnych  ekonomistów,  rozrywaja  jedność  analizy  ówczesnych
stosunków  ekonomicznych,  tak  silnie  występującą  u  Smitha.  Francuski  uczony  głównie
atakuje klasyczną teorię wartości, upatrującą tylko w pracy twórczynię wszelkich wartości.

J.Say jest jednak krytykiem konstruktywnym. W swoich dziełach rozszerza pojęcie produkcji
i  pracy  produkcyjnej.  Ekonomię  dzieli  na  trzy  działy:  produkcję  oraz  wymianę,  podział
i konsumpcję (teoria czynników produkcji). Twierdzi teŜ, Ŝe wszystkie dziedziny, w których
ma  zastosowanie  kapitał,  mają  charakter  produkcyjny.  Posiada  wartość  i  ma  produkcyjny
charakter zarówno rolnictwo, przemysł jak i handel.

Za  kaŜdy  z  czynników  produkcji  Say  przewidywał  wynagrodzenie  (zysk),  w  postaci  renty,
procentu  czy  płacy  (początki  teorii  podziału).  Produkować  oznacza  tworzyć  uŜyteczności,
zwiększać  moŜliwości  zaspokajania  ludzkich  potrzeb.  Wszelka  praca,  która  współdziała
w  powstawaniu  uŜyteczności  rzeczy  jest  pracą  produkcyjną.  Nie  ma  dla  niego  potrzebnych
i  niepotrzebnych  posiadaczy  kapitału.  Say’owi  chodzi  o  zrównanie  wszelkiej  działalności
ludzkiej  ze  świadczeniem  usług,  przy  jednoczesnym  uznaniu,  Ŝe  wszystkie  usługi  tworzą
produkty  materialne  lub  niematerialne.  Tym  poglądem  Say  staje  po  stronie  zwolenników
teorii  harmonii  w  gospodarce.  Z  tego  powodu  jego  poglądy  będą  później  atakowane  przez
socjalistów  i  komunistów,  a  z  teorią  harmonii,  jak  i  z  wieloma  innymi  poglądami  Saya
zawartymi w Traktacie będzie w XIX wieku polemizował m.in. K. Marks.

Choć autor Traktatu zrównuje wszystkich właścicieli kapitału, preferuje jednak przemysł jako
dziedzinę produkcji, w której moŜna zrobić największy uŜytek z kapitału, która jest dla niego
ź

ródłem dobrobytu ludzkiego, najwaŜniejszą dziedzina gospodarstwa społecznego.

Szczególnie  docenia  drobny  przemysł  wytwórczy  (manufakturowy),  do  którego  naleŜy
wprowadzić  maszyny,  gdyŜ  obniŜając  koszty  robocizny,  ułatwi  się  wzrost  produkcji,
z  korzyścią  dla  społeczeństwa.  Say’a  moŜemy  nazwać  rzecznikiem  rozwoju  przemysłu.
Postuluje ciągłe jego unowocześnianie, w swoim Traktacie analizuje wszelkie utrudnienia dla
produkcji i handlu. UwaŜa, Ŝe ekspansja gospodarcza zwalczy zbytek, konsumpcję na pokaz,
która istnieje kosztem ludzi.

Francuski  ekonomista  wprowadza  pojęcie  konsumpcji  indywidualnej  -  konsumpcji
dokonywanej  dla  zaspokojenia  potrzeb  poszczególnych  osób  i  ich  rodzin,  i  konsumpcji
publicznej - czyli zaspokajającej potrzeby zbiorowości. Konsumpcja, jego zdaniem, zuŜywa
społeczne bogactwo na dwa sposoby: całkowicie (konsumpcja reprodukcyjna, która zuŜywa
jedną  wartość  aby  ją  zastąpić  inną)  lub  częściowo  (konsumpcja  nieprodukcyjna,  która
niszczy wartość skonsumowaną i niczym jej nie zastępuje).

Konsumpcję nieproduktywną dzieli na:

1. Konsumpcje, które zaspokajają rzeczywiste potrzeby (np. ubranie)

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

2. Konsumpcje raczej powolne, aniŜeli szybkie oraz takie, które wybierają produkty
najwyŜszej jakości (domy i meble - długo słuŜą i często są uŜywane, materiały dobrej jakości -
choć są drogie, słuŜą duŜo dłuŜej),

3. Konsumpcje wspólne (dziś powiedzielibyśmy: zakłady zbiorowego Ŝywienia - stołówki
w fabrykach, kantyny w koszarach - jadłodajnie we wspólnych zrzeszeniach - które pozwalają
oszczędzić na kosztach wytworzenia wspólnego dobra konsumpcyjnego),

4. Konsumpcje w zgodzie z zasadami moralnymi i zdrowym rozsądkiem. W tym wypadku Say
krytykuje wszystkich nadmiernie bogatych (od czasów staroŜytnego Rzymu począwszy),
którzy z nadmiaru bogactwa wpadają w przepych i marnotrawią dobra, podczas gdy inni
głodują. Ci pierwsi, ostrzega Say, zazwyczaj źle kończą.

Say zwraca uwagę na warunki produkcji. Stwierdza, Ŝe lepiej się pracuje, dba

o  produkcję  we  własnym  przedsiębiorstwie  niŜ  w  spółce  akcyjnej.  W  drugiej  formie  ma  się
mniejszy  wpływ  na  decyzje,  pracuje  się  z  gorszym  efektem.  Say  sprzeciwia  się  wszelkim
formom ingerencji w działalność  gospodarczą. Wiara w swobodę działania, w wolny handel
i  nieograniczony  rozwój  gospodarczy  czyni  z  Saya  przedstawiciela  liberalizmu
ekonomicznego.

Jako doświadczony przedsiębiorca wyodrębnia on specjalną grupę ludzi -

przedsiębiorców, którzy najpełniej będą rozwój przemysłu realizować. Po raz pierwszy do
ekonomii pojęcie przedsiębiorcy wprowadził w XVIII w. R. Cantillon

, jednak to Say

dokładnie  definiuje  przedsiębiorcę,  docenia  najbardziej  jego  rolę  i  wyznacza  mu  znaczące
miejsce w procesie gospodarczym. Przedsiębiorca u Saya inicjuje i realizuje produkcję, to on
ma  największy  wpływ  na  wytwarzanie  bogactw,  a  nie  właściciel  ziemski  (jak  uwaŜali
fizjokraci)  lub  robotnik  (jak  twierdził  Smith),  odgrywający  rolę  raczej  bierną.  Jest
pośrednikiem,  który  zakupuje  usługi  produkcyjne  potrzebne  do  wytwarzania  produktów.
W ten sposób ustala się popyt na te usługi produkcyjne, stanowiący jedną podstawę ich oceny
Z  drugiej  strony  czynniki  produkcji,  czyli  ludzie,  kapitały  ziemia,  tworzą  podaŜ  tych  usług,
tworząc  druga  podstawę  ich  wartości.  W  ten  sposób  prawo  popytu  i  podaŜy  reguluje  cenę
usług produkcyjnych i produktów.

Jean Baptiste zupełnie inaczej niŜ Smith ujmuje kwestię oszczędzania. Smith mówi

o  cnocie  oszczędzania,  o  wysiłku  czynionym  dla  oszczędzania  z  dochodów.  Say  natomiast
podkreślając produkcję, twierdzi, Ŝe w okresach pomyślności (zwiększonej produkcji, a przez
to zwiększonych dochodów i zysków), zwiększają się jednocześnie i wydatki konsumpcyjne
i  oszczędzanie.  Oszczędności  wychwalane  przez  Smitha,  są  dla  Saya  wynikiem  "wad
organizacji  politycznej".  Są  to  oszczędności  wymuszone  na  najliczniejszej  klasie  pracującej,
która  nie  otrzymuje  wynagrodzenia  proporcjonalnie  do  własnego  udziału  w  produkcji.
Z drugiej strony Say rozumuje, Ŝe oszczędzanie (przez właścicieli kapitału, przedsiębiorców)
pozwala powiększyć kapitał, czyli stwarza równocześnie inwestycje.

Najsłynniejszą z teorii Jean Baptiste Saya jest jego "prawo rynków". Teoria ta

odegrała bardzo powaŜną rolę w historii myśli ekonomicznej, zarówno ekonomiści klasyczni,
keynesiści,  moneteraści,  jak  i  socjaliści  (nie  mówiąc  juŜ  o  marksistach  i  komunistach)  nie
pozostawili  jej  bez  komentarza.  Przez  jednych  była  chwalona  i  poprawiana,  przez  innych

Przedsiębiorca - jako osoba ponosząca ryzyko związane z niepewnością i osoba podejmująca decyzje; przedsiębiorca jako arbiter

i osoba dokonująca wyboru alternatywnych zastosowań róŜnych zasobów.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

ostro krytykowana, ale byli i tacy, którzy na jej podstawie rozwinęli własne teorie
ekonomiczne.

Według tego prawa "produkcja sama wytwarza na siebie popyt". Innymi słowy,

ludzie  wytwarzają  wyroby  i  oferują  usługi,  aby  po  ich  sprzedaniu  kupić  rzeczy,  których
pragną. Lub: produkty wymieniają się na produkty, kaŜdy nabywca jest zarazem sprzedawcą i
na odwrót. Wymiana zostaje tu znaturalizowana, pieniądz spełnia jedynie funkcję pośrednika
wymiany,  nie  ma  samodzielnej  roli.  Z  chwilą  zakończenia  wymiany  okazuje  się,  Ŝe
produktem zapłacono za produkt. Jeśli ludzie przestaną kupować określone wyroby, wówczas
ich  producenci  przestawią  się  na  wytwarzanie  towarów,  na  które  popyt  istnieje.  Jeśli
wytwarzane są tylko te wyroby i oferowane usługi, na które jest popyt, to dochód otrzymany
z  ich  sprzedaŜy,  przedsiębiorcy  i  pracownicy  przeznaczają  z  kolei  na  zakup  potrzebnych  im
dóbr i usług. Wynika z tego, Ŝe podaŜ (ilość towarów i usług zaoferowanych do sprzedaŜy po
danej cenie) sama na siebie wytwarza popyt (ilość towarów i usług, które konsumenci chcą i
są  w  stanie  kupić  po  danej  cenie).  Oznacza  to,  dowodzi  Say,  Ŝe  nie  moŜe  istnieć  takie
zjawisko,  jak  nadprodukcja.  Zjawiska  jak  nadprodukcja  czy  bezrobocie  mogą  występować
tylko  w  krótkim  okresie,  jako  przejściowe  zakłócenia,  którym  wolność  ekonomiczna
będzie się skutecznie przeciwstawiać.

"Dopóki  nikt  nie  wtrąca  się  do  systemu,  zawsze  będzie  on  doskonale  dopasowywał  się,
samoregulował,  gdyŜ  kaŜdy  akt  produkcji  zawsze  wytwarza  efektywny  popyt  niezbędny  do
nabycia  produktu".  W  długim  okresie  zakłócenia  w  postaci  nadprodukcji,  niezrealizowania
części  wytworzonej  wartości  nie  nastąpią  nigdy.  Nie  ma  więc  zagroŜenia  kryzysem.
Ewentualne  zakłócenia  rynku  nie  będą  spowodowane  nadprodukcją,  a  tylko  niedostateczną
produkcją  innych  gałęzi  produkcji,  mogą  być  skutkiem  tarć  (frykcyj)  w  procesie
gospodarczym.

***

JuŜ w latach trzydziestych XIX w. wystąpiły objawy wyczerpywania się dynamizmu

szkoły klasycznej. MoŜna mówić o kilku powodach takiego stanu rzeczy.

Po pierwsze, to coraz wyraźniejsza niezgodność między doktryną ricardiańską a praktyką

gospodarki  angielskiej  (statystyka  odnotowywała  jednoczesny  wzrost  liczby  ludności  i
realnego  dochodu  oraz  produkcji  środków  utrzymania,  co  podwaŜało  koncepcje  Ricarda  na
temat  renty  i  prawo  ludności  Malthusa.  Postęp  techniczny  zakwestionował  ogólne  prawo
zmniejszających się korzyści i stopy zysku).

Druga przyczyna – to profesjonalizacja nauki ekonomicznej. Pojawiali się liczni krytycy

dotychczasowych koncepcji oraz liczne nowe teorie. Wśród przyczyn istotną rolę zaczyna
odgrywać wpływ pisarzy socjalistycznych i humanistów, wskazujących na konieczność
badania zjawisk gospodarczych w szerokich ramach ustroju społecznego. Panuje przekonanie,
Ŝ

e twórczość J.S. Mill’a zamyka dzieje szkoły klasycznej.

John Stuart Mill (1806-1873)

W dziedzinie ekonomii jego inspiracją były oczywiście poglądy mistrzów i dyskusja nad

reformami  społeczno-ekonomicznymi  oraz  istotą  polityki  liberalnej.  Dla  niego  państwo
powinno gwarantować wolność jednostki (myśli, sumienia, dyskusji, kształtowania własnego
modelu  Ŝycia),  a  zasada:  laissez  faire,  laissez  passer!  nie  jest    prawem  przyrody,  ale  Ŝywą
regułą, stosowaną zgodnie z doświadczeniem.

Por.

http://www.nbportal.pl/pl/np/zbiory-wiedzy/historia/historia_ekonomii_13?pg=10

; M. Blaug, op.cit.

s.194-235

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Swoje  wczesne  poglądy  ekonomiczne  Mill  zaprezentował  w  zbiorze  „Szkice  o  pewnych  nie
rozwiązanych  kwestiach  ekonomii  politycznej”  (1844),  a  potem  w  1848  r.  w  „Zasadach
ekonomii  politycznej  z  niektórymi  zastosowaniami  do  filozofii  społecznej”-  który  stał  się
cenionym wykładem ekonomii klasycznej.

Ekonomię uwaŜał Mill jedynie za jedną z wielu nauk o człowieku. Nie moŜna więc

rozpatrywać jego poglądów na gospodarkę nie znając poglądów na filozofię, zwłaszcza etykę.
WyłoŜył  je  w  rozprawie  Utylitaryzm.  Celem  ludzkiego  Ŝycia,  twierdzi  w  niej  Mill,  jest
szczęście.  Szczęście  zaś  polega  na  przyjemności  i  unikaniu  cierpienia.  To,  co  sprawia
przyjemność  i  pozwala  uniknąć  cierpienia  jest  uŜyteczne.  Człowiek  kierujący  się  etyką
utylitarystyczną  powinien  postępować  tak,  aby  efekty  jego  czynów  były  uŜyteczne,  to  jest
przyczyniały się do jego szczęścia, ale i innych ludzi.

John Stuart Mill definiuje ekonomię jako "naukę/nie sztukę!/ badającą prawa takich zjawisk
społecznych, które powstają z połączonych działań ludzi, podejmowanych w celu
produkowania bogactwa, o ile zjawiska te nie są modyfikowane przez pogoń za jakimś innym
przedmiotem".

Według niego ekonomia jest nauką abstrakcyjną, zakłada arbitralną definicję człowieka, tzw.
homo  oeconomicus  (jednostka  gospodarująca  -  pojęcie  uŜyte  po  raz  pierwszy  przez
Milla), w której kaŜda istota ludzka stara się uzyskać jak największą ilość rzeczy koniecznych
do Ŝycia, wygód i luksusu, tak małą ilością pracy, trudu i wyrzeczeń, jak tylko pozwala na to
dany  stan  wiedzy.  Zgodnie  z  tym  załoŜeniem,  jeŜeli  robotnik  moŜe  osiągnąć  wyŜszą  płace,
kapitalista większy zysk, a właściciel ziemi większą rentę, będą razem współdziałali, tak aby
to osiągnąć.

Jako  filozof  nauki  Mill  sporo  uwagi  poświęca  nie  tylko  samym  zasadom  działania
gospodarki,  co  jest  przedmiotem  działania  ekonomii,  ale  przede  wszystkim  metodologii
ekonomii,  czyli  sposobom  badania  prawidłowości  gospodarczych.  UwaŜa,  Ŝe  tak  jak
w  innych  naukach  "moralnych"  (politologia,  socjologia,  etyka,  ekonomia  itp.)  powinno  się
stosować  przede  wszystkim  metodę  a  prori,  polegającą  na  abstrakcyjnej  spekulacji.
Ekonomista przyjmuje pewne załoŜenia, a następnie z tych załoŜeń dedukuje wnioski.

Niemniej Mill docenia teŜ konieczność weryfikacji teorii przez porównywanie nowych
faktów do sformułowanej juŜ teorii. Przy tym przestrzega uczonych ekonomistów, by nie
popadali w doktrynerstwo.

Prawa produkcji są według Milla prawami natury, podobnie jak prawo ciąŜenia. Nie mogą
więc być zmieniane z woli człowieka lub przez instytucje. Natomiast prawa podziału nie są
ustalone, są wynikiem rozwiązań społecznych i instytucjonalnych.

Mill sprzeciwiał się jednak opodatkowaniu progresywnemu ze względu na jego
antybodźcowy charakter. Jednocześnie opowiadał się za wysokimi podatkami od spadków.

Eklektyzm  Milla  w  dziedzinie  teorii  ekonomii  przerzucił  się  na  jego  poglądy  dotyczące
polityki gospodarczej i socjalnej. Jego pisma wykazują tak duŜą domieszkę poglądów, Ŝe nie
trudno  go  przypisać  do  jakiejś  jednej  doktryny.  Był  po  trosze  zwolennikiem  leseferyzmu,
interwencjonizmu, a nawet socjalizmu.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Mill jest postrzegany jako kontynuator Smitha i Ricardo, a zwłaszcza tego drugiego.

RóŜni  go  jednak  od  nich  przyjęta  przez  niego  teoria  wartości.  Inaczej  niŜ  Smith i  Ricardo,
Mill  nie  opierał  teorii  wartości  na  pracy,  ale  na  kosztach  produkcji.  Odrzucił  poszukiwanie
wartości bezwzględnej, opartej na jakimś pojedynczym czynniku, takim, jakim była praca lub
odpowiednia  ilość  zboŜa  u  Smitha.  UwaŜał,  Ŝe  celem  teorii  wartości  jest  wyjaśnienie
sposobów  kształtowania  się  relacji  cen.  Pisał:  „Wartość  jest  pojęciem  względnym.  Wartość
rzeczy  oznacza  ilość  innej  rzeczy  w  ogólności,  na  którą  ta  pierwsza  rzecz  jest  wymieniana”.
Analizując  kształtowanie  się  wartości  rynkowej,  wskazywał  na  rolę  popytu  i  podaŜy,  które
nadają  rzeczy  wartość  chwilową  poprzez  wahania  wokół  wartości  naturalnej.  Wartość
naturalna  wynika  zaś  z  rzadkości  dobra  i  kosztu  jej  wytworzenia  (czyli  przede  wszystkim
płace robocze i zyski kapitału).

Mill rozwinął i doprecyzował teorię handlu zagranicznego Ricarda, opartą na

korzyściach  komparatywnych.  Bronił  prawa  rynków  [Say’a]  przed  krytyką  m.in.  Malthusa.
Mill  wykazał,  Ŝe  w  gospodarce  naturalnej,  opartej  na  wymianie  barterowej,  nie  moŜe  być
nadprodukcji, albowiem decyzja o dostarczeniu towarów na rynek przyjmuje z góry istnienie
popytu na towary. Nie zmienia tego wprowadzenie pieniądza jako środka wymiany. Nadmiar
podaŜy  moŜe  wystąpić  natomiast  wtedy,  kiedy  pieniądz  funkcjonuje  jako  środek  do
przechowywania  wartości.  Nadmierna  ekspansja  kredytowa  moŜe  doprowadzić  do  tego,
Ŝ

e pod wpływem oczekiwań producentów i konsumentów powstanie nadwyŜka popytu

i podaŜy.

W  Zasadach  ekonomii  politycznej  wyróŜnia  Mill  dwa  rodzaje  kapitału.  Pierwszy  z  nich  to
tzw. the co-operative capital, zwiększający moŜliwości produkcyjne Człowieka. Przykładem
są  tutaj  silniki  parowe,  maszyny  i  narzędzia.  Drugi  rodzaj  kapitału  nazywa  kapitałem
renumeratywnym,  słuŜy  on  do  wymiany  za  pracę.  Zalicza  się  do  niego  wszystko,  czego
robotnik  potrzebuje  do  Ŝycia,  czyli  Ŝywność,  ubrania,  herbatę  i  tak  dalej,  tworzące  razem
narodowy fundusz płac.

Za  pomocą  kapitału  renumeratywnego  kapitaliści  opłacają  pracę  robotników,  przy  czym
mniej  istotne  jest  to,  czy  dzieje  się  to  za  pośrednictwem  pieniądza,  czy  na  zasadach
barterowych.  Na  rynku  znajdują  się  więc  dwa  "towary"  -  praca  i  kapitał  renumeratywny.
W zaleŜności od ilości jednego i drugiego kształtują się płace.

"Płace  zaleŜą  więc  od  popytu  i  podaŜy  pracy,  lub  -  jak  to  się  często  określa  -  od  proporcji
Populacji  i  Kapitału".  Przy  czym  Populacją  są  w  tym  wypadku  tylko  klasy  pracujące,
a Kapitał oznacza kapitał przeznaczony na zakup pracy.

Mill  dochodzi  do  wniosku,  Ŝe  pojawienie  się  maszyn  zmniejsza  dochody  robotników.  JeŜeli
kapitał enumeratywny, czyli Ŝywność, ubrania i inne środki konieczne do Ŝycia są zamieniane
na kapitał kooperatywny, czyli maszyny - zmniejsza się ilość tego pierwszego, czyli fundusz
płac.  Przy  tej  samej  populacji  płace  muszą  więc  spaść.  Dodatkowo,  maszyny  mogą
zastępować częściowo pracę ludzką, co powoduje, Ŝe jeszcze bardziej spada na nią popyt.

Dodatkowo  naleŜy  podkreślić,  Ŝe  wprowadził  podział  do  ekonomii  na  „statykę”  i
„dynamikę”.  Statyka  –  pokazuje  zjawiska  gospodarcze  w  ich  jednoczesnym  współistnieniu;
dynamika  –  dodaje  do  tego  teorię  ruchu,  ujawniając  istotę,  prawa  i  tendencje  zachodzących
zmian.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Marginalizm i przejście do ekonomii neoklasycznej

Łacińskie „marginalism” – to kraniec. Istotę marginalizmu przybliŜa znajomość nauki

o funkcjach i rachunku róŜniczkowym, w którym bada się przebieg funkcji ciągłych i określa
się  ich  punkty  ekstremalne  –  maksima  i  minima.  Adaptacja  rachunku  róŜniczkowego  do
analizy  wielkości  gospodarczych    (np.  kosztów,  utargów,  zysków)  zapoczątkowała  rozwój
badań  szeroko  korzystających  z  metod  matematycznych.  Niekiedy  mówi  się  nawet
o „rewolucji marginalnej” – początek lata 70-te XIX w.

Dyskusja nad istotą zwrotu w analizie ekonomicznej rozpoczęła się wraz ze wzrostem

moŜliwości wymiany informacji naukowej (profesjonalizacja nauki-wymiana informacji). To
moŜe tłumaczyć, Ŝe prawie jednocześnie powstały trzy szkoły myśli ekonomicznej w trzech
róŜnych ośrodkach (koncepcje szkoły: austriackiej, lozańskiej i anglo-amerykańskiej)

stosujące niemal jedno podejście metodologiczne i lansujące teorię uŜyteczności krańcowej.

Szkoła austriacka

Mistrzem tej szkoły był Carl Menger (1840-1921), który w 1871 roku opublikował swoje
dzieło: „Zasady nauki ekonomicznej”.

Punktem wyjścia jego fundamentalnych tez jest prosta teoria potrzeb (potrzeby to dla

niego „podstawy podstaw”). Potrzeby wywodzą się z pierwotnych popędów, następnie
jednostkowe przekształcają się w potrzeby róŜnych wspólnot, aby ostatecznie stać się
ogólnospołecznymi.

Następną tezą jest teoria dóbr. Menger rozpatruje prosty stosunek : człowiek-rzecz.

Odwołuje  się  teŜ  do  kategorii  uŜyteczności.  Zbiór  dóbr  dzieli  się  na  bezpośrednio  dostępne
w nieograniczonych  ilościach i na dobra gospodarcze , które cechuje rzadkość, ograniczona
ilość.  Stosuje  teŜ  kryterium  podziału  dóbr  wg  kryterium  „odległości”  na:  dobra  pierwszego
rzędu  (dobra  gospodarcze,  które  moŜemy  wykorzystywać  bezpośrednio  do  zaspokajania
potrzeb  np.  potrawy)  i  dobra  drugie  i  dalszych  rzędów  (te,  bez  których  nie  moŜna  pozyskać
dóbr  pierwszego  rzędu  –  charakter  środków  produkcji).  Potrzeby  ludzkie  dają  się  określić
tylko  w  granicach  popytu  efektywnego  (opartego  na  realnej  kontroli    podmiotu
gospodarującego nad dobrami gospodarczymi). Władanie dobrami dalszych rzędów – określa
ogólne granice dostępności dóbr w gospodarce.

Podstawowa część jego systemu to subiektywna teoria wartości.

Zanim ekonomista

austriacki,  Carl  Menger,  stworzył  tą  teorię  wartości,  przez  wiele  lat  dominowało  wśród
ekonomistów błędne przekonanie, sformułowane przez K. Marksa, Ŝe wartość danego towaru
czy  usługi  jest  sprawą  obiektywną  i  wiąŜę  się  z  ilością  pracy  włoŜoną  w  jego  (jej)
wytworzenie.  Nawet  dzisiaj  osoby  często  przyznają  odruchowo,  Ŝe  wartość  produktu
rzeczywiście zaleŜy od kosztu jego wytworzenia.

Pierwsze powaŜne wątpliwości w kwestii tworzenia wartości pojawiły się w związku

z pytaniem: dlaczego woda, która „obiektywnie” jest znacznie od diamentu wartościowsza, de
facto  jest  od  tego  ostatniego  znacznie  tańsza?  Albo,  dlaczego  ta  sama  woda,  w  warunkach
ekstremalnych  (na  przykład  dla  osoby  spragnionej,  na  pustyni)  moŜe  być  droŜsza  od  tegoŜ
diamentu? Odpowiedzi na te pytania udzielił właśnie Menger. ZauwaŜył on m.in. Ŝe wartość
produktu  (usługi)  jest  subiektywna  i  zaleŜy  od  indywidualnej  oceny  stron  wymiany.  Nie
moŜna więc powiedzieć, Ŝe cała woda jest z natury swojej (obiektywnie) tańsza od diamentu,
ale Ŝe w pewnych subiektywnych (marginalnych) okolicznościach moŜe tak właśnie być.

Stosując kryterium – metody badawczej: szkoła psychologiczna, matematyczna i neoklasyczna.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Wniosek:
wartość tego samego produktu czy usługi moŜe być róŜna, gdyŜ jest absolutnie subiektywna.

A  zatem  uŜyteczność  i  rzadkość  są  tylko  przesłankami  ogólnymi  –  o  wartości  decyduje
subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej.
Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości naleŜy uwzględnić dwa momenty:
subiektywny  (pozwala  wydzielić  klasy  potrzeb  w  zaleŜności  od  waŜności)  i  obiektywny
(określa granice dostępnych zasobów dóbr ekonomicznych). Oba powinny być uwzględniane
w rachunku podmiotu gospodarującego, który pragnie maksymalizować swoje zadowolenie w
warunkach  ograniczeń  –  ten  tok  rozumowania  moŜna  prześledzić  na  tzw.  „trójkącie
Mengera”.

Przykład:

Jeśli jednostka ma na zaspokojenie potrzeb 3 zł, a nakład na jedną porcję wynosi 1 zł, to moŜemy

dowieść, Ŝe maksymalizację zadowolenia daje kombinacja zakupu 2 porcji dobra I klasy i 1 porcji II klasy.

Klasa potrzeb

III

VII

VIII

Wskaźnik

(ranga)

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

8
7
6
5
4
3
2
1
0

7
6
5
4
3
2
1
0

6
5
4
3
2
1
0

5
4
3
2
1
0

4
3
2
1
0

3
2
1
0

2
1
0

1
0

Na tej podstawie kreśli oryginalną teorię komutacji (łac. computare – przypisywać): wartość
dóbr  dalszego  rzędu  (środków  produkcji)  jest  następstwem  przeniesienia  na  te  dobra
subiektywnych wartości dóbr pierwszego rzędu.
Do następców Mengera zalicza się: Friedricha Wiesera oraz Eugen von Böhm-Bawerk’a.

Friedrich  Wieser  (1851-1926)  –  opracował  prawo  uŜyteczności  krańcowej.  Według  niego
w  warunkach  ograniczoności  dostępnych  zasobów  trzeba  przerwać  proces  zaspokojenia
potrzeb nie w punkcie pełnego nasycenia, ale po uŜyciu ostatniego (krańcowego) dostępnego
dobra i uzyskaniu ostatniej porcji uŜyteczności – uŜyteczności krańcowej.
Eugen  von  Böhm-Bawerk  (1851-1914)  –  w  historii  myśli  ekonomicznej  zapisał  się  dzięki
teorii procentu. Tłumaczy ją tak: są tylko dwa czynniki produkcji – ziemia i kapitał. Kapitał
jest czynnikiem pochodnym, który tylko wiąŜe czynniki elementarne  i umoŜliwia realizację
procesów produkcji (wydłuŜonych w czasie). Czynnik czasu ułatwia zrozumienie istoty zysku
z  kapitału  i  natury  procentu.  Procent  –  czyli  wszelki  dochód  stanowiący  wynagrodzenie
kapitału.  W  procesie  produkcji  uzyskuje  się  tzw.  procent  pierwotny  (który  dzieli  się  na
procent  surowy  –  jako  wynagrodzenie  za  ryzyko,  poniesione  koszty  i  amortyzację;  oraz
procent  czysty  –  wynagrodzenie  z  tytułu  praw  własności;  procent  czysty  jest  podstawą  tzw.
pozytywnej teorii procentu – „ludzie wyŜej cenią dobra teraźniejsze niŜ przyszłe”), natomiast
poŜyczka daje procent pochodny.

Szkoła lozańska

Mistrzem szkoły jest Leon Walras (1834-1910). W latach 1874-1877 ukazało się jego

dzieło  główne:  „Elementy  czystej  teorii  politycznej”,  w  której  zaprezentował  zręby  słynnej
teorii równowagi ogólnej.
Dla  Walrasa  punktem  badań  jest  gospodarstwo  społeczne  –  zbiór  rzeczy  materialnych
i  niematerialnych,  które  się  rzadkie,  uŜyteczne  i  dostępne  w  ograniczonych  ilościach.
Ekonomię polityczną dzieli na ekonomię: stosowaną (zajmująca się produkcją i stosunkiem
ludzi  do  rzeczy),  społeczną  –  badającą  proces  podziału  bogactwa  i  relacje  między  ludźmi;

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

oraz czystą ekonomię polityczną – zajmującą się relacjami wymiany, stosunkami między
rzeczami. Walras stosował ujęcie statyczne – zakładał jednoczesność występowania zjawiska
i pewien stan badanego w danym momencie układu. Jako stan uprzywilejowany w analizie
występuje stan równowagi procesów i systemów gospodarczych.

Walras  przyjął  abstrakcyjny  model  rynku,  na  którym  panuje  doskonała  i  wolna  konkurencja
i  opracował  algorytm  matematyczny,  w  którym  czynniki  produkcji  i  ceny  automatycznie
dostosowują  się  do  stanu  równowagi.  Studenci  ekonomii  zaczynają  naukę  od  prostego
modelu,  w  którym  istnieje  popyt  na  pewne  dobro,  podaŜ  i  cena.  Tego  typu  analiza  nie
przedstawia  większych  trudności.  Walras  rozwaŜał  jednak  sytuację,  w  której  istnieje  wiele
firm, towarów, czynników produkcji, a zmiana ceny, popytu lub podaŜy jednego, wpływa na
inne. To wymagało zbudowania skomplikowanych modeli matematycznych. Były to modele
dość  abstrakcyjne,  gdyŜ  załoŜenie  doskonałej  konkurencji  i  samoczynnego  osiągania
równowagi  na  rynku  jest  mocno  uproszczone.  Dlatego  analiza  Walrasa  ma  niewielkie
zastosowanie  w  polityce  gospodarczej.  Stwarza  natomiast  świetne  narzędzie  dla
ekonomistów. Zaletą jest teŜ elegancja teorii Walrasa. Do dziś w rozwaŜaniach teoretycznych
uŜywany  jest  termin  "rynek  walrasowski",  czyli  taki,  gdzie  dzięki  konkurencji  pojawia  się
automatycznie równowaga (ekonomiści mówią: rynek się oczyszcza).

Sławę  szkoły  lozańskiej  ugruntował  Włoch  Vilfredo  Pareto  (1848-1923)  („Podręcznik
ekonomii  politycznej”)  –  zapisał  się  w  dziejach  statystyki,  opracowując  podstawy
weryfikowania  tendencji  występującej  w  rozkładzie  dochodów  (tzw.  prawo  Pareta),  a  takŜe
w tworzeniu zrębów współczesnej socjologii (m.in. jako autor teorii krąŜenia elit). Podkreślał
przede  wszystkim  powiązania  ekonomii  z  socjologią  i  polityką  gospodarczą.  W  ramach
ekonomii zaproponował metodologiczne podejście: rozróŜnienie uŜyteczności kardynalnej od
ordynarnej (porządkowej). W zwykłym pomiarze, kardynalnym, określa się, ile razy coś jest
większe  od  pewnego  wzorca,  natomiast  w  porządkowym  –  nadajemy  pewien  wskaźnik,  aby
odpowiedzieć tylko, Ŝe jest to większe, wyŜsze lub niŜsze.

Przede wszystkim opracował teorię wyborów, istotnego elementu myśli ekonomicznej.
Pareto wprowadził pojęcie „krzywe obojętności”, które są graficznym odbiciem zachowań
konsumenta i producenta w sytuacji wyboru kombinacji dwóch dóbr.

Udoskonalił teŜ walrasowską teorię równowagi, wskazując na ograniczony sens pojęcia
wolnej konkurencji. Określenie „optimum Pareta” – sytuacja , w której kaŜda akcja, mająca
na celu poprawienie połoŜenia jednostki, jego zadowolenia, uŜyteczności, nie moŜe nastąpić
bez pogorszenia połoŜenia innego podmiotu.

Szkoła anglo-amerykańska

Mistrzem tej szkoły został Wiliam Stanley Jevons (1835-1882) – interesował się

zjawiskami  kryzysów  i  cyklu  gospodarczego,  poszukując  ich  obiektywnych  przyczyn.
Stosował  podejście  matematyczno-logiczne.  Ekonomia  jest  dla  niego  nauką  matematyczną,
poniewaŜ  zajmuje  się  ilościami,  bada  rzeczy  w  kategoriach  „mniejsze-większe”  i  potrafi
formułować  zasady  i  prawa.  Jako  punkt  wyjściowy  Jevons  obrał  teorię  zadowolenia
i  przykrości  –  a  celem  ekonomiki  jest  maksymalizacja  szczęścia  przez  zdobywanie
zadowolenia  po  najmniejszym  koszcie  przykrości.  Jądrem  jest  oczywiście  „teoria
uŜyteczności krańcowej” i trzy prawa Jevons’a:

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Stopień uŜyteczności zmienia się wraz z ilością towaru i ostatecznie spada, w miarę
jak ilość dobra rośnie

Dotyczy  optymalnego  podziału  dóbr  między  róŜne  zastosowania  (czyli  alokacji
zasobów)  –  obowiązuje  kryterium  maksymalizacji  zadowolenia:  krańcowe
uŜyteczności  porcji  dobra  podzielonego  między  róŜne  zastosowania  muszą  być  sobie
równe.

Prawo obojętności: w warunkach wolnej konkurencji nie mogą występować dwie ceny
na ten sam towar.

Najbardziej  znaczący  wkład  wniesiony  przez  Jevonsa  do  głównego  bloku  ekonomii
neoklasycznej  stanowi  jego  teoria  podaŜy  pracy:  jeśli  wysiłek  ludzki  ma  jakaś  dodatnią
wartość  ze  względu  na  swoją  uciąŜliwość,  to  dany  osobnik  będzie  skłonny  oferować  swoją
pracę  tak  długo,  jak  długo  jest  zdania,  Ŝe  osiągana  satysfakcja  przewyŜsza  odczuwaną
przykrość wysiłku. Jevons zakładał, Ŝe owa przykrość (tj. ujemna uŜyteczność pracy) w miarę
trwania  wysiłku  najpierw  maleje,  a  potem  rośnie,  natomiast  krańcowa  uŜyteczność  pracy
monotonicznie maleje.

Wśród  innych  ekonomistów  tej  szkoły  byli  takŜe:  Francis  Ysidro  Edgeworth  (powiązany
z  Uniwersytetem  w  Oksfordzie),  Philips  Henry  Wicksteed  (oboje  wraz  z  Jevonsem
współtworzyli  system  A.  Marshalla),  zaś  ze  strony  amerykańskiej  –  John  Bates  Clark
(profesor Columbia University).

System ekonomiczny Alfreda Marshalla (1842-1924) –

czyli „szkoła z Cambridge”

System marshallowski został zawarty w pracy „Zasady ekonomiki”(1890). Ograniczał

się  do  badań  mikroekonomicznych:  „Ekonomika  to  nauka  o  tym,  jak  ludzie  Ŝyją,  działają
i myślą w codziennym Ŝyciu gospodarczym” . Nie jest nauką tak ścisłą jak nauki fizyczne, ale
ograniczał ją do pomiaru wielkości ekonomicznych za pomocą pieniądza. Metoda stosowana
przez Marshalla – to kompromis tradycji euklidesowo-kartezjańskiej z podejściem opisowym.
Zalecał  i  sam  stosował  przy  tym  technikę  analizy  znaną  w  logice  i  matematyce:  warunek
ceteris  paribus  –  przy  innych  warunkach  równych.  Czyli  –  w  początkowym  stadium
rozwaŜań  naleŜy  przyjąć  pewne  okoliczności  i  wielkości  za  stałe  ,  w  celu  skupienia  uwagi
tylko na elementach zmiennych i zbadać ich powiązania. Zasada ta pozwala wprawdzie badać
złoŜone  zjawiska,  ale  kosztem  ograniczenia  realizmu.  Stanowi  ona  „jądro”  marshallowskiej
analizy  metodą  równowag  cząstkowych  –  celowa  rezygnacja  z  wypowiadania  się  na  temat
stanów  np.  całej  gospodarki  (jak  to  czyniła  szkoła  lozańska),  a  skupienie  się  na  teorii
funkcjonowania  i  równowagi  takiego  podmiotu,  jak  przedsiębiorstwo  (które  nazywał
„reprezentatywnym” w danym układzie społeczno-ekonomicznym).
Centralną część doktryny zajmuje jego teoria popytu, podaŜy i równowagi (synteza szkoły
klasycznej  i  kierunku  marginalistycznego):  klasycy  podkreślali  rolę  podaŜy,  Jevons,  Walras
i Menger - popytu. Zatem Marshall wskazał na współzaleŜność podaŜy, popytu i ceny.

Z prawa popytu wynika, Ŝe im większa jest ilość towaru, zaoferowana na sprzedaŜ,

tym mniejsza jest cena, po jakiej znajdzie się nabywców. Jeszcze prościej moŜna powiedzieć,
Ŝ

e popyt wzrasta ze zniŜką ceny i spada z jej wzrostem. Marshall wprowadził do ekonomii

waŜne pojęcie elastyczności popytu. Tłumaczy ono reakcję nabywców na zmiany cen róŜnych
rodzajów dóbr i reakcję samej ceny na zmiany w popycie efektywnym.

Patrz : M.Blaug, op.cit. s. 323-325

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

W ramach teorii popytu mieści się interesująca koncepcja renty konsumenta. Marshall

twierdził, Ŝe konsument czerpie korzyści w warunkach wolnego rynku. BieŜącą cenę rynkową
wyznacza  konsument  krańcowy,  jeśli  więc  inny  konsument  jest  skłonny  zapłacić  ceną
wyŜszą, to ta nadwyŜka ceny przynosi mu szczególną rentę. Oszacowanie wysokości tej renty
jest  bardzo  trudne,  ma  ona  bowiem  raczej  subiektywny  niŜ  obiektywny  charakter.
RozwaŜania  nad  rentą  konsumenta  doprowadziły  Marshalla  i  niektórych  jego  uczniów  do
wniosków  natury  społeczno-gospodarczej.  Wysokość  renty  konsumenta  zaleŜy  od  wielkości
jego dochodu. Krańcowe jednostki dochodu osób bogatych mają słaby wpływ na masę renty
w  całym  społeczeństwie.  Inaczej  jest  w  przypadku  jednostek  biedniejszych,  z  reguły
liczniejszych  i  uzyskujących  relatywnie  wyŜsze  zadowolenie  ze  swoich  krańcowych
dochodów.  Polityka  progresywnego  opodatkowania  dochodów  i  pomocy  biednym  rodzinom
pozwoliłaby poprawić połoŜenie masy ludności niewielkim kosztem warstwy bogaczy.

Teoria i prawo podaŜy zawierają kilka istotnych twierdzeń na temat kosztów produkcji

i wynagrodzenia tzw. czynników produkcji, a więc i podziału dochodu. Marshall wprowadził,
oprócz  tradycyjnych  trzech  czynników  produkcji  (patrz  –  Smith),  czwarty  -  organizacji,
podąŜając  śladem  Say'a,  który  tak  wysoko  cenił  rolę  przedsiębiorcy  w  procesie  produkcji.
W  czasach  wiktoriańskich  znaczenie  kwalifikacji,  talentu  i  zmysłu  kierowniczego  wielkich
biznesmenów  było  czymś  oczywistym.  Posiadanie  takich  przymiotów  usprawiedliwiało
uzyskiwanie dodatkowego dochodu i quasi-renty. Marshall przyjmował prawo zmniejszającej
się wydajności czynników naturalnych, ale jednocześnie wprowadzał prawo zwiększającej się
wydajności  czynników  związanych  z  człowiekiem,  a  więc  takich,  jak  praca,  kapitał
i  organizacja.  Oznaczało  to,  iŜ  zwiększenie  nakładu  kapitału  i  pracy  prowadzi  zwykle  do
ulepszenia organizacji, która ze swej strony zwiększa wydajność pracy i kapitału.

Teoria równowagi rynkowej:
Równowagę rozpatrywał Marshall w ramach czterech okresów

. Siły naruszające

i  przywracające  równowagę  na  rynku  działają  dość  odmiennie  w  zaleŜności  od
rozpatrywanego  okresu.  Krótki  okres  charakteryzują  stała  podaŜ  i  wysoce  zmienny  popyt,
a  krańcowa  cena  popytu  wyznacza  bieŜącą  cenę  rynkową.  W  drugim  okresie  wzrasta  rola
podaŜy  i  kosztów  produkcji,  ale  aparat  wytwórczy  pozostaje  taki  sam.  Natomiast  w  okresie
trzecim  -  długim  -  główną  rolę  przejmują  podaŜ  i  procesy  inwestycyjne.  Cena  musi  teraz
pokryć koszty stałe i zmienne, nazywa się ją normalną ceną długookresową. Teoria podziału
dochodów  i  wynagrodzenia  czynników  produkcji  silnie  jest  powiązana  z  koncepcjami
czterech  okresów  i  zasadą  współzaleŜności  samych  czynników,  ich  substytucyjności,  jak
równieŜ zaleŜy - ze strony formalnej - od kształtu krzywych popytu i podaŜy. Nad koncepcją
quasi-renty szeroko dyskutowano w środowisku teoretyków i ostatecznie uznano ją za próbę
uzasadnienia  wynagrodzenia  kaŜdego  zasobu  czynnika  produkcyjnego  niepowiększalnego
w  krótkim  okresie.  Z  tym  zagadnieniem  wiązał  się  takŜe  problem  kształtowania  się  cen
rynkowych  i  cen  czynników  produkcji.  Chodziło  o  przyczynę  sprawczą  -  czy  to  krańcowe
wartości czynnika determinują cenę, czy teŜ odwrotnie, cena determinuje wartość czynników.
Marshall  wskazywał  na  dualny  charakter  zagadnienia,  a  mianowicie,  Ŝe  w  krótkim  okresie
aktualne renty, płace, stopy procentowe i stopy zysku są zdeterminowane cenami, natomiast
w długim okresie jest odwrotnie - to płace, zyski i renty określają ceny.

Marshall postulował politykę stabilizacji gospodarczej, w drodze regulacji obciąŜeń

podatkowych i świadczenia pomocy warstwom ubogim oraz działań na rzecz stabilizacji
ogólnego poziomu cen.

1) okres rynkowy, market period, krótki; 2) dłuŜszy, shot run; 3) long run, długi, 4) okres sekularny,

secular period, odpowiada najdłuŜszym procesom.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Ekonomia neoklasyczna

Teorie  ekonomiczne  okresu  aŜ  po  lata  30-te  XX  wieku.  –  świadczyły  o  wewnętrznym
zróŜnicowaniu ekonomii neoklasycznej. Reprezentanci:

1.  Joseph  A.  Schumpeter  (1883-1950)  –  wywodził  się  ze  szkoły  austriackiej,  ale  korzystał
teŜ  z  wiedzy  szkoły  lozańskiej.  Oryginalność  jego  wkładu  do  rodzącego  się  paradygmatu
neoklasycznego  polegała  na  próbie  zdynamizowania  statycznego  modelu  gospodarki.
Dowiódł, Ŝe do zmiany systemu nie są konieczne czynniki zewnętrzne , poniewaŜ istnieją siły
wewnętrzne,  które  stają  się  przyczyną  rozwoju  gospodarczego.  Bez  takich  sił  procesy
gospodarcze  miałyby  tylko  charakter  adaptacji  do  zmian  egzogenicznych.  Tymi  siłami
generującymi  rozwój  są  przedsiębiorcy  i  innowacje  J.  Schumpeter  dokonał  klasycznego  juŜ
dzisiaj trójpodziału na:

inwencje (invention),

innowacje (innovation),

naśladownictwo (imitation),

określanego niekiedy mianem „triady Schumpetera”.

Inwencja  jest  faktem  naukowym  lub  technicznym,  stwarzającym  moŜliwości  innowacyjne.
Istnieje  nieprzerwany  strumień  inwencji  stanowiący  potencjalny  postęp  techniczny.  Jest  to
warunek  konieczny,  lecz  niewystarczający  do  pojawienia  się  procesu  rozwoju.  Rozwój
dokonuje  się  przez  innowacje,  czyli  dokonanie  czynu  zastosowania  inwencji.  Dokonana
inwencja dopóty jest innowacją, dopóki w praktyce nie zostanie zastosowane w tej dziedzinie
nowe,  nieistniejące  dotąd  rozwiązanie.  Wszelkie  upowszechnianie  się  innowacji  przez
adaptację,  dyfuzję,  stanowi  odrębny  rodzaj  zmian,  zwany  procesem  imitacji.  Tak  więc
innowacja  stanowi  kaŜdorazowo  niepowtarzalny  czyn.  Zmiany  o  charakterze  inwencyjnym
lub  imitacyjnym  mają  ciągły  przebieg,  natomiast  innowacje  to  zmiany  o  typowo  nieciągłym
charakterze, stąd ich wyjątkowość.

W teorii Schumpetera pojawiają się następujące elementy dotyczące innowacji:

•

innowacja powstaje w wyniku decyzji i działania przedsiębiorcy, prowadząc do
ukształtowania nowej funkcji produkcji;

•

u podstaw innowacji leŜą zmiany techniczne, społeczne i organizacyjne;

•

podstawową cechą innowacji jest nieciągłość;

•

w ramach kaŜdej funkcji produkcji występują z róŜnym natęŜeniem korygujące jej
kształt subinnowacje, mające charakter ciągły.

Warto  podkreślić  sformułowane  przez  tego  teoretyka  pojęcie  „twórczej  (kreatywnej)
destrukcji”  (po  raz  pierwszy  pojawiło  się  w  pracy  „Kapitalizm,  socjalizm  i  demokracja”,
1942). Twórcza destrukcja to proces transformacji przemysłowej wywołanej wprowadzeniem
radykalnych  innowacji.  Schumpeterowska  wizja  kapitalizmu  kreuje  innowacyjność
przedsiębiorstw jako główną siłę odpowiedzialną za długookresowy wzrost ekonomiczny. Ta
sama  innowacyjność  odpowiedzialna  jest  równieŜ  za  liczne  bankructwa  firm,  które  nie  były
w stanie dostosować się do nowych warunków panujących na rynku

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

2.  Arthur  Cecil  Pigou  (1887-1959)  –  uczeń  i  następca  Marshalla.  DuŜy  wpływ  na  jego
postawę wywarła I wojna światowa – stał się nawet pionierem nowej dyscypliny naukowej –
ekonomiki obrony („Ekonomia polityczna wojny”).
Ale w historii myśli ekonomicznej zapisał się jako obrońca neoklasycznej ekonomii i twórca
neoklasycznej  ekonomiki  dobrobytu.  Wprowadził  kategorię  dobrobyt  społeczny,  w  ramach
której  wyodrębnił  pojęcie  dywidenda  narodowa  –  bliskie  dzisiejszemu  pojęciu  dochodu
narodowego. Dobrobyt społeczny jest związany z wielkością, strukturą podziału i stabilnością
dywidendy  narodowej.  UwaŜał,  Ŝe  gdy  zawodzi  wolna  konkurencja  niezbędna  jest
umiarkowana interwencja państwa (polityka fiskalna i pomoc biednym dają pozytywny efekt
społeczny, zapobiegają konfliktom).

EFEKT  PIGOU  (efekt  sald  realnych,  efekt  bogactwa),  zmiana  realnej  zamoŜności
wynikająca ze zmiany siły nabywczej posiadanych aktywów; zmniejszenie ogólnego poziomu
cen  powoduje,  Ŝe  ludzie  mogą  nabyć  więcej  dóbr  i  usług  za  posiadane  przez  siebie  aktywa,
a wzrost ogólnego poziomu cen ogranicza ich siłę nabywczą.

Obok  Pigou  ekonomistami  szkoły  z  Cambridge  byli:  Piero  Sraffa,  Joan  Robinson  (pierwsza
kobieta  zajmująca  katedrę  ekonomii).  Do  ekonomii  neoklasycznej  zaliczamy  takŜe
rozwaŜania Edwarda H. Chamberlina o duopolu.

3.  Ludwig  von  Mises

(1881-1973) – naleŜał do drugiej generacji szkoły austriackiej.

W publikacjach rozwinął teorię cyklu koniunkturalnego, eksponując zwłaszcza rolę ekspansji
kredytowej (łatwy kredyt rodzi przeinwestowanie i inflację).

Do tej pory przedstawiciele szkoły podąŜali klasyczną ścieŜką wyłączania pieniądza

z  ogólnej  teorii  ekonomii,  analizując  go  w  odrębnych  kategoriach  teoretycznych.  Mises
uzasadniał jednak, Ŝe tak jak cena wszelkich dóbr jest determinowana przez podaŜ i popyt, tak
samo  jest  i  siła  nabywcza  pieniądza,  jego  „cena.”  Klasyczni  ekonomiści,  szczególnie  David
Ricardo,  widzieli,  Ŝe  zwiększenie  ilości  pieniądza  powoduje  zwyŜkę  cen.  Mises  jednak
pokazał,  Ŝe  ceny  mogą  zwiększać  się  szybciej  lub  wolniej  niŜ  ilość  pieniądza,  Ŝe  wielkość
i  szybkość  wzrostu  cen  zaleŜy  od  chęci  ludzi  do  trzymania  pieniędzy.  Argumentował  takŜe,
Ŝ

e poniewaŜ ceny zwiększają się w relacjach do innych, inflacja monetarna przynosi ze sobą

jedynie  redystrybucję  majątku  od  oszczędzających  i  zarabiających  do  banków  i  rządu,  oraz
związanych  z  nimi  grup  interesu.  Znacznie  bardziej  niszczące  są  koniunkturalne  cykle
boomów  i  załamań  rynku,  powodowane  przez  inflację  monetarną.  W  ogólnym  zarysie:  gdy
rząd  powoduje  inflację,  zaniŜa  stopy  procentowe  poniŜej  ich  prawidłowego  poziomu
rynkowego,  zaleŜącego  od  skłonności  do  oszczędzania.  Sztucznie  niski  poziom  stóp
procentowych  sprowadza  przedsiębiorców  na  manowce  nieopłacalnych  inwestycji,  tworząc
boom inflacyjny. Kiedy ekspansja kredytowa słabnie lub zatrzymuje się, błędy inwestycyjne
zostają odkryte, co pociąga za sobą bankructwa i bezrobocie. Banki centralne, takie jak m.in.
amerykański Bank Rezerw Federalnych (FED), nieuchronnie produkują cykle koniunkturalne.

Co moŜna zrobić, aby powstrzymać cykl - Mises twierdził, Ŝe, poniewaŜ pieniądz był

u swych źródeł dorobkiem rynkowym, nie wziął się z edyktu władz, czy umowy społecznej,
powinien zostać rynkowi zwrócony. Banki powinny być traktowane tak, jak kaŜdy inny
sektor ekonomii rynkowej, powinny podlegać konkurencji. Waluta powinna być powiązana
ze złotem przez swobodną wymienialność, towarem będącym jej źródłem.

Więcej

szkole

austriackiej

m.in.:

http://www.mises.pl

;

oraz

„Ekonomia

polityka”,

http://free.polbox.pl/j/janbacz/mises.htm

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Doktryna ekonomiczna – John Maynard Keynes’a (1883-1946):

Keynesizm

W artykule napisanym dla uczczenia pięćdziesiątej rocznicy opublikowania „Ogólnej

teorii  zatrudnienia,  procentu  i  pieniądza”(1936)  Robert  Solow  stwierdzał:  „(...)Czy  się  to
komu  podoba,  czy  nie,  była  to  z  pewnością  praca,  która  wywarła  największy  wpływ  na
makroekonomię XX wieku, a Keynes był największym ekonomistą tego wieku. ‘Ogólna teoria’
była  czymś  więcej  niŜ  samym  tylko  obwieszczeniem  początku  ekonomii  keynesistowskiej.
Keynes wynalazł w tej ksiąŜce równieŜ to, co dzisiaj nazywamy makroekonomią (...)”.

Przeprowadzając jakiekolwiek analizy na temat ewolucji myśli makroekonomicznej nie

moŜna zapominać, Ŝe teoria Keynesa stanowi główny punkt odniesienia, zarówno pozytywny,
jak i krytyczny, dla wszystkiego, co powstało potem.

Wszyscy naleŜący do szkół

ekonomicznych określają swoje poglądy w odniesieniu do koncepcji pierwotnie wysuniętych
właśnie przez tego ekonomistę, opowiadając się za kontynuowaniem jego poglądów, albo za
wersją poglądów, które narodziły się jeszcze przed nim.

Wszystkie powyŜsze teorie zostały w latach trzydziestych ubiegłego wieku mocno

nadszarpnięte. Zaistniała sytuacja społeczno – gospodarcza ujawniła jak bardzo te poglądy
były „jawnie niespójne z większością obserwowanych faktów”, to jest z wielkim kryzysem
(1929-33)

i związanym z nim uporczywie utrzymującym się bezrobociem. A, jak zauwaŜył

R.  Gordon,:  „ekonomia  straciła  swoje  intelektualne  podstawy  i  nadszedł  czas  na  nową
diagnozę”. Tak więc właśnie dzięki jednoczesnemu połączeniu dwóch elementów: istniejącej
sytuacji  oraz  naukowemu  charakterowi  nowej  teorii,  tezy  Keynesa  opanowały  po  1936  roku
w  tak  krótkim  czasie  całą  dyscyplinę,  a  do  tego  dokonując  przewartościowania  w  praktyce
polityki gospodarczej.

Choć nie wszyscy podzielali podobne do zwolenników tej teorii podejście do „naukowej

wyjątkowości i rewolucyjności” wniosków Keynesa

. Nie jest zatem wyjątkiem ironiczne

stwierdzenie  M.  Rothbard’a,  iŜ  „trzeba  pamiętać,  Ŝe  znany  obecnie  wszystkim  krzyŜ
keynesowski,  diagramy  IS-LM  oraz  układy  równań  były  nieprzystępne  dla  tych,  którzy
rozpaczliwie  usiłowali  zrozumieć  Ogólną  teorię.(...)  rozgryzienie  keynesowskiego  systemu
zabrało  dziesięć-piętnaście  lat  niezliczonych  godzin  pracy  całej  armii  ludzi.  Często  bywa
(...),Ŝe im bardziej niejasna jest treść, tym większy sukces ksiąŜki. (...) Tak jak wojna tworzy
wielu  generałów  –  rewolucja  keynesowska  i  brutalne  odrzucenie  przez  nią  ekonomistów

Snowdon B,Vane H.R. Rozmowy wybitnymi ekonomistami, Bellona, Warszawa 2003, s.38

Choć pojawiają się opinie, na przykład według D.C. Colander’a, Ŝe ta tradycyjna dychotomia : keynesiści

i klasycy, współcześnie się zatraciła. Proponuje on wprowadzić nowe rozróŜnienie: szkoła walrasowska
i postwalrasowska. ibidem s. 254

Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933. Jest to załamanie gospodarcze charakteryzujące się zmniejszeniem

rozmiarów  produkcji,  nakładów  inwestycyjnych,  dochodów  realnych  społeczeństwa,  który  tworzy  wzrost
bezrobocia,  czasem  takŜe  spadek  cen.  Rozpoczyna  się  w  sferze  produkcji  dóbr  inwestycyjnych,  obejmując
stopniowo  pozostałe  dziedziny  gospodarowania,  choć  w  niejednakowym  stopniu.  Impulsem  jego  wystąpienia
jest zgodnie z zasadą przyspieszania, zahamowanie tempa wzrostu popytu na dobro konsumpcyjne.

Jak stwierdza E. Kwiatkowski: „Choć od czasu opublikowania przez J.M. Keynesa Ogólnej teorii powstała

bardzo  obszerna  literatura  na  temat  wkładu  Keynesa  do  teorii  ekonomii  (...)  to  jednak  wydaje  się,  Ŝe  problem
istoty  „rewolucji  keynesowskiej”  nadal  nie  jest  do  końca  rozstrzygnięty.  Dyskusje  zapoczątkowane  (...)  przez
J.R.  Hicksa  i  F.  Modiglianiego  znajdują  kontynuatorów  wśród  których  czołowe  miejsca  zajmują  m.in.  R.
Clower, A. Leijonhufvud i H. Grossman. Sytuacja taka nie ułatwia prezentacji (tej) teorii.” Por. E. Kwiatkowski,
Neoklasyczne teorie zatrudnienia. Tradycja i współczesność, Warszawa, 1988, s. 104

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

starszego pokolenia stworzyła młodym keynesistom większe moŜliwości kariery zarówno
w zawodzie ekonomisty, jak i w rządzie”.

Nie ulega jednak wątpliwości, Ŝe kryzys ekonomiczny lat 1929-1933 pociągnął za sobą

niezwykle  silne  pogłębienie  się  wszystkich  sprzeczności  kapitalistycznych.  Szczególnie
newralgicznym problemem stało się bezrobocie i problem zatrudnienia. W Wielkiej Brytanii
uległa załamaniu pozycja finansowa tego kraju, odstąpiono od waluty złotej, wolnego handlu
i innych tradycyjnych dla tego kraju posunięć gospodarczych. Podobnie jak w innych krajach
kapitalistycznych  wyraźnie  ujawniał  się  tu  fakt,  Ŝe  w  gospodarce  kapitalistycznej  brak  jest
mechanizmów  zdolnych  do  samoczynnego  przywracania  zwichniętej  równowagi
gospodarczej.

Analizując teorię Keynesa

staje się oczywiste, dlaczego tytuł jego ksiąŜki brzmi

„Ogólna  teoria  zatrudnienia,  procentu  i  pieniądza”.  Była  ona  ogólna  dlatego,
iŜ  dla  niego  pełne  zatrudnienie  było  przypadkiem  szczególnym,  a  charakterystyczne  cechy,
w które klasyczna ekonomia wyposaŜyła ten przypadek, są według niego obce współczesnym
systemom gospodarczym.

zbudowanej

przez

siebie

konstrukcji

Keynes

starał

się

udowodnić,

e równowaga makroekonomiczna jest zgodna z istnieniem bezrobocia niedobrowolnego.

A  na  pytanie,  czy  gospodarka  rynkowa  gwarantuje  pełne  wykorzystanie  rzadkich  zasobów
oraz  czy  poddana  szokowi  jest  w  stanie  powrócić  do  stanu  równowagi  osiągając  pełne
zatrudnienie  w  akceptowanym  przedziale  czasowym  bez  wsparcia  ze  strony  widzialnej  ręki
rządu,  odpowiedział:  nie.

Teoretyczną nowością i centralną tezą była zasada efektywnego

popytu, wraz z równowaŜącą rolą, jaką odgrywały zmiany produktu, a nie, jak było
wcześniej, cen. Nacisk kładł więc na dostosowania ilościowe, a nie cenowe.

PowyŜsze stwierdzenie, iŜ nie moŜna juŜ liczyć na samoczynny mechanizm rynkowy

znalazło wyraz w zanegowaniu omawianego wcześniej prawa Say’a

oraz obniŜek płac

nominalnych, jako skutecznego remedium na bezrobocie. A zatem odrzucił on i jego późniejsi
naśladowcy  pogląd  o  skutecznym  działaniu  stopy  procentowej,  która  zrównuje  inwestycje
z  oszczędnościami.  Jego  zdaniem,  mechanizm  stopy  procentowej  w  gospodarce  zamkniętej
nie  gwarantuje  ustalenia  się  inwestycji  na  poziomie  oszczędności  charakterystycznych  dla
pełnego  zatrudnienia.  Decyzje  inwestycyjne  są  podejmowane  bowiem  w  duŜej  mierze  przez
inne  podmioty,  niŜ  decyzje  w  sprawie  oszczędzania.  Stworzył  na  tej  podstawie  zasadę
efektywnego popytu (wraz z równowaŜącą rolą, jaką odgrywają zmiany produktu, a nie, jak
było wcześniej, cen. Nacisk kładzie więc na dostosowania ilościowe, a nie cenowe.).

Zasada efektywnego popytu - określa, iŜ w gospodarce zamkniętej z wolnymi mocami

wytwórczymi  poziom  produktu  (a  stąd  i  zatrudnienia)  jest  wyznaczany  przez  planowane
łączne  wydatki,  zarówno  konsumpcyjne  (C)  (które  zaleŜą  od  dochodu,  a  nie  stopy
procentowej), jak i inwestycyjne (I) (zaleŜne od stopy procentowej i oczekiwanych zysków –
tzw. krańcowej efektywności kapitału), czyli E=C+I.

M. Rothbard, Keynes – portret człowieka (w) N. Hultberg (i in.), Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes

wiecznie Ŝywy, Chicago-Warszawa, 2004, s.51

Zapomina się przy tym, iŜ podobne do Keynesa teorie wysunęli nieco wcześniej M. Kalecki, którego

J. Robinson wręcz uznawała za prekursora tego nurtu, oraz J. G. Wicksell. Por. W. Stankiewicz, op.cit., s. 354 i
387

Według Keynes’a robotnicy „są bezrobotni nie z własnej woli, jeŜeli-w wypadku niewielkiej zwyŜki cen

artykułów  konsumpcji  w  porównaniu  z  płacą  nominalną-zarówno  łączna  podaŜ  siły  roboczej  gotowej  do
podjęcia  pracy  za  wynagrodzenie  według  bieŜących  stawek  płac  nominalnych,  jak  i  łączny  popyt  na  nią  przy
tych  stawkach  byłyby  większe  od  istniejącego  poziomu  zatrudnienia”.  B.  Snowdon,  H.  Vane,  P.  Wynarczyk,
Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN, 1998,  s.80

Zanegowanie nastąpiło określeniem, iŜ to popyt tworzy podaŜ, a nie odwrotnie

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Rysunek . Wyznaczanie produktu i zatrudnienia w teorii Keynes’a

W ten sposób w modelu tym zatrudnienie staje się zaleŜne w sposób nieunikniony od

wysoce  niestabilnego  czynnika,  jakim  są  wydatki  inwestycyjne.  Nie  byłoby  to  tak  waŜne,
gdyby  były  one  stałe  z  roku  na  rok,  ale  faktycznie  podlegają  szerokim  i  gwałtownym
fluktuacjom,  które  Keynes  tłumaczy  „skrajną  niepewnością”  posiadanej  przez  podmioty
wiedzy,  co  do  przyszłych  zysków  (w  ten  sposób  tłumaczy  powstawanie  cykli
koniunkturalnych).  Tak  więc  główne  źródło  fluktuacji  gospodarczych  wywodzi  się  z  realnej
strony  gospodarki.  Podstawową  konstrukcję  teorii  efektywnego  popytu  Keynesa  moŜna
zobrazować  posługując  się  rysunkiem  1.

Ta teoria o niepewności, która wpływa na

inwestycje, ma takŜe odniesienie do preferencji płynności, tak iŜ zarówno zmiany popytu na
pieniądz, jak i zmiany podaŜy pieniądza mogą oddziaływać na wielkości realne.

Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P. Współczesne...op.cit. s.74-76

Pieniądz nie jest więc neutralny – wzrost jego ilości, powodując obniŜkę stopy procentowej, moŜe pobudzać

łączne wydatki poprzez wzrost inwestycji i towarzyszący mu efekt mnoŜnika. Z jego powodu kaŜda zmiana
wielkości wydatków wywiera spotęgowany wpływ na łączną produkcję.

łączny produkt i

zatrudnienie

łączne planowane

wydatki – efektywny

popyt

wydatki

państwa

wydatki

konsumpcyjne

gospodarstw

domowych

wydatki

inwestycyjne

przedsiębiorstw

polityka

podatkowa

stopa

procentowa

oczekiwania przedsiębiorstw i

krańcowa efektywność kapitału

podaŜ

pieniądza

popyt na pieniądz –

preferencja płynności

niepewność

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Rozwijając tą teorię jako podstawę teorii zatrudnienia zwrócił niewątpliwie uwagę na

problem, który był przez teorię tradycyjną wyraźnie zaniedbany. Jednak według
J. Sołdaczuka:

„nie wyczerpuje [ona] całokształtu problemu bezrobocia w systemie kapitalistycznym.

Ogranicza zagadnienie do krótkookresowych fluktuacji produkcji i zatrudnienia pod wpływem zmian w
efektywnym popycie, przy załoŜeniu, Ŝe aparat wytwórczy i technika wytwarzania nie ulegają zmianom

. Nie

wyjaśnia  więc  problemu  zatrudnienia  w  długim  okresie  czasu,  przy  zmienności  techniki,  metod  produkcji  i
wzrostu  aparatu  wytwórczego.  (...)  Nie  porusza  więc  w  ogóle  bardzo  istotnej  kwestii  technologicznego
bezrobocia”.  Autor  ten  podkreśla  takŜe,  Ŝe  „wysuwany  przez  Keynesa  problem  niedostatecznego  efektywnego
popytu jako przyczyny bezrobocia nie dotyczy takŜe krajów nierozwiniętych gospodarczo. Utrzymujące się tam
wysokie,  najczęściej  utajone  bezrobocie  wynika  (...)  z  braku  dostatecznych  funduszów  na  inwestycje,  zbyt
niskiego  tempa  akumulacji  i  zbyt  powolnego  rozwoju  ekonomicznego  tych  krajów  w  stosunku  do  posiadanych
rezerw siły roboczej.(...) Teoria ta w gruncie rzeczy nie ma charakteru ogólnego

”.

Ta keynesowska teoria o niepewności, która wpływa na inwestycje i wpływa na

powstawanie cykli koniunkturalnych, ma takŜe odniesienie do preferencji płynności, tak
iŜ zarówno zmiany popytu na pieniądz, jak i zmiany podaŜy pieniądza mogą oddziaływać na
wielkości realne.

Idąc dalej, właśnie od przebiegu poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego Keynes

uzaleŜniał teŜ wahania ogólnego poziomu cen.

Stabilność cen moŜe więc być naruszana pod

wpływem czynników pienięŜnych, bądź przemysłowych, czyli związanych z prowadzeniem
produkcji i wymiany.

Keynes rozumował następująco: jeŜeli krzywa łącznej podaŜy jest

doskonale elastyczna, to zmiana efektywnego popytu wywołana przez wzrost ilości pieniądza
spowoduje  wzrost  produkcji  i  zatrudnienia,  nie  wpływając  na  poziom  cen  aŜ  do  osiągnięcia
pełnego zatrudnienia. Jednak w normalnym biegu spraw wzrost efektywnego popytu wpłynie
częściowo  na  zwiększenie  produkcji  (i  zatrudnienia),  proporcjonalnie  do  zwiększonego
efektywnego  popytu,  a  częściowo  podwyŜszy  ceny.  Zachodzące  procesy  były  więc
analizowane  w  kontekście  dwóch  przypadków,  dwóch  stanów:  niepełnego

oraz pełnego

zatrudnienia czynników produkcji. W tym drugim przypadku, ze względu na niedoskonałość
czynników  produkcji,  krańcowa  wydajność  maleje,  co  powiększa  koszty  produkcji.  Keynes
formułując  koncepcję  inflacji  odrzucił  zatem  załoŜenie  klasyków  o  doskonałej  giętkości  cen
i płac, podkreślając zwłaszcza brak giętkości płac w dół. Stan ten charakteryzujący się niską
mobilnością,  a  przede  wszystkim  deficytem  pewnych  czynników  produkcji,  stwarzał
mechanizm, w którym wzrost podaŜy pieniądza nie wpływał na wzrost produkcji lub wzrost
wydatków  inwestycyjnych,  ale  tylko  na  wzrost  cen,  czyli  inflację.  I  właśnie
w  tym  mechanizmie  upatruje  on  jej  główne  źródło.  Jego  koncepcja  zarówno  inflacji,  jak
i  deflacji  z  drugiej  strony,  opiera  się  na  popytowej  stronie  gospodarki.  Ale  jednocześnie

Jednym z waŜnych punktów krytyki teorii tradycyjnej przez Keynesa jest zarzut jej statycznego charakteru .

A  właśnie  taki  charakter  ma  system  przez  niego  stworzony,  co  potwierdzają  takŜe  jego  zwolennicy  –
J.  Robinson,  czy  R.  Harrod.  ChociaŜ,  jak  stwierdza  A.  Jakimowicz,  określenie  całej  teorii  keynsowskiej  jako
statycznej,  bezczasowej,  byłoby  błędem.  Znajdują  się  bowiem  pewne  elementy  analizy  dynamicznej,  które
zapoczątkowały  późniejszy  ich  rozwój  m.in.  w  modelu    Samuelsona.  Por.  J.  Sołdaczuk,  Teoria  ekonomiczna
J.M.  Keynesa.  Próba  krytyki,  Warszawa,  1959,  s.  48-52;  A.  Jakimowicz,  Analiza  porównawcza  teorii  cyklu
koniunkturalnego w ujęciu J.M. Keynesa i P.A. Samuelsona, Toruń, 1991, s. 37-38

J. Sołdaczuk, Teoria... op.cit., s. 69-70

Pieniądz nie jest więc neutralny – wzrost jego ilości, powodując obniŜkę stopy procentowej, moŜe pobudzać

łączne wydatki poprzez wzrost inwestycji i towarzyszący mu efekt mnoŜnika. Z jego powodu kaŜda zmiana
wielkości wydatków wywiera spotęgowany wpływ na łączną produkcję.

JeŜeli stopę procentową, która odpowiada równości wartości inwestycji i sumy oszczędności, nazwiemy

„naturalną”, to zachwianie tej równowagi nastąpi, gdy poziom rynkowej stopy odchyli się od tego poziomu
wyjściowego.

D. Sitnik, Procesy inflacyjne w kontekście teorii keynesowskiej (w) J. Tarajkowski (red.), Wokół inflacji.

Fetysz czy ograniczenie rozwoju, AE, Poznań, 2002, s.108

Skutki powyŜsze są uwarunkowane stopniem tego niepełnego wykorzystania. Jeśli bowiem mamy do

czynienia z powaŜnym bezrobociem, jedynym efektem będzie wzrost produkcji.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

uzaleŜnia

poziom

cen

kosztów

produkcji

(moŜna

zatem

uznać,

iŜ  bierze  on  takŜe  pod  uwagę  stronę  podaŜową).  Inflacja  jest  zatem  skutkiem  nadwyŜki
globalnego  popytu,  to  znaczy  wydatków  podmiotów  gospodarczych  nad  wytworzonym
dochodem  narodowym  zapewniającym  zatrudnienie  wszystkich  czynników  produkcji.  Ta
nadwyŜka  to  luka  inflacyjna.

Choć, jak stwierdza cytowany juŜ Rothbard, „(...) Keynesa

nie interesowała inflacja. Keynes zajmował się bezrobociem i recesją, które były
powodowane, według jego niezwykle powierzchownej opinii, pesymistycznym nastrojem,
utratą instynktu zwierzęcego i – co za tym idzie – niedoinwestowaniem”.

Reasumując: keynesiści podkreślając niezdolność gospodarki rynkowej do zapewnienia

równowagi, zwłaszcza zagwarantowania pełnego zatrudnienia, wskazywali na moŜliwość
przybliŜenia się do tego stanu dzięki ingerencji państwa.

Zwłaszcza duŜą rolę w pobudzaniu

popytu efektywnego przypisywali polityce fiskalnej, bowiem wykorzystywanie polityki
pienięŜnej uwaŜali za ryzykowne wobec mechanizmów pułapki płynności i pułapki
inwestycji.

Na tych teoretycznych podstawach została oparta pierwsza w historii makroekonomii

krzywa zaleŜności między tymi dwiema wielkościami: inflacją i bezrobociem. Była ona w
latach późniejszych modyfikowana, co przedstawione jest w dalszej części pracy, jednak aby
zrozumieć dlaczego wywoływała i wywołuje do dziś kontrowersje naleŜy ukazać jej wersję
pierwotną.

Dyskusja nad zamiennością inflacji i bezrobocia rozpoczęła się w roku 1958 wraz

z  opublikowaniem  przez  nowozelandzkiego  ekonomistę  A.  W.  Phillipsa  artykułu,  w  którym
przedstawił  wyniki  swoich  badań  wraz  z  hipotezą  o  odwrotnej  zaleŜności  między  tymi
zmiennymi.  Warto  zauwaŜyć,  iŜ  ten  problem  był  przedmiotem  zainteresowań  takŜe  innych
ekonomistów, jednak Ŝadnemu z nich nie udało się przedstawić wniosków w tak atrakcyjnej
graficznie formie. Krzywa Phillipsa, która funkcjonuje właśnie pod taką nazwą w ekonomii,
dokonała natomiast przełomu stając się materiałem do analiz i sporów.

Hipoteza została oparta na badaniach danych statystycznych z lat 1861-1957 dla

Wielkiej  Brytanii.  Zgodnie  z  nią  istnieje  nieliniowa  i  negatywna  relacja  pomiędzy  liczbą
bezrobotnych  a  poziomem  płac  nominalnych.  Oznacza  to,  iŜ  wyŜszemu  poziomowi
bezrobocia towarzyszy niŜszy poziom płac i na odwrót. Biorąc pod uwagę uśredniony kształt
krzywej,  moŜna  stwierdzić,  iŜ  przy  nieznacznych  wielkościach  pierwszej  zmiennej  stopa
wzrostu  płac  wykazuje  większą  elastyczność  względem  zmian  w  zatrudnieniu.  Zmiana  tego
ostatniego  powoduje  więc  szybszy  wzrost  płac  przy  wyŜszych  jego  rozmiarach.  Wolniejsze
lub nieznaczne zmiany wysokości wynagrodzeń występują natomiast przy duŜym bezrobociu.
Odzwierciedlanie  tych  procesów  znajdziemy  w  rzeczywistości  –  im  wyŜszy  poziom

D. Sitnik, Procesy inflacyjne...op.cit., s.88-89

M. Rothbardt, op.cit., s.63

Błędem jest utoŜsamianie nauki Keynesa z modelami gospodarki o omnipotencji państwa. Działalność rządu,

jak sam stwierdzał, jeśli ma być efektywna, to powinna zajmować się tylko tymi rodzajami działalności, którymi
nie zajmują się podmioty prywatne. Por. B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne... op.cit., s.17-18

Na temat tych przypadków m.in. E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy...op.cit., s.124-125

Dyskusja ogniskowała się wokół dwóch kwestii: po pierwsze starano się badać, czy taką samą zaleŜność

moŜna stwierdzić empirycznie takŜe dla innych gospodarek, czyli jednym słowem, czy kształtuje ona zaleŜność
uniwersalną.  Po  drugie,  podjęto  próby  mikroekonomicznych  podstaw  dla  analizy  rynku  pracy,  czyli  jak
najdokładniejszego  przedstawienia  tej  wymienności.  Por.  K.  Szarzec,  Krzywa  Phillipsa  -  od  obserwacji
rzeczywistości  do  hipotezy  naukowej  (w)  W.  Jarmołowicz  (red.),  Rynek  pracy    warunkach  zmian  ustrojowych,
AE, Poznań, 2003, s.27-28

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

aktywności gospodarczej, tym zwiększa się popyt na siłę roboczą, co sprzyja tendencji
zawyŜania płac. I odwrotnie – gorsza koniunktura, niŜsze zatrudnienie.

A Keynes właśnie w płacach upatrywał główny czynnik wzrostu kosztów, a więc i cen.

Dlatego zrozumiała wydaje się zamiana zmiennej z osi rzędnych na stopę wzrostu cen. Taka
zmodyfikowana forma krzywej Phillipsa została przedstawiona w pracy P.A. Samuelsona
i R.M. Solowa.

Wykres. Zmodyfikowana krzywa Phillipsa (inaczej – krzywa Samuelsona-Solowa) ilustrująca zaleŜność

między stopą inflacji i bezrobocia

stopa inflacji

stopa bezrobocia

Wielu

ortodoksyjnych

keynesistów

interpretowało

krzywą

ten

sposób,

e implikuje ona stałą relację zamienną, która daje władzom do wyboru zestaw moŜliwych

kombinacji  zarówno  inflacji,  jak  i  bezrobocia,  dla  celów  realizowanych  programów
politycznych. Jak jednak zastrzega J. Tobin, sam Phillips nie jest autorem teorii i sugestii dla
polityki  gospodarczej  wynikających  z  jego  artykułu.  Ale  dał  niewątpliwie  teoretyczne
uzasadnienie  dla  stosowania  w  latach  50.-60.  takiej  polityki  gospodarczej,  której
najwaŜniejszym celem stało się dąŜenie do pełnego zatrudnienia.

***

Rozpad tradycyjnej wiedzy keynesowskiej na początku lat 70-tych spowodował

rozmnoŜenie się alternatywnych poglądów na ekonomię. To bogactwo powodowało, Ŝe Ŝaden
nie potrafił osiągnąć tak szerokiej akceptacji, aby ugruntować się jako nowy dogmat, Ŝaden
teŜ nie został na tyle odrzucony, Ŝeby zniknąć ze sceny. Ale to współistnienie alternatywnych
interpretacji jest raczej siłą, niŜ słabością – daje moŜliwość korzystania z wymiany
intelektualnej.

Dla niektórych teoria Keynesa doprowadziła do „schizofrenii” między mikro

(walrasowska równowaga) i makro-ekonomią. O ile w czasach „złotego wieku”

nie było to

D. Sitnik, Procesy inflacyjne...op.cit., s.111

Punkt A jest punktem określającym poziom bezrobocia w przypadku zerowej inflacji, czyli stabilizacji cen.

NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe nie jest to stan przy takŜe zerowej stopie bezrobocia. W literaturze podawane są róŜne jego
wielkości. K. Szarzec podaje poziom 4%, D. Sitnik – 5,5%, natomiast w opracowaniu D. Begga, S. Fischera i
R. Dornbuscha – 2,5%. Por. K. Szarzec, Krzywa Phillipsa...op.cit., s.28; D. Sitnik, Procesy inflacyjne...op.cit.,
s.112; D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, op.cit., t. II, s.263

„Złoty wiek gospodarki”- po II wojnie aŜ po 1973 r. Angus Madison wyróŜnił kilka cech charakterystycznych:

1) wzmoŜona liberalizacja handlu i transakcji międzynarodowych, 2) korzystne okoliczności i polityka, które

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

przeszkodą to w latach 70-tych juŜ nie moŜna było tego ignorować. MoŜliwe były dwa
sposoby: dopasowanie makro do mikro (nowe podejście klasyczne), a potem – mikro do
makro (nowe podejście keynesowskie).

NEOKLASYCZNY NURT GŁÓWNY – synteza neoklasyczna

Innymi słowy: Zawarte w pracach Keynesa tezy wywarły i nadal wywierają ogromny

wpływ na teorię ekonomii. Keynesizm nie jest jednak nurtem jednorodnym. MoŜemy w nim
wyróŜnić  neokeynesizm  i  postkeynesizm.  Neokeynesizm  jest  kontynuacja  tzw.  syntezy
neoklasycznej.  Synteza  neoklasyczna  polegała  na  wmontowaniu  makroekonomicznych  tez
Keynesa  w  system  równowagi  ogólnej.  Głównymi  przedstawicielami  tego  nurtu  są  tacy
wybitni twórcy, jak J.R. Hicks, P.A. Samuelson, F. Modigliani, J. Tobin.

1.  John  R.  Hicks  (1904-1989)  –  w  artykule  „Mr.  Keynes  i  klasycy”  (1937):  ogromne
znaczenie  dla  nowego  nurtu  zdobył  model  IS-LM  (został  następnie  przerobiony  przez
Modigilianiego (1944) i spopularyzowany przez Hansena w USA (1949). W ciągu kolejnego
półwiecza  hicksowski  model  stał  się  ogólnie  przyjętym  modelem  dla  makroekonomii
i wywierał ogromny wpływ na kierunek makroekonomii (do połowy lat 60-tych).
Keynes operował dwoma parametrami: dochodem i stopą procentową.  Inwestycje uzaleŜniał
od  stopy  procentowej  ,  a  oszczędności  od  dochodu.  Hicks  przedstawił  to  jako  blok  krzywej
IS – odpowiadający równowadze w świecie dóbr rzeczowych. W świecie pieniądza istotne
znaczenie  miał  blok  krzywej  LM,  w  której  równowaŜy  się  popyt  i  podaŜ  pieniądza,
bilanse transakcyjne i preferencja płynności. Dla kaŜdej danej podaŜy pieniądza powinna
zachodzić  taka  relacja  między  dochodem  a  stopą  procentową,  aby  rynek  pieniądza  był
w  równowadze.  Równowagę  całego  systemu  obrazuje  punkt  przecięcia  się  krzywych  IS-
LM – E  (

patrz teŜ rysunki m.in. w podręczniku ekonomii D. Begga, S. Fischera i R. Dornbuscha!

Został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1972 r. za pionierski wkład do
teorii równowagi ogólnej i teorii dobrobytu - wspólnie z Kennethem J. Arrowem.

przyczyniły się do niskiej inflacji w warunkach rozkwitu ogólnego popytu; 3) aktywna polityka popierania przez
państwo wysokiego popytu krajowego; 4) zaległości w zakresie moŜliwości wzrostu pozostałe po II wojnie.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

2. Paul A. Samuelson (1915) – od 1940r. związany z MIT (Massachusetts Instytut of
Technology); Noblista z 1970 r. – za ogromny wkład w rozwój powszechnej myśli
ekonomicznej. To z jego nazwiskiem najsilniej łączy się kategorię „synteza neoklasyczna”.

Zajmował się gospodarką dobrobytu, popularyzując tzw. warunki Lindahl-Bowen-

Samuelsona  jako  kryteria  oceny,  czy  dane  posunięcie  ekonomiczne  wpływa  na  stopień
dobrobytu.  Opracowywał  teorię  finansów  publicznych,  określając  optymalną  alokację
zasobów. Zajmował się wieloma dziedzinami ekonomii, przede wszystkim matematycznej –
programowanie  liniowe,  analiza  ekonomiczna,  teoria  wzrostu,  teoria  cen,  teoria  dochodu,
system podatkowy, teoria pieniądza, cykle koniunkturalne, teoria handlu międzynarodowego.
Pracował  jako  doradca  ekonomiczny  prezydentów  Kennedy'ego  i  Johnsona,  a  takŜe  jako
konsultant wielu instytucji gospodarczych i politycznych oraz organizacji niedochodowych.

Monetaryzm –

czyli „kontrrewolucja monetarystyczna”

W taki sam sposób, w jaki wielki kryzys przyczynił się do rozpowszechnienia idei

rewolucji  keynesowskiej,  „wielka  inflacja”  lat  siedemdziesiątych  spowodowała  odwrót  do
kontrrewolucji  monetarystycznej.  Teoretyczna  analiza  tej  substytucji,  którą  przedstawiano
wcześniej,  dokonana  przez  przedstawiciela  szkoły  monetarystów  -  Miltona  Friedmana

(1912 - 2006) /tzw. szkoła chicagowska/, opierała się na dwóch głównych przesłankach:

1) wprowadzeniu rozróŜnienia skutków w krótkim i długim okresie;

2) wprowadzeniu oczekiwań adaptacyjnych.

Przyjęcie złoŜenia o róŜnych skutkach działań w zaleŜności od okresu, który ma się

analizować, miała istotne implikacje dla tego zagadnienia. Według Friedmana w krótkim

Najistotniejsze prace: Kapitalizm i wolność, Wolność wyboru, Tyrania status quo. W 1976 r. otrzymał nagrodę

Nobla za osiągnięcia w historii i teorii monetarnej, w analizie konsumpcji i w prezentacji złoŜoności polityki
stabilizacji.

S
t
o
p
y

p
r
o
c
e
n
t
o
w
e

dochód

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

okresie,  jeśli  na  rynku  pojawi  się  nieoczekiwany  wzrost  nominalnego  popytu  globalnego,  to
producent  zwiększy  swoją  produkcję  i  zatrudni  nowych  pracowników,  oferując  im  wyŜsze
płace nominalne. Na podstawie swej wiedzy nie wie jednak dokładnie tego, czy ten wzrost to
wyłącznie  zwiększenie  popytu  na  produkowane  przez  niego  dobro,  czy  teŜ  przyrost  popytu
globalnego.  Stąd  teŜ  interpretuje  to  zjawisko  jako  przynajmniej  częściowy  wzrost  tego
pierwszego i zwiększa w następstwie produkcję, jednocześnie sprzedając ją po wyŜszej cenie.
Przy  tym  zwiększa  nominalne  płace,  aby  zachęcić  do  podjęcia  zatrudnienia  nowych
pracowników.  Lecz  oferowana  przez  niego  wysokość  płacy  nominalnej  jest  niŜsza  od
oczekiwanej przez niego ceny produkowanego dobra. W efekcie płaca realna, którą wypłaca
pracownikowi  jest  niŜsza.  Z  drugiej  strony,  kiedy  producent  zwiększa  zapotrzebowanie  na
pracę  i  oferuje  wyŜsze  wynagrodzenie  nominalne,  to  pracownik,  którego  celem  jest  wyŜsza
płaca,  podejmie  tą  pracę.  Nie  róŜnicując  między  obiema  wielkościami  –  nominalną  i  realną
(tak  zwana  iluzja  pienięŜna),  pracownik  uznaje,  Ŝe  jego  dochód  realny  ulega  zwiększeniu.
W  efekcie  takich  działań  obu  stron  stopa  bezrobocia  się  zmniejsza.  Jednak  są  to  działania
podjęte  na  bazie  błędnych  przesłanek.  Dlatego  Friedman  zarzucił  autorom  wcześniejszych
wniosków,  iŜ  są  one  fałszywe.  Zakładając  bowiem,  Ŝe  podmioty  zachowują  się  stale  i  tak
samo w czasie, dochodzi się do konkluzji, iŜ są zawsze nieracjonalni i formułują permanentne
błędy. A tymczasem zdaniem tego ostatniego, taka sytuacja jest tylko tymczasowa, poniewaŜ
uczestnicy  w  końcu  rejestrują  te  zjawiska  i  dostosowują  się  do  nowej  rzeczywistości.  A  co
więcej, starają się zniwelować skutki wcześniej podjętych nietrafnych działań.

Wykres. Krótkookresowe i długookresowa krzywa Phillipsa (czyli krzywa Friedmana-Phelpsa)-

wsparta oczekiwaniami

inflacja

długookresowa krzywa

krótkookresowe krzywe

bezrobocie

Wprowadzenie oczekiwanej stopy inflacji jako dodatkowej, poza nadwyŜką popytu,

zmiennej wyznaczającej stopę zmian nominalnych płac, implikuje, Ŝe zamiast jednej krzywej
będziemy mieli rodzinę krzywych, z których kaŜda będzie związana z róŜnym poziomem
oczekiwanej inflacji. Przy czym oczekiwania te mają w tym modelu charakter adaptacyjny.
A hipoteza oczekiwań adaptacyjnych głosi, Ŝe podmioty formułują swoje oczekiwania co do
przyszłych wartości danych zmiennych ekonomicznych wyłącznie na podstawie historycznych
stóp inflacji, a więc ich wiedza jest ograniczona tylko do przeszłości.

Szarzec K. Krzywa Phillipsa...op.cit. s. 29-31

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Przyjmując powyŜsze załoŜenia, kiedy to podmioty dostrzegają swoje błędne decyzje

i  podejmują  działania  korygujące,  Friedman  doszedł  do  wniosku,  iŜ  po  krótkim  okresie
spadku bezrobocia, wraca ono do poziomu wcześniejszego, które uznał za poziom naturalny,
co  jednak  istotne  –  przy  wyŜszym  poziomie  inflacji.  W  związku  z  tym  zjawiskiem  nie
występuje  w  długim  okresie  stabilna  wymienność  między  inflacją  a  bezrobociem,  mamy
natomiast  naturalną  stopę  bezrobocia.  Według  niego  nie  była  ona  stała,  ale  „zaleŜała  od
faktycznych

właściwości

strukturalnych

rynku

pracy

rynków

towarowych,

uwzględniających niedoskonałości rynków, stochastyczną zmienność popytu i podaŜy, koszty
gromadzenia  informacji  o  wolnych  miejscach  pracy  i  wolnej  sile  roboczej,  koszty  jej
mobilności”.  Przy  tej  stopie  według  niego  rynek  siły  roboczej  jest  w  stanie  równowagi,
a faktyczna i oczekiwana stopa inflacji są równe, czyli inflacja jest całkowicie przewidywana
(stąd kształt pionowy długookresowej krzywej). Z jego słów wynika, iŜ stopa tego bezrobocia
nie zaleŜy od czynników pienięŜnych, ale realnych. Tak więc analiza Friedmana pomogła w
pogodzeniu  klasycznej  tezy  o  długookresowej  neutralności  pieniądza  z  realnymi  efektami
pieniądza w krótkim okresie.

Poglądy tego ekonomisty

miały ogromny wpływ na toczącą się wówczas debatę nad

znaczeniem polityki stabilizacyjnej. MoŜna wyróŜnić cztery implikacje wypływające z tej
formuły naturalnego bezrobocia :

władze,  które  są  w  stanie  obniŜyć  w  krótkim  okresie  poziom  bezrobocia  poniŜej  tej
stopy  naturalnej  w  wyniku  prowadzonej  ekspansywnej  polityki  monetarnej,  mogą  to
uczynić  tylko  dlatego,  Ŝe  inflacja,  będąca  skutkiem  takiej  polityki,  nie  została
przewidziana;

kaŜda próba trwałego utrzymywania bezrobocia poniŜej wielkości naturalnej
doprowadza do przyspieszenia inflacji (tak zwana hipoteza przyspieszenia – dla
Friedmana współczynnik wynosił 1);

naturalną stopę moŜna obniŜać tylko i wyłącznie za pomocą polityki oddziałującej na
podaŜową stroną gospodarki, która poprawi mikroekonomiczną strukturę oraz
funkcjonowanie gospodarki;

naturalna stopa jest do pogodzenia z kaŜdą stopą inflacji, która „zawsze i wszędzie jest
zjawiskiem o charakterze pienięŜnym w tym sensie, Ŝe powstaje w przypadku
szybszego przyrostu pieniądza niŜ produkcji”.

To ostatnie stwierdzenie, o charakterze inflacji, dla ortodoksyjnych monetarystów miało

ciśle określone konsekwencje w postaci zaleceń i metod walki z tym procesem. Mianowicie,

e moŜna ją obniŜyć jedynie przez ograniczenie tempa podaŜy pieniądza. W tym momencie

działania takie znajdą odbicie we wzroście bezrobocia. Pojawi się więc dylemat polityczny,
który polega na tym, Ŝe im szybciej będą się starać obniŜyć inflację, tym większe będą koszty
w tej drugiej kategorii. Inaczej mówiąc szybsza dezinflacja zwiększa wartość współczynnika
wyrzeczenia.

W pracy „Teoretyczne ramy analizy monetarnej” pisał, Ŝe w latach 70-tych

nowym problemem jest nie stagflacja, ale slumpflacja – sytuacja, kiedy rosnącemu
poziomowi bezrobocia towarzyszy jednocześnie rosnąca stopa inflacji.

Doktryna monetarystyczna to równieŜ ilościowa teoria pieniądza:

W tym samym okresie pogląd o długookresowej wymienności wygłosił takŜe E. Phelps, stąd czasem mówi się

w literaturze o teorii Friedmana-Phelpsa.

Snowdon B., Vane H. Rozmowy...op.cit. s.53-54

Współczynnik wyrzeczenia - ułamek, w którego mianowniku znajduje się zmiana w trendzie inflacji w

trakcie epizodu mierzona jako róŜnica między inflacją w szczycie i dnie cyklu, natomiast w liczniku, suma
utraconej produkcji rozumiana jako odchylenie rzeczywistej jej wielkości od jej poziomu przy pełnym
zatrudnieniu.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Teoria ilościowa, bardziej uściślona, niŜ jej pierwotna wersja (historia myśli sięga XVI

w., a jej wersję klasyczną przedstawił D. Hume), dominowała tuŜ przed okresem rewolucji
keynesowskiej, w dwóch odmianach:

- dochodowej, związanej z A. Marshallem i A.C. Pigou, ze szkoły z Cambridge, gdzie

dokonują wyraźnego oddzielenia między popytem na pieniądz oraz podaŜą pieniądza, oraz

– reprezentowanej przez I. Fishera, w której wykorzystuje się wersję transakcyjną.

Aby nie wnikać w szczegóły obu wersji przedstawię w zarysie, jak według nich kształtuje się
problematyka inflacji.

1) Według klasyków zmiana ilości pieniądza, nie wywołuje Ŝadnych realnych efektów

w długim okresie. Jedynym więc efektem jest początkowo nierównowaga, która moŜe zostać
przywrócona  poprzez  podniesienie  się  poziomu  cen.  Przyczyną  wzrostu  cen  jest  to,  iŜ  jeśli
gospodarstwa  domowe  i  przedsiębiorstwa  uznają,  iŜ  trzymają  więcej  pieniądza,  niŜ  tego
potrzebują,  to  tą  nadwyŜkę  zasobów  zuŜyją  na  zakup  dóbr  i  usług.  A  poniewaŜ  podaŜ  jest
ograniczona  przez  załoŜony  z  góry  poziom  produktu  przy  pełnym  zatrudnieniu,  nadwyŜka
popytu  na  rynku  towarowym  powoduje  podniesienie  się  ogólnego  poziomu  cen
proporcjonalnie do początkowego wzrostu podaŜy pieniądza.

2) Natomiast w drugim, transakcyjnym aspekcie teorii ilościowej, w „efekcie Fishera”,

bądź inaczej w „równaniu wymiennym”, bo i tak w literaturze nazywa się tą teorię, za
naczelny problem wysuwa się idea, w której ceny będą się zmieniać wraz z ilością pieniądza
w obiegu i liczby transakcji, w których uczestniczy. Jak później stwierdził J. Galbraith „Ŝaden
inny wzór matematyczny w ekonomii, a moŜe Ŝaden w historii, oprócz równania A. Einsteina,
nie cieszył się większym rozgłosem, utrzymującym się zresztą do dzisiaj.”

Przy czym

rozgłos  ten  nie  polegał  jedynie  na  jego  aprobacie.  Wśród  późniejszych  przeciwników  jego
podstawowej idei wskazywano słabe punkty, a takŜe sprzeczność równania z rzeczywistością.
I tak między innymi J. Robinson, jedna z przedstawicieli doktryny keynesowskiej, w słynnej
pracy  „Herezje  ekonomiczne”  kwestionuje  prawidłowość  wzoru  Fischera  i  teorii  ilościowej
zarzucając  błędne  odczytywanie  równania.  „Przyczyna,  dla  której  równanie  to  było
odczytywane  od  strony  lewej  ku  prawej  było  to,  Ŝe  powstawało  ono  krok  w  krok  z trzonem
doktryny  ułoŜonej  w  kategoriach  sił  „realnych”  i  zajmującej  się  głównie  ekspozycją
warunków równowagi”.

W kolejnym opracowaniu krytyka jest jeszcze bardziej rozwinięta:

„nazwa  ta  [teoria  ilościowa  pieniądza]    wprowadza  w  błąd,  poniewaŜ  w  gruncie  rzeczy  nie
kryje się pod nią nic, co by moŜna nazwać teorią. Ogólnikowe stwierdzenie, Ŝe wzrost ilości
pieniądza  prowadzi  zazwyczaj  do  wzrostu  cen,  nie  zasługuje  na  nazwę  teorii  poniewaŜ  (...)
nikt, kto rozumie prawidła logiki, nie spodziewał się nigdy, aŜeby truizm w rodzaju MV=PT
mógł mu cokolwiek powiedzieć, czego by nie wiedział i bez tego równania; jednak w rękach
niedoświadczonych moŜe teoria ilościowa wywołać wielkie zamieszanie.(...) Zmiany w ilości
pieniądza  posiadają  pierwszorzędne  znaczenie;  znaczenie  to  jednak  tkwi  w  ich  wpływie  na
stopę  procentową;  teoria  pieniądza,  nie  uwzględniająca  stopy  procentowej  nie  jest  w  ogóle
teorią pieniądza.”

Inny ekonomista, przedstawiciel nurtu „syntezy neoklasycznej”, P. Samuelson, zwraca

uwagę,  iŜ    teoria  ilościowa  to  „zbytnie  uproszczenie,  gdyŜ  dwa  zawarte  w  niej  załoŜenia
w  rzeczywistości  nie  są  prawdziwe:  a)  nie  zachodzi  bynajmniej  zaleŜność  wprost
proporcjonalna  między  cenami  a  całkowitym  wydatkowaniem;  rozmiary  produkcji  są  waŜną
zmienną,  a  nie  wielkością  stałą,  b)  nie  ma  wprost  proporcjonalnego  związku  między

B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne...op.cit., s. 66-67

J. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, Warszawa, 1991, s. 165

J. Robinson, Herezje ekonomiczne, Warszawa, 1993, s. 129

J. Robinson, Walka z bezrobociem. Wstęp do teorii zatrudnienia, Lublin, Delfin, 1991, s.103 i 105

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

globalnym wydatkowaniem a całkowitą ilością pieniądza. Szybkość obiegu pieniądza jest
zmienna, a nie stała”.

Reasumując – wersja Fischera opiera się na dwoistym ujęciu procesu transakcji – tj.

kupna –sprzedaŜy. Globalny wolumen takiej operacji w pewnym przedziale czasu moŜe być
określony bądź jako iloczyn agregatu ilościowego towarów T przez przeciętny poziom cen
wszystkich transakcji P, bądź jako wolumen transakcji MV, gdzie M oznacza całkowitą ilość
pieniędzy w gospodarce, zaś V-przeciętną szybkość transakcyjną pieniądza.

Nowa klasyczna makroekonomia – typu I

ChociaŜ NKM wyrosła w latach 70-tych z monetaryzmu i zawiera jego elementy (np.
tłumaczenie inflacji), powinno się ją rozpatrywać osobno, od ortodoksyjnego monetaryzmu.
Postawą nowego podejścia jest uznanie jednocześnie trzech hipotez: - hipotezy racjonalnych
oczekiwań, - załoŜenia ciągłości opróŜniania się rynków; - hipotezy łącznej podaŜy.

hipoteza racjonalnych oczekiwań

Jest związana z nazwiskiem Roberta Lucasa Jr. - teoretyczny model rynkowych

zachowań  podmiotów  gospodarczych,  przyjmujący,  Ŝe  podmioty  te,  przewidując  w  toku
podejmowania  swoich  decyzji  gospodarczych  poziom  kształtowania  się  róŜnych  wielkości
ekonomicznych  w  przyszłości  (np.  stopy  inflacji,  płac,  zysków),  nie  powtarzają  błędów
popełnianych w prognozach formułowanych uprzednio. Hipoteza oczekiwań racjonalnych jest
alternatywą  dla  modelu  prognozowania  ekstrapolacyjnego  (opartego  na  kształtowaniu  się
określonej  wielkości  w  przeszłości)  i  adaptacyjnego  (polegającego  na  rewizji  oczekiwań  w
przypadku ujawnienia się rozbieŜności pomiędzy prognozą a rzeczywistością).
RozróŜnia  się  dwie  wersje  tej  teorii:  -  słabą,  która  mówi,  iŜ  podmioty  wykorzystują  jak
najlepiej  wszelkie  powszechnie  dostępne  informacje  o  czynnikach,  które  według  nich
określają daną zmienną; oraz – mocną (m.in. teoria Johna Muth’a) , w której oczekiwania
subiektywne  uczestników  są  zbieŜne  z  rzeczywistymi,  czyli  ekonometrycznymi,  wynikami
badań.  Warto  jednak  zaznaczyć,  iŜ  oczekiwania  racjonalne  nie  są  toŜsame  z  kategorią
oczekiwań  doskonałych.  Będą  się  zdarzały  błędy,  bowiem  dostępny  zakres  informacji  moŜe
nie  być  i  najczęściej  nie  jest  pełny  –  m.in.  zasadniczy  element  „niespodzianki  pienięŜnej”
Lucasa.

załoŜenia ciągłości opróŜniania się rynków

Zgodnie  z  tradycją  walrasowską  –  ceny  są  na  tyle  wolne,  Ŝe  mogą  się  natychmiast
dostosowywać,  tak  aby  opróŜniać  rynki.  W  rezultacie  gospodarka  jest  w  ciągłym  stanie
(krótko  i  długookresowej  równowagi)  –  stąd  o  modelach  klasycznych  mówi  się  Ŝe  są
modelami równowagi. Jest to najostrzejsze załoŜenie.

hipotezy łącznej podaŜy

Dwa główne podejścia, których podstawą są dwa ortodoksyjne załoŜenia mikroekonomiczne:
1) Ŝe racjonalne decyzje podejmowane przez robotników i przedsiębiorstwa odzwierciedlają
ich optymalizacyjne zachowania; 2) Ŝe podaŜ siły roboczej/produktu ze strony
robotników/przedsiębiorstw zaleŜy od względnych cen.

P. Samuelson, Ekonomika (w) Wykłady ekonomii politycznej. Wybór tekstów, Warszawa, 1965, s.268

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

MoŜna wyróŜnić trzy kierunki: - podwaŜenie wiary w to, Ŝe władze mogą w krótkim

okresie  wpływać  na  produkcję  i  zatrudnienie  prowadząc  systematyczną  politykę  pienięŜną  –
tzw. teza o nieskuteczności polityki gospodarczej (dlatego właściwe wydawało się odejście od
polityki  dyskrecjonalnej  na  rzecz  reguł);  -  przyczynili  się  do  zmiany  podejścia  do  analizy
konkretnych działań podejmowanych w ramach polityki pienięŜnej (z teorii kontroli do teorii
gier) – jednocześnie podkreślano znaczenie wiarygodności polityki. – tzw. „krytyka Lucasa”
–  zachwiała  wiarą  w  moŜliwość  wykorzystania  tradycyjnych  makroekonomicznych  modeli
w  stylu  keynesowskim  do  dokładnego  prognozowania  wpływu  róŜnych  zmian  polityki  na
kluczowe zmienne makroekonomiczne.

Nowa ekonomia klasyczna II –

czyli szkoła realnego cyklu koniunkturalnego

Za twórców uwaŜa się Finn E. Kydlanda i Edwarda C. Prescotta. (w 2004 r.

otrzymali nagrodę Nobla) – kontynuacją jest twórczość Charles’a Plossera.

Kładzie ona nacisk przy interpretacji niestabilności ekonomicznej na czynniki

(impulsy) podaŜowe, a nie pienięŜne, jak w poprzednim typie (skonstruowany na modelu
równowagi niepienięŜnej). Te szoki po stronie realnej (podaŜy)

– „szoki zewnętrzne” wiąŜą

się z duŜymi przypadkowymi zmianami postępu technicznego. Według tej teorii – kaŜda faza
cyklu koniunkturalnego jest to sytuacja równowagi, stąd nie wolno ingerować w cykl.
Cechy ogólne:
- podmioty gospodarujące dąŜą do maksymalizacji swoich uŜyteczności lub zysków

w ramach panujących ograniczeń zasobów

- podmioty gospodarujące kształtują swoje oczekiwania w sposób racjonalny i nie odczuwają

asymetrii informacji

- giętkość cen zapewnia ciągłe opróŜnianie się rynku, tak iŜ równowaga istnieje zawsze
- fluktuacje łącznej produkcji i zatrudnienia są napędzane przez duŜe, nieregularne zmiany

technologii produkcji

- fluktuacje zatrudnienia odzwierciedlają dobrowolne zmiany liczby godzin, które ludzie chcą

przepracować (pracę i czas wolny uznaje się za wysoce zmienne w czasie) – tzw. hipoteza
międzyokresowej substytucji pracy (czyli gdy płaca przejściowo jest niska-mniejsza chęć
do pracy, a gdy wysoka – większa);

- polityka pienięŜna jest bez znaczenia, poniewaŜ nie wywiera Ŝadnego wpływu na zmienne

realne – czyli pieniądz jest neutralny.

- odrzucone zostaje rozróŜnienie między krótkim i długim okresem w analizie – przełamanie

dychotomii.

WaŜną cechą charakterystyczną tego nurtu jest teŜ stwierdzenie o neutralności

pieniądza, zarówno w krótkim, jak i długim czasie.

A co więcej, stwierdzono,

e podaŜ pieniądza idzie za łącznym produktem, działalnością gospodarczą, a nie odwrotnie.

W takiej sytuacji pieniądz nabrał cech endogeniczności

, a zaobserwowane relacje pieniądza

i produkcji zostały potraktowane jako dowód odwrotnej przyczynowości, czyli

Wstrząsy po stronie podaŜy: 1) niekorzystne zmiany w środowisku naturalnym; 2) znaczące zmiany cen

energii 3) wojna, przewrót polityczny, lub niepokoje społeczne, 4) zarządzenia państwowe (np. kontyngenty),
5) nowe jakości produkcji, nowe techniki

Novum stanowi przełamanie dychotomii między krótkim i długim okresem w analizie fluktuacji

i trendów gospodarczych.

Endogeniczny – wynikający z wewnątrz, będący skutkiem mechanizmów wewnętrznych; egzogeniczny –

wynikający z procesów zewnętrznych.

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

e oczekiwania przyszłej ekspansji produkcji prowadzą do bieŜących wzrostów podaŜy

pieniądza.

Reprezentanci szkoły nowoklasycznej nie odbiegają od wcześniejszego załoŜenia

poprzedników o bezrobociu, jako zjawisku dobrowolnym

, przyjmując jeszcze dalsze śmiałe

stwierdzenie,  iŜ  kaŜda  faza  cyklu  koniunkturalnego,  rozkwit  czy  kryzys,  jest  stanem
równowagi.  Z  tego  teŜ  wynika  następna  cecha  tej  teorii,  mianowicie    antycykliczność
poziomu cen.

NOWA EKONOMIA KEYNESOWSKA

Kiedy juŜ wydawało się, Ŝe idee dawnego modelu keynesowskiego zostały na stałe

wyparte z głównego nurtu makroekonomii, co ogłosił w 1980 roku R. Lucas, sytuacja wzrostu
i  utrzymywania  się  wysokiego  poziomu  bezrobocia  w  latach  osiemdziesiątych
i  dziewięćdziesiątych  podobnie,  jak  w  latach  trzydziestych,  spowodowała  powrót  tych
koncepcji  zarówno  w  teorii,  jak  i  praktyce  politycznej.  Nowa  neoklasyczna  makroekonomia
prowadząc  do  zniwelowania  rozdziału  między  klasyczną  mikroekonomią  a  keynesowską
makroekonomią zrezygnowała z tej ostatniej. Dlatego alternatywnym podejściem okazały się
koncepcje  tych  ekonomistów,  którzy  dostrzegli  w  sytuacji  gospodarczej  szansę  powrotu
głównego  rdzenia  myśli  Keynes’a,  ale  zrewidowanego  i  wzmocnionego  o  dokonania  jego
późniejszych  oponentów.  Te  mocne  idee  to  zasada,  Ŝe  oczekiwania  są  kształtowane
racjonalnie.

Zarówno w starej (synteza neoklasyczna), jak i nowej wersji modeli keynesowskich

naczelną  rolę  odgrywa  niezdolność  rynków  do  opróŜniania  się,  co  było  podstawowym
załoŜeniem  nowych  klasyków  –  natychmiastowa  giętkość  płac  i  cen.  Jest    to  powodowane
zbyt wolną zmianą cen, co z kolei skutkuje tym, Ŝe wstrząsy zarówno po stronie popytu, jak
i  podaŜy  będą  pociągały  za  sobą    istotne  realne  zmiany  w  zakresie  produkcji  i  zatrudnienia.
Odchylenia  produkcji  i  zatrudnienia  od  wielkości  w  stanie  równowagi  w  modelach
keynesowskich  mogą  być  znaczne  i  długotrwałe,  a  tym  samym  są  interpretowane  jako
szkodliwe  dla  dobrobytu.  Zasadnicza  zaś  róŜnica  między  dawną  a  nową  szkołą  tego  nurtu
polega  na  tym,  iŜ  wcześniej  zakładano  stałość  płacy  nominalnej,  natomiast  teraz  w  nowym
podejściu  starają  się  ekonomiści  stworzyć  moŜliwe  do  przyjęcia  mikropodstawy  w  celu
wytłumaczenia zjawiska sztywności nominalnych oraz realnych zarówno płac, jak i cen.

Według nich sztywność nominalna ma miejsce wówczas, gdy jakiś czynnik przeszkadza

nominalnemu  poziomowi  cen  w  dostosowywaniu  się  w  taki  sposób,  aby  mógł  dokładnie
naśladować  nominalne  zakłócenia  popytu.  Natomiast  realna  sztywność  ma  miejsce  wtedy,
gdy  jakaś  przyczyna  przeszkadza  realnym  płacom  w  dostosowywaniu  się  lub  gdy  zachodzi

Ibidem, s.266

Zdaniem R. Lucasa „bezrobocie przymusowe” nie jest ani faktem, ani zjawiskiem, którego wyjaśnienie jest

zadaniem współczesnego teoretyka. Jest to konstrukcja teoretyczna wprowadzona przez Keynes’a w nadziei, Ŝe
będzie przydatna w analizie i wyjaśnieniu mechanizmu wielkich fluktuacji bezrobocia. Por. T. Kowalski,
Oczekiwania racjonalne w sensie J.F. Mutha i nowa klasyczna makroekonomia (w) J. Tarajkowski (red.), Wokół
inflacji…op.cit., s.137

NaleŜy jednak podkreślić, iŜ nurt ten jest niezwykle heterogeniczny, dlatego w niektórych pracach teoretycy

(m.in.

ynarc, Phelps) zajmują wobec tej tezy krytyczne stanowisko i stawiają pod znakiem zapytania

empiryczne poparcie tej hipotezy.

B. Snowton, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne…op.cit., s.303-304

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

lepkość jednej płacy w stosunku do drugiej, albo jednej ceny w stosunku do drugiej.

Dokładniej ekonomiści argumentują te poszczególne sztywności w ten sposób:

1) sztywności nominalne:

płace - na tym skupiły się początkowe teorie.

Modele rozwinięte przez Taylora

i  Fischera  wprowadziły  nominalną  inercję  w  postaci  tzw.  długookresowych  kontraktów
płacowych.  Istnienie  takich  kontraktów  moŜe  nadawać  płacom  nominalnym  sztywność,
wystarczającą  do  tego,  aby  polityka  pienięŜna  odzyskała  swą  skuteczność.  Stała  płaca
nominalna  daje  więc  władzom  moŜliwość  manipulowania  stopą  realną,  a  przez  to
zatrudnieniem i produkcją.

ceny - po krytyce poprzedniej teorii ekonomiści skupili się na tendencjach cenowych

i zachowaniach cenowych przedsiębiorstw działających na niedoskonale konkurencyjnych
rynkach, na których bardzo waŜną rolę odgrywają „koszty zmiany karty dań” (koszty menu)
oraz nie do końca racjonalne zachowanie podmiotów.

Te pierwsze obejmują fizyczne koszty

zmiany cen, a takŜe kosztowny czas menedŜerów zuŜyty na nadzorowanie i negocjowanie na
nowo umów kupna-sprzedaŜy z dostawcami i klientami.

Podobnie, jak w przypadku sztywności płac, tak i teraz istnienie kosztów menu i/lub

nieomal  racjonalnego  zachowania  przedsiębiorstw  spowoduje  wstrząsy  nominalnego
łącznego popytu, który pociągnie za sobą duŜe fluktuacje produkcji i dobrobytu, co ponownie
jest  usprawiedliwieniem  dla  polityki  stabilizacyjnej.  Interpretując  pomysł  kosztów  zmiany
kart dań, O. Blanchard  i N. Kiyotaki pokazali, Ŝe makroekonomiczne skutki sztywności cen
nominalnych generują coś, co nazwali efektem zewnętrznym zagregowanego popytu.

2) sztywności realne

płace - w modelach neokeynesowskich starano się wytłumaczyć trwałe utrzymywanie

się  bezrobocia  na  wysokim  poziomie,  jakie  miało  wówczas  miejsce  zwłaszcza  w  Europie
Zachodniej.  W  teoriach  nowych  klasyków  doskonała  giętkość  zapewniała,  Ŝe  rynek  siły
roboczej  zawsze  się  opróŜniał  przy  walrasowskiej  płacy  realnej.  Teraz  ekonomiści  uznali,
Ŝ

e w rzeczywistości, w której dominują twórcy cen, moŜe dojść do ukształtowania w stanie

równowagi takiej płacy realnej, która róŜni się od płacy realnej opróŜniającej rynek. W tych
modelach równowaga nie musi się więc charakteryzować idealną równością między popytem
i podaŜą. Zatem modele uwzględniające ten fakt uwzględniają bezrobocie przymusowe
w stanie równowagi długookresowej, w opozycji do poglądów klasyków, gdzie przypomnę to
bezrobocie było dobrowolne.

Tłumaczenie takiego podejścia nowych keynesistów moŜna zgrupować w:

Ibidem, s. 307

ZałoŜenie lepkości płac nominalnych takŜe w neoklasycznym podejściu sugerowałoby, Ŝe płace realne

powinny zachowywać się antycyklicznie: w okresie oŜywienia naleŜy spodziewać się, przy wzroście inflacji, ich
spadku, zaś w okresie recesji (zmniejszeniu inflacji) – ich wzrostu. To jednak nie potwierdziło się empirycznie,
a wręcz odwrotnie płace okazały się procykliczne

A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu Ewolucja teorii wahań koniunkturalnych, Warszawa, 2003,

s. 397

B. Snowton, H. Vane, Rozmowy...op.cit., s.71. W przypadku obniŜenia się zagregowanego popytu sytuacja

społeczeństwa uległaby znacznej poprawie, gdyby wszystkie przedsiębiorstwa zredukowały ceny. Taki bodziec,
jak stwierdziłam juŜ, nie występuje na poziomie przedsiębiorstw sektora prywatnego. W związku z tym to,
Ŝ

e obserwowane w rzeczywistości, przy konkurencji niedoskonałej, wahania na poziomie zagregowanym nie są

optymalne w sensie Paretowskim, wywołany przez politykę wzrost produkcji i zatrudnienia moŜe podnieść
poziom dobrobytu społecznego. Krytycy tego podejścia, między innymi A. Lindbeck, kwestionują, czy z punktu
widzenia przedsiębiorstwa faktycznie taniej jest redukować zatrudnienie niŜ obniŜać ceny w sytuacji załamania
się popytu na ich produkty. A biorąc pod uwagę spore koszty przy zatrudnianiu i zwalnianiu pracowników taka
argumentacja wydaje się całkiem wadliwa.

B. Snowton, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne...op.cit., s.323

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

teorie niepisanych (nieformalnych) kontraktów;

teorie płacy motywującej

;

teorie stosunków uczestnik-osoba postronna.

Ad 1. Teoria niepisanych kontraktów narodziła się z awersji do ryzyka pracowników

i  firm.  Zgodnie  z  podstawową  tezą  pracownicy  i  przedsiębiorcy  zawierają  między  sobą
niepisane,  dobrowolne  pakty,  w  których  obie  strony  uznają  prawo  firm  do  zwolnień
pracowników  w  okresie  złej  koniunktury  oraz  gwarancje  pracowników  do  stabilnych  płac
w  okresie  dobrej  koniunktury.

W rezultacie istnienie takich umów prowadzi do wahań

zatrudnienia, przy zachowaniu stabilnych płac. Procesy przystosowawcze mają więc wyraz
jedynie w wymienności zatrudnienia i bezrobocia.

Niezwykle istotne jest to, Ŝe z tej teorii wynikają waŜne wnioski dla powstawania

i  utrzymywania  się  bezrobocia.  Wskazuje  ona  jasno,  Ŝe  bezrobocie  związane  jest
z  osłabieniem  koniunktury  i  wynikającymi  z  tego  procesami  dostosowawczymi  w  zakresie
zatrudnienia,  co  nawiązuje  do  tradycji  keynesowskiej.  NaleŜy  jednak  zauwaŜyć,  Ŝe  te
dostosowawcze  procesy  zostały  wcześniej  dobrowolnie  zaakceptowane  przez  pracowników
w umowie, podejmujących świadomie i racjonalnie wybór. Dlatego moŜna powiedzieć, Ŝe ex
ante  bezrobocie  to  ma  charakter  dobrowolny.  Jednak  w  sytuacji,  gdy  ono  juŜ  istnieje,  to
zgodnie  z  tą  teorią,  bezrobotni  chcieliby  podjąć  pracę  według  aktualnych  stawek,  ale  nie
mogą tego uczynić ze względu na braki miejsc pracy. I właśnie w tym sensie – ex post jest to
bezrobocie przymusowe.

Ogólnie biorąc, mimo iŜ teorie te były waŜne dla ukształtowania się nowej ekonomii

keynesistowskiej, wprowadziły do analizy elementy teorii kontraktu, to jednakŜe modele
kontraktów nieoficjalnych nie spełniły pokładanych w nich nadziei.

Ad 2. Teoria płacy motywującej (proefektywnościowej, bądź inaczej zwana - płacy
skutecznej; ang. efficiency wage theory)

jest następną, która stara się wytłumaczyć, dlaczego

przy bezrobociu przymusowym robotnicy niezatrudnieni nie są w stanie zmniejszyć płac do
poziomu, który mógłby zapewnić pełne zatrudnienie. U podstaw tej hipotezy stoi związek
płac i wydajności pracy. Myśl, iŜ płace realne mają wpływ na wydajność pracy, pochodząca

NaleŜy podkreślić fakt, iŜ zaliczanie teorii płac proefektywnościowych do nurtu nowej ekonomii

keynesowskiej jest dla niektórych ekonomistów bardzo kontrowersyjne. Próby zdynamizowania tych modeli w
ramach teorii równowagi ogólnej podejmowane przez Phelpsa w latach dziewięćdziesiątych spowodowały,
iŜ niekiedy koncepcję sztywności płac realnych traktuje się jako odrębną szkołę. por. A. Wojtyna, Ewolucja
keynesizmu a główny nurt ekonomii, Warszawa, 2000, s. 232

Trzeba równieŜ dodać, iŜ te omówione początkowe modele kontraktów nieformalnych zostały rozszerzone

tak

zwane

„modele

asymetrycznej

informacji”

zbudowane

min.

przez

Azariadis’a,

S. J. Grossman’a, O. Hart’a. W modelach tych przyjęte jest załoŜenie, Ŝe menedŜerowie dysponują w stosunku
do pracowników przewagą informacyjną co do stanu kondycji przedsiębiorstwa (z czego ci drudzy jednak zdają
sobie  sprawę).  Pojawia  się  wtedy  problem,  czy  w  takiej  sytuacji  moŜliwe  jest  zawarcie  umowy,  która
satysfakcjonowałaby obydwie strony i która mogłaby być zastosowana w praktyce. Okazuje się, Ŝe kontrakt, w
którym  firma  nie  wykorzystuje  przewagi  informacyjnej,  jest  suboptymalny  z  punktu  widzenia  wielkości
zatrudnienia. Jednak dla tych badaczy problem polega na tym, Ŝe dające się zastosować w praktyce i zgodne z
bodźcami  makroekonomicznymi  kontrakty  prowadzą  do  bezrobocia  wyŜszego,  niŜ  w  warunkach
konkurencyjnych  rynków,  tylko  przy  dosyć  restrykcyjnych  i  nierealistycznych  załoŜeniach  (np.  Ŝe  pracownicy
cechują się wyŜszą skłonnością do ryzyka niŜ pracodawcy).

E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa, PWN, 2002, s. 175-177

Ibidem, s.177

A. Wojtyna, Ewolucja keynesizmu...op.cit., s.222-225

Por. E. Kryńska, Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna, Wyd. UŁ, Łódź,

1996, s. 124-134

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

od  A.  Marshalla,  z  ekonomicznego  punktu  widzenia  moŜe  się  wydawać  czymś  oczywistym.
Zastanawiając  się  nad  tym  związkiem  R.  Solow  stwierdził  natomiast,  iŜ  wydajność  nie  jest
wynikiem płacy, ale obie kategorie są do pewnego pułapu  współzaleŜne. Ta współzaleŜność
wygląda następująco:

poziom  wysiłku  i  zaangaŜowania  pracownika  zaleŜy  od  wysokości  płacy,  przy  czym  wzrost
ten początkowo powoduje stosunkowo wyŜszą wydajność, później jednak wzrost spowalnia.
PoniewaŜ  od  wydajności  uzaleŜniony  jest  zysk  przedsiębiorstwa,  to  naturalnym  jest  takie
ustawienie wysokości płac, aby wydajność kształtowała się na poziomie jak najwyŜszym. Ten
poziom płac nie jest więc wielkością minimalizującą koszty, ale maksymalizującą zyski, przy
czym  z  analizowanego  punktu  widzenia  –  będzie  to  poziom  minimalizujący  koszt  stosunku
między  płacą  a  wydajnością.  Mamy  zatem  wtedy  do  czynienia  z  tak  zwanym  „warunkiem
Solow’a”,  który  polega  na  tym,  Ŝe  elastyczność  wysiłku  względem  płacy  równa  się
jedności, toteŜ kaŜdorazowa zmiana płacy doprowadzi do takiej samej zmiany wysiłku.

Warto dodać, Ŝe w takim przypadku takŜe mamy do czynienia z przymusowym bezrobociem.

Wykres. Przymusowe bezrobocie w modelu płacy wydajnościowej

Płaca realna

∗

•

zatrudnienie

DL1 ukazuje krańcowy produkt pracy dla danego poziomu wysiłku e

∗

. Jeśli płaca

wydajnościowa przewyŜsza płacę oczyszczającą rynek (w), to równowaga rynku daje się pogodzić z
przymusowym bezrobociem, które na wykresie przedstawia linia U. Jeśli z kolei wstrząs przesunie
krzywą popytu na pracę do poziomu DL2, to przymusowe bezrobocie powiększy się, poniewaŜ płaca
wydajnościowa dalej pozostaje w punkcie w*.

Teoria  płacy  wydajnościowej  R.  Solowa  została  w  latach  osiemdziesiątych  dodatkowo
rozbudowana  i  uzasadniona  teoretycznie  przez  modele  mikroekonomicznych  podstaw
postępowania  podmiotów

. Większość z nich opiera się na hipotezie, Ŝe pracodawcy

B. Snowton, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne...op.cit., s.324-325

Te modele to: - model bumelowania, zakładający iŜ bumelowanie jest nieopłacalne dla pracownika, jeśli

róŜnica  między  płacą  a  zasiłkiem  dla  bezrobotnych  jest  na  tyle  duŜa,  Ŝe  rekompensuje  wysiłek
w czasie pracy; -model rotacji załogi, w której zakłada się iŜ płaca musi być na takim poziomie, aby ograniczyć
wysoki  koszt  rotacji  pracowników;  -  model  selekcji  negatywnej,  opierający  się  na  przekonaniu,  iŜ  jedną
z  istotnych  funkcji  płac  jest  selekcjonowanie  pracowników  w  procesie  rekrutacji.  W  przypadku  istnienia
bezrobocia  przymusowego  przedsiębiorca  ma  zdecydowanie  większą  moŜliwość  wyboru  przyjmowanych
pracowników;  -  modele  socjologiczne  lub  tak  zwane  -  modele  uczciwości,  które  jako  przyczynę  wysokiego

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

dysponują  niedoskonałą  informacją  o  efektach  zatrudnianych  pracowników  oraz
o  potencjalnej  wydajności  bezrobotnych.  Zdaniem  A.  Weissa  w  grę  wchodzą  dwa
podstawowe mechanizmy: płace oddziałują na jakość pracy albo poprzez wpływ na strukturę
zatrudnianych  (tzw.  „efekt  negatywnej  selekcji”),  albo  poprzez  wpływ  na  efektywność
poszczególnych pracowników („efekt bodźcowy”).

Ad 3. Teoria „insider-outsider”, czyli uczestnik – osoba postronna (swój-obcy)

najpełniej  przedstawiona  przez  A.  Lindbecka  i  D.J.  Snowera,  jest  teorią  komplementarną
w stosunku do powyŜej omówionej teorii płacy wydajnościowej. Określa ona jednak, iŜ to nie
w  interesie  przedsiębiorców,  ale  przeciwnie  –  pracowników,  jest  utrzymywanie  takich
wysokich  i  sztywnych  płac.  W  modelu  tym  „uczestnikami”  są  właśnie  zatrudnieni,
a  „osobami  postronnymi”-  bezrobotni.  Ta  silna  pozycja  pracowników  wynika  przede
wszystkim z kosztów rotacji.

Z powyŜszych informacji moŜna utworzyć uzasadnienie dla istnienia dualnego rynku

pracy:  pierwotnego,  zdominowanego  przez  „insiderów”,  oraz  wtórnego  -  „outsiderów”.
Dostarcza  ona  wyjaśnień,  dlaczego  występują  silne  zróŜnicowania  stopy  bezrobocia  między
grupami siły roboczej. Sugeruje ona, Ŝe te grupy, które odznaczają się wyŜszą ruchliwością na
rynku  oraz  skłonnością  do  mniej  stabilnych  form  zatrudnienia,  są  naraŜone  na  bezrobocie,
gdyŜ  częściej  od  innych  pozostają  poza  tą  grupą  „insiderów”.

A występująca tendencja do

negocjowania obniŜek płac w celu uniknięcia bezrobocia nie przeczy powyŜszym tezom, lecz
jest dowodem a contrario. Bowiem, dostosowania są jedynie moŜliwe, gdy zagroŜone jest
zatrudnienie tych którzy pracują, a nie wtedy, gdy redukcja jest potrzebna do
intensywniejszego tworzenia nowych miejsc pracy.

Warto zwrócić uwagę, iŜ to właśnie ten model wyjaśniający występowanie

i utrzymywanie się bezrobocia przymusowego skupił szczególnie duŜo uwagi
w kontekście europejskiego doświadczenia z bezrobociem w latach osiemdziesiątych. Został
on teŜ wykorzystany dla opisu przyczyn pojawienia się tzw. efektu histerezy (patrz-następna
strona).

-  ceny:  mimo  duŜego  znaczenia  koncepcji  realnej  sztywności  cen  dla  całego  programu  tego
nurtu stan badań nie pozwala na precyzyjne wyciągnięcie wniosków. Jak zauwaŜa D. Romer
„rozwój  wiedzy  ekonomicznej  nie  osiągnął  jeszcze  punktu,  w  którym  mielibyśmy  jasny
pogląd  na  to,  jakie  są  najwaŜniejsze  sztywności  realne”.  MoŜna  dodać,  iŜ  brak  jest  nawet
w  miarę  usystematyzowanych  koncepcji  realnej  sztywności  na  rynku  produktów,
akceptowanych przez większość teoretyków. Czynnikiem komplikującym jest w duŜej mierze
fakt, iŜ w przypadku realnej sztywności związki między rynkiem produktów a rynkiem pracy
odgrywają  szczególną  rolę.  Innym  elementem  komplikującym  jest  to,  Ŝe  niektórzy  badacze
nie  wyodrębniają  sztywności  występującej  na  rynkach  finansowych  i  traktują  ją  jako  część
sztywności  rynku  produktów.  Za  przykład  moŜna  podać  opracowanie  cytowanego  autora
z  1993  roku,  w  którym  wymienia  trzy  kierunki  badań:  -pierwszy  wiąŜący  się
z  występowaniem  efektów  zewnętrznych  na  rynku  w  warunkach  wysokiego  poziomu
aktywności  gospodarczej,  które  sprawiają,  Ŝe  łatwiejszy  staje  się  zakup  i  sprzedaŜ;  -drugi  –
skupia  się  na  czynnikach  wywołujących  zmiany  elastyczności  popytu  w  toku  cyklu

utrzymywania się zarówno płac, jak i bezrobocia uwaŜają społeczne normy postępowania obu stron. Por.
Ibidem, s.328-333; E. Kwiatkowski, Bezrobocie...op.cit., s. 183-196

A. Wojtyna, Ewolucja...op.cit., s.226-227

Por. E. Kryńska, Segmentacja...op.cit., s. 134-137

Ibidem, s.196-202

D. Cohen, Kłopoty dobrobytu, Kraków, 1998, s. 76

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

koniunkturalnego,  które  mogą  prowadzić  do  procyklicznego  zachowania  się  elastyczności
popytu  oraz  krzywej  przychodu  krańcowego  i  ograniczyć  skłonność  przedsiębiorstw  do
korygowania  cen  w  ślad  za  zmianami  w  łącznym  popycie;  i  -trzeci  –  dotyczący
niedoskonałości rynku kapitałowego.

Warto dodać, iŜ te kierunki nie wyczerpują oczywiście całej listy koncepcji. Dla

pewnego uporządkowania tego szerokiego wachlarza teorii moŜna się powołać na próbę ich
usystematyzowania podjętą przez C. Benassi’ego, A. Chirico i C. Colombo. WyróŜnili oni
dwie, a właściwie trzy klasy modeli realnej sztywności cen:

1. Modele statyczne – które reprezentują modele asymetrycznej informacji

(asymetrycznej reakcji na wzrosty i spadki cen) J. E. Stiglitz’a akcentujące rolę poszukiwań.
MoŜna go wyjaśnić następująco. Jeśli przedsiębiorstwo zdecyduje się na podniesienie swojej
ceny względnej w stosunku do jednolitej ceny równowagi, to jego klienci poszukają innego
ź

ródła zakupu, poniewaŜ jednorazowy „trud poszukiwania” wystarczy, aby znaleźć tańszego

sprzedawcę.  Natomiast  próba  przeciągnięcia  nowych  klientów  dzięki  obniŜeniu  ceny
względnej  zakończy  się  niepowodzeniem,  poniewaŜ  wraz  ze  wzrostem  krańcowego  kosztu
poszukiwań  zlokalizowanie  tego  przedsiębiorstwa  będzie  wymagało  wielokrotnych  prób.
Przy  rosnących  krańcowych  kosztach  poszukiwań  elastyczność  cenowa  jest  niŜsza
w  przypadku  obniŜek  cen  niŜ  ich  wzrostów,  co  oznacza,  Ŝe  ceny  nie  będą  reagowały  na
zmiany  w  kosztach  krańcowych.  Stąd  równowadze  na  rynku  produktów  moŜe  towarzyszyć
realna sztywność cen. W związku z powyŜszym zmiany w realnym popycie będą wywoływać
dostosowania ilościowe.

2. Z kolei w grupie modeli dynamicznych wymieniają oni przede wszystkim te, które

są rozwinięciem koncepcji „rynków stałych klientów” sformułowanej przez A.M. Okun’a

oraz model „zmowy oligopolistycznej” J.J. Rotemberg’a i G. Saloner’a (1986 r.), rozszerzony
potem w 1992 roku przez Rotemberg’a i M. Woodford’a. Modele zmowy wykazują,
Ŝ

e antycykliczne zachowanie się narzutu w warunkach oligopolu jest optymalne, poniewaŜ

zapobiega odstępowaniu od porozumienia, do którego mogłaby zachęcać uczestniczące w nim
przedsiębiorstwa poprawa sytuacji gospodarczej.

3. Wreszcie ostatnią podgrupą są modele, w których sztywność realna pojawia się

w wyniku dostosowań zapasów, na skutek czego małe zmiany zachodzą zarówno w cenach,
jak i w produkcji.

Inny nowatorski z punktu widzenia teorii makroekonomii, aspekt istnienia bezrobocia

w nowej ekonomii keynesowskiej, to zjawisko histerezy.

W niektórych pracach

ekonomistów nowej ekonomii keynsowskiej na przedstawianą stopę bezrobocia w stanie
równowagi (stopę naturalną lub NAIRU

) oddziałuje rzeczywista stopa bezrobocia. Teoria

histerezy daje więc do zrozumienia, Ŝe gdy bezrobocie rzeczywiste utrzymywało się przez
dłuŜszy czas powyŜej swego poziomu naturalnego, będzie to miało wpływ na wzrost obecnej

por. Okun Arthur M. Ceny i ilości Analiza makroekonomiczna Wyd. Naukowe PWN Warszawa 1991 s. 179-

199

Wojtyna A. Ewolucja...op.cit. s. 262-265

O zjawisku histerezy por. J. Stasiak, Bezrobocie długookresowe a odpływy z bezrobocia (w)

E. Kwiatkowski (red.), Przepływy siły roboczej a efekty aktywnej polityki państwa na rynku pracy w Polsce,
Wyd. UŁ, Łódź, 1998, s. 96-103

W latach osiemdziesiątych pojawiła się teoria bezrobocia stabilizującego poziom inflacji (NAIRU –ang. non-

accelerating  inflation  rate  of  unemployment).  Bezrobocie  NAIRU  jest  zrównaniem  płac  odpowiadającym
wymaganiom  pracowników  oraz  moŜliwościami  gospodarczymi  kraju.  W  przypadku  bezrobocia  niŜszego  od
poziomu  NAIRU  (przy  załoŜeniu  braku  szoków  podaŜowych),  w  gospodarce  występuje  presja  inflacyjna.
Z kolei, gdy poziom bezrobocia faktycznego jest wyŜszy od poziomu bezrobocia NAIRU, inflacja się obniŜa

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

stopy równowagi

. To E.S. Phelps podsunął myśl, Ŝe równowaga ze stopą naturalną

pozostaje częściowo pod wpływem ścieŜki, po której dochodzi się do równowagi. ZaleŜność
od tej ścieŜki właśnie nazwał „histerezą”.

Inny teoretyk, O. Blanchard, o koncepcji tej

wyraził się następująco: „

Jeśli bezrobocie utrzymuje się przez długi czas, to społeczeństwo zmienia

się pod wieloma względami, a wiele z tych zmian przekłada się na wyŜszą stopę bezrobocia w punkcie
równowagi. Zachodzą zmiany socjologiczne i psychologiczne: akceptowalne staje się bycie
bezrobotnym i korzystanie z systemu ubezpieczeń społecznych. Często pojawia się takŜe oddziaływanie
na decyzje polityczne, mianowicie stając w obliczu wysokiego bezrobocia rząd czuje się zmuszony
zaoferować hojniejsze świadczenia społeczne. To wszystko są potencjalne kanały histerezy

”.

Nowa ekonomia instytucjonalna (NEI)

To szeroki nurt badawczy, niejednorodny metodologicznie, zawierający w sobie

elementy  programów  badawczych  ekonomii  ewolucyjnej,  ekonomii  procesu  rynkowego
nowej  szkoły  austriackiej,  teorii  kosztów  transakcji  i  praw  własności,  a  takŜe  ekonomii
konstytucyjnej  Jamesa  M.  Buchanana  (oraz  G.  Tullocka)  oraz  teorii  zmiany  instytucjonalnej
Douglasa  C.  Northa.  To  co  te  koncepcje  łączy  jest  przekonanie,  Ŝe  instytucjonalna  strona
gospodarki  i  społeczeństwa  jest  czynnikiem  determinującym  wymianę  i  produkcję  oraz,
Ŝ

e instytucje gospodarcze i róŜne sposoby organizacji wymiany i produkcji powinny stanowić

zasadniczy  przedmiot  badań  w  teorii  ekonomii.  Określa  się  często,  Ŝe  NEI  jest  rodzajem
syntezy  ekonomii  neoklasycznej  i  instytucjonalizmu.  Coraz  szersze  uwzględnianie  kategorii
instytucji pozwoliło nie tylko wzbogacić nauki ekonomiczne, ale takŜe zbliŜyć ekonomię do
socjologii, psychologii, prawa i nauk politycznych.

Szerokie rozumienie NEI to nie zawęŜanie jej – jak się to często czyni - do opartej na

teorii  kosztów  transakcyjnych  (TKT)  i  teorii  praw  własności  (TPW)  analizy  szeroko
rozumianych  instytucji  –  formalnych  i  nieformalnych  –  w  ramach  których  przebiegają
zjawiska i procesy  gospodarcze,  ale włączanie do niej równieŜ Nowej Ekonomii Politycznej
(NEP)  –  zamiennie  nazywaną  takŜe  „teorią  wyboru  publicznego”  -  jako  kierunków,  które
w nawiązaniu do TKT i TPW próbują zarówno statycznie, jak i w ujęciu historycznym badać
zjawiska  ze  sfery  polityki,  funkcjonowania  państwa  czy  innych  „pozaekonomicznych”  sfer
Ŝ

ycia społecznego.

Powstanie  i  rozwój  tak  szeroko  rozumianej  Nowej  Ekonomii  Instytucjonalnej  było
niewątpliwie  w  pierwszym  rzędzie  inspirowane  świadomością  swoistego  „instytucjonalnego
deficytu”  ekonomii  neoklasycznej,  traktowaniem  przez  nią  instytucji  formalnych
i  nieformalnych  waŜnych  dla  Ŝycia  gospodarczego  jako  swoistej  „czarnej  skrzynki”.  Szła  za
tym niezdolność do odpowiedzi na zgoła fundamentalne pytania:

•

jaka jest optymalna wielkość przedsiębiorstwa,

Zjawisko to moŜna równieŜ odnieść do spadku poziomu bezrobocia NAIRU. W wypadku przedłuŜającego się

niskiego poziomu bezrobocia i tendencji wzrostowych moŜe dojść do podniesienia kwalifikacji siły roboczej, a
tym samym spadku NAIRU. Niektórzy ekonomiści w ten właśnie sposób argumentują spadek bezrobocia
w USA w latach 1997-1998. Por. A. Wojtyna, Czy tradycyjna ekonomia...op.cit.

Terminem zapoŜyczonym z fizyki, gdzie jest on stosowany na określenie opóźnienia indukcji magnetycznej

w stosunku do źródła magnetyzmu

Wywiad z O. Blanchardem. B. Snowton, H. Vane, Rozmowy...op.cit,. s. 316-317

Por. Z. Hockuba, Nowa ekonomia instytucjonalna – czy zdominuje nasze myślenie w rozpoczynającym się

stuleciu? (w) A. Wojtyna, red. Czy ekonomia nadąŜa…?op.cit. s. 39-56

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

•

dlaczego funkcjonują rynek i państwo jako alternatywne mechanizmy koordynacji

gospodarczej,

•

dlaczego powstają i upadają określone systemy gospodarcze

B. Fiedor bazuje na następującym określeniu pojęcia NEI:

„…to  oparta  na  kryteriach  racjonalności  ekonomicznej  -  a  takŜe  na  załoŜeniach  metodologicznego
indywidualizmu  -  analiza  formalnych  i  nieformalnych  instytucji  Ŝycia  gospodarczego  i  politycznego,
jak  równieŜ  analiza  –  znowu  w  kategoriach  racjonalności  ekonomicznej  -  róŜnych  systemów
społeczno-ekonomicznych  oraz  związków  zachodzących  między  tymi  systemami  a  funkcjonowaniem
gospodarki”

Jedno z fundamentalnych osiągnięć „teorii praw własności” to zwrócenie uwagi na fakt,
Ŝ

e osłabienie, czy

niemoŜność faktycznego „uŜywania” praw własności jako mechanizmu

wykluczania  innych  podmiotów  z  zawłaszczania  korzyści  osiąganych  przez  właściciela,  czy
dysponenta  określonego  zasobu  ekonomicznego,  musi  prowadzić  do  osłabiania  systemu
bodźców  ekonomicznych  –  czyli  wynagradzania  za  ekonomicznie  racjonalne  działania,
a  karania  za  działania  nieracjonalne.  To  z  kolei  będzie  prędzej  czy  później  prowadzić  do
nieoptymalnej  alokacji  ograniczonych  zasobów.  Z  kolei  teoria  dóbr  publicznych  dowodzi,
Ŝ

e wspólna czy publiczna własność zasobów ekonomicznych prowadzi do bardzo szerokiego

zakresu występowania efektów zewnętrznych, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych,
które równieŜ skutkują nieoptymalną alokacją zasobów, a ściślej biorąc prowadzą do sytuacji,
Ŝ

e równowaga rynkowa nie jest równowagą efektywną, a więc nie prowadzącą do

maksymalizacji  potencjalnego  dobrobytu  społecznego.  Wzmocnienie  systemu  praw
własności,  w  tym  zwłaszcza  poprzez  maksymalne  upowszechnienie  własności  prywatnej,
będzie  prowadzić  do  internalizacji  znacznej  części  efektów  zewnętrznych,  chociaŜ  ich  pełna
eliminacja nie jest oczywiście moŜliwa w Ŝadnej realnej gospodarce rynkowej ze względu na
fakt występowania róŜnorodnych niedoskonałości (błędów) rynku.

W  ujęciu  klasycznym,  czyli  wąskim,  koszty  transakcyjne  to  „koszty  uŜywania  mechanizmu
cenowego”.  Generalną  podstawą  w  tym  sensie  była  zasada  minimalizacji  kosztów
transakcyjnych (O. Williamson).

Szerokie ujęcie kategorii kosztów transakcyjnych - oznacza ujmowanie tych kosztów jako:

•

Kosztów koordynacji róŜnych form aktywności ekonomicznej oraz

•

Kosztów niezbędnych dla powstania i rozwoju rynku (rynków)

PoniewaŜ  powstanie  i  rozwój  rynku  implikuje  zmniejszanie  zakresu  występowania  efektów
zewnętrznych  w  stosunku  do  „gospodarki  bezrynkowej”  (nierynkowej,  przedrynkowej  itp.),
czy charakteryzującej się niedojrzałością rynku, koszty transakcyjne mogą być ujęte równieŜ
jako  koszty  internalizacji  efektów  zewnętrznych.  Z  drugiej  strony  gospodarka  rynkowa
charakteryzując  się  zasadniczo  mniejszym  w  stosunku  do  gospodarki  centralnie  sterowanej
zakresem  występowania  efektów  zewnętrznych,  oznacza  teŜ  redukcję  poziomu  kosztów
transakcyjnych  w  stosunku  do  systemów,  w  których  koordynacja  i  optymalizacja  działań
indywidualnych podmiotów gospodarczych nie jest oparta na mechanizmach rynkowych.

W Teorii wyboru publicznego

(czyli tzw. Nowej Ekonomii Politycznej lub

Ekonomicznej  Teorii  Polityki)  mamy  z  kolei  do  czynienia  z  zastosowaniem  TPW  oraz  TKT
w analizie ekonomicznej państwa i formalnych instytucji politycznych. MoŜe ona moŜe mieć
zarówno  wymiar  statyczny  –  analiza  porównawcza  kosztów  i  efektywności  róŜnych
rozwiązań  instytucjonalnych,  czy  regulacyjnych  –  jak  i  dynamiczny.  W  tym  drugim
przypadku,  odnoszącym  się  zwłaszcza  do  Nowej  Historii  Gospodarczej  (D.  North),  chodzi

Por. J. Wilkin, red. Teoria wyboru publicznego-Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery

publicznej, Scholar, Warszawa, 2005

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

o wykorzystanie zasady minimalizacji kosztów transakcyjnych w perspektywie historycznej,
a więc dla analizy długookresowych form zmienności instytucjonalnych podstaw działalności
gospodarczej.

Czym jest wybór publiczny? „Wybór jest aktem selekcji spośród dostępnych alternatyw.

Wyborów  dokonują  jednostki  ludzkie,  z  tym  Ŝe  wybory  te  mogą  mieć  charakter  prywatny
i  publiczny.  Człowiek  dokonuje  prywatnych  wyborów  w  swoim  codziennym,  zwykłym
zaspokajaniu  osobistych  potrzeb  Ŝyciowych.  Dokonuje  teŜ  wyborów  publicznych,  gdy  jego
akt  selekcji  spośród  alternatyw  ma  wpływ  na  niego  samego  i  na  innych.  Ta  druga  sfera
wyboru jest przedmiotem badań TWP”

TWP rozwinęła się przede wszystkim w USA, gdzie istnieją jej najwaŜniejsze szkoły:

szkoła  Virginii  (J.  Buchanan,  G.  Tullock),  szkoła  Chicago  (m.in.  R.A.  Posner,  G.  Becker)
i  szkoła  Rochester  (m.in.  P.  Aranson,  W.  Riker).  Za  prekursora  tego  kierunku  badań
społecznych uznaje się jednak Duncana  Blacka,  prof. Glasgow  University. To on stwierdził,
Ŝ

e wykorzystując narzędzia neoklasycznej ekonomii do analizy mechanizmu decyzji

grupowych tworzy się podwaliny pod „czystą teorię polityki”. Zaś J. Buchanan nazwał TWP
„polityką bez sentymentów”-opartą na chłodnych kalkulacjach ekonomicznych.

Zamiast podsumowania wykładu…

Wszystkie omówione teorie zmierzają do pewnego celu. Jest nim wyjaśnienie oraz

pokazanie  pewnych  wskazówek,  jak  naleŜy  działać,  aby  między  innymi  takie  procesy,  jak:
bezrobocie,  inflacja,  wzrost  gospodarczy  były  na  poziomie,  który  byłby  tolerowany  przez
wszystkie  podmioty  uczestniczące  w  procesie  gospodarczym.  KaŜdy  kraj  znajduje  się  na
jakiejś drodze rozwoju. Nigdy nie jest to stan, o którym moŜemy powiedzieć, Ŝe jest na tyle
idealny,  aby  ogłosić  w  kaŜdej  dziedzinie  constans.  Wątpliwe  jest,  aby  kierunki  rozwoju
dyktowała  jedynie  teoria  ekonomiczna.  O  szansach  realizacji  postulatów  ekonomiczno-
społecznych  decydować  będzie  i  decyduje  przede  wszystkim  polityka,  orientacja  organów
państwa  i  instytucje  organizujące  społeczny  proces  negocjacji.  A  w  czasach  globalizacji
i  integracji  dochodzą  do  głosu  takŜe  organy  i  instytucje  międzynarodowe.  Tak  więc
w  rozwoju  demokracji  politycznej  konieczna  jest  nie  tylko  znajomość  zaleŜności
ekonomicznych,

ale

takŜe

mechanizmu

funkcjonowania

instytucji

politycznych

i społeczeństwa. Potwierdzają to równieŜ słowa J.K. Galbraith’a: „

w rzeczywistości teorie

ekonomiczne są zawsze wytworem określonego czasu i miejsca. Nie moŜna ich rozpatrywać
w oderwaniu od świata, który próbują wyjaśniać. A ten świat się zmienia, podlega procesowi
nieustannych przemian. JeŜeli więc teorie ekonomiczne mają zachować swój związek z rzeczywistością
muszą się takŜe zmieniać”.

Niektórych moŜe denerwować niemoŜność precyzyjnego przewidzenia ścieŜek

rozwoju. Nie jest on „zapisany w gwiazdach”, jak określił J.P. Olsen, ale tak jak juŜ od wielu
laty, „

jest wypadkową działań rządów, konieczności, obowiązujących norm, decyzji ekspertów oraz

realnej polityki chroniącej interesy. Wątpliwe jest, aby tym procesem moŜna było precyzyjnie
i idealnie sterować, ale teŜ na pewno nie jest on całkiem niesterowalny

”.

Konkludując: „Ekonomiczni ignoranci nie rozumieją, jak to się dzieje, Ŝe dwóch

ekonomistów  o  skrajnie  róŜnych  poglądach  moŜe  uchodzić  za  guru  w  swojej  dziedzinie.
Skoro  John  M.  Keynes  słusznie  wskazywał,  Ŝe  rządy  mogą  wpływać  na  cykl  gospodarczy,
sterując  popytem  na  poszczególne  dobra  czy  usługi,  to  czy  rację  mógł  mieć  jednocześnie

J. Galbraith, Ekonomia w...op.cit., s. 11

J. Olsen, Przed nową rewolucją (w) T. Edvardsen, B. Hagtvet (red.), Nordycki model demokracji

i państwa dobrobytu, Warszawa, 1994, s.146

EKONOMIA-wykład_____________________________________________________________________________

Milton  Friedman  proponujący  obniŜki  podatków  i  deregulację  gospodarki?  A  jak  pogodzić
pogląd  Keynesa,  Ŝe  światowe  finanse  powinien  stabilizować  system  sztywnych  kursów
walutowych,  z  receptą  Friedmana  postulującego  uwolnienie  tychŜe  kursów?  Tajemnica  tych
dylematów  tkwi  w  naturze  ekonomii,  ubogiej  w  prawdy  ostateczne,  które  moŜna  sprawdzić
doświadczalnie.
     Miarą  wielkości  ekonomistów  jest  umiejętność  dostrzeŜenia  momentu,  w  którym
dotychczasowe  rozwiązania  przestają  działać  oraz  zaproponowanie  nowych,  lepszych
i  skuteczniejszych.  W  tym  sensie  Milton  Friedman,  zmarły  16  listopada  [2006  r.],  był
największym ekonomistą naszych czasów i godnym następcą Johna M. Keynesa, nawet jeśli
jego teoria „ekonomicznego liberalizmu” w wielu miejscach podwaŜała wnioski poprzednika.
Ale  i  Friedman  nie  zawsze  miał  rację.  Jego  dogmatyczny  monetaryzm  sprawił,  Ŝe  prognozy
formułowane  przez  niego  w  latach  80.  i  90.  okazywały  się  często  mylne.  Usłana  sukcesami
kadencja  Alana  Greenspana  na  stanowisku  szefa  amerykańskiej  Rezerwy  Federalnej  zadała
takŜe  kłam  twierdzeniu,  Ŝe  polityką  monetarną  znacznie  lepiej  od  człowieka  pokierowałby
komputer.
     Wkład Friedmana w rozwój XX-wiecznej ekonomii jest nie do przecenienia. TyleŜ słynne,
co oklepane stwierdzenia w stylu „nie ma czegoś takiego jak darmowy lunch” sprawiają, Ŝe
bardzo łatwo zapominamy, jak dalece odkrywcze były te tezy kilkadziesiąt lat temu. Problem
ten  ładnie  ubrał  w  anegdotę  obecny  szef    Rezerwy  Federalnej  Ben  Bernanke,  gdy  na
konferencji  poświęconej  Friedmanowi  przypomniał  dowcip  o  studencie,  który  po  raz
pierwszy zetknął się z twórczością Szekspira i  głęboko się nią rozczarował:

Jedyne, co zrobił

ten cały Szekspir, to zgrabnie połączył w jedną całość garść dobrze znanych cytatów

.”

Podobny wniosek przedstawia W. Stankiewicz: „(...) Przegląd historii myśli

ekonomicznej  dowodzi,  Ŝe  te  powiązania  [w  relacjach  teoria  -  praktyka]  bywały  czasami
bardzo  luźne,  a  nieraz  wysoce  spójne;  przyspieszające  bądź  hamujące  rozwój  społeczno-
gospodarczy. Oferta doktryn współczesnej ekonomii głównego nurtu jest wprawdzie szeroka,
ale  jest  ona  mało  przydatna  dla  teorii  i  zwłaszcza  praktyki  krajów  postsocjalistycznych.”

Co więcej – były one tworzone dla gospodarek odmiennych od realiów obecnych, gospodarek
otwartych

∗

, zinternacjonalizowanych, a w znacznym stopniu takŜe zglobalizowanych.

Mimo to w pewnych „bazowych” elementach nie przestają być aktualne. I jest to

właśnie fenomen świadczący o ich merytorycznej wartości.

Forum, nr 47 (20-26.11.2006), na podst. The Washington Post

W. Stankiewicz, Teoria i praktyka w dziejach myśli ekonomicznej – kilka uwag (w) U. Zagóra-Jonszta (red.)

Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Teorie ekonomiczne a polityka gospodarcza państw, Katowice,
2001, s. 33

∗

Zwracam uwagę, Ŝe powyŜszy przegląd teorii ograniczony był praktycznie do przypadku gospodarki

zamkniętej. Jednym z powodów tego jest dominacja takiego ujęcia w literaturze. Natomiast jako powód naleŜy
teŜ dodać fakt, Ŝe teorie gospodarki otwartej w dalszym ciągu są in statu nascendi. por. R. Kokoszyński,
Współczesna polityka pienięŜna w Polsce, Warszawa, 2004, s. 51-57. W. Szymański, Interesy i sprzeczności
globalizacji. Wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji, Warszawa, 2004, s. 213-223,301-308