NR ID : b00094
Tytuł : Siłaczka
Autor : Stefan

ś

eromski

Siłaczka

W nie najlepszym humorze powrócił do domu doktor Paweł Obarecki z winta, za
którego po

ś

rednictwem składał uroczy

ś

cie

ż

yczenia ksi

ę

dzu plebanowi wraz z

aptekarzem, poczciarzem i s

ę

dzi

ą

w ci

ą

gu o

ś

miu godzin z rz

ę

du. Powróciwszy,

drzwi gabinetu zamkn

ą

ł tak szczelnie, aby si

ę

do niego nikt, nie wył

ą

czaj

ą

c

dwudziestoczteroletniej gospodyni, wedrze

ć

nie mógł - usiadł przy stoliku i

wpatrywał si

ę

przede wszystkim z uporem w okno, bez

ż

adnego zreszt

ą

wyra

ź

nego

powodu, nast

ę

pnie za

ś

zaj

ą

ł si

ę

b

ę

bnieniem palcami po stole. Czuł najwyra

ź

niej,

ż

e opanowywa

ć

go zaczyna m e t a f i z y k a...

Wiadom

ą

jest rzecz

ą

,

ż

e człowiek kultury, wyrzucony przez p

ę

d od

ś

rodkowy

niedostatku z ogniska

ż

ycia umysłowego do Klwowa, Kurozw

ę

k lub - jak doktor

Obarecki - do Obrzydłówka, podlega z upływem czasu, wskutek d

ż

d

ż

ów jesiennych,

braku

ś

rodków komunikacji i absolutnej niemo

ż

no

ś

ci mówienia w ci

ą

gu sezonów

całych - stopniowemu przeistaczaniu si

ę

w twór mi

ę

so

ż

erno-ro

ś

lino

ż

erny,

wchłaniaj

ą

cy nadmiern

ą

ilo

ść

butelek piwa i poddany atakom nudy osłabiaj

ą

cej a

ż

do takiego stanu, jaki graniczy z usposobieniem poprzedzaj

ą

cym wymioty.

Zwyczajn

ą

nud

ę

małomiasteczkow

ą

połyka si

ę

bezwiednie, jak bezwiednie zaj

ą

c

połyka jajka tasiemca, rozproszone na trawie przez psy. Od chwili zagnie

ż

d

ż

enia

si

ę

w organizmie b

ą

blowca: "najzupełniej mi jest wszystko jedno" - zaczyna si

ę

wła

ś

ciwie proces umierania.

Doktor Paweł, w epoce jego

ż

ycia, o której mówi

ę

, zjedzony był ju

ż

przez

Obrzydłówek wraz z mózgiem, sercem i energi

ą

- zarówno potencjonaln

ą

, jak i

kinetyczn

ą

. Do

ś

wiadczył nieprzezwyci

ęż

onego wstr

ę

tu do czytania, pisania oraz

rachowania, mógł całymi godzinami spacerowa

ć

po gabinecie lub le

ż

e

ć

na szezlongu

cho

ć

by z nie zapalonym papierosem w z

ę

bach, w t

ę

sknym, dokuczliwym i bolesnym

niemal oczekiwaniu na co

ś

, co si

ę

sta

ć

musi, na kogo

ś

, kto musi nadej

ść

, mówi

ć

cokolwiek, cho

ć

by kozły przewraca

ć

, w nat

ęż

onym wsłuchiwaniu si

ę

w szmery i

szelesty zwiastuj

ą

ce przerwanie ciszy, która dławi i przygniata niejako do ziemi.

Szczególniej dokuczała mu zazwyczaj jesie

ń

. W ciszy jesiennego popołudnia,

zalegaj

ą

cego Obrzydłówek od przedmie

ś

cia do przedmie

ś

cia, było co

ś

bolesnego,

co

ś

, co poduszczało do wołania o pomoc. Mózg, opleciony niby mi

ę

kkim prz

ę

dziwem

paj

ę

czyny, wypracowywał my

ś

li czasami niesłychanie pospolite, a niejednokrotnie

- stanowczo do niczego niepodobne.

Gwizdanie i dysertacje z gospodyni

ą

, raz przyzwoitsze (o niesłychanej np.

wy

ż

szo

ś

ci pieczonego prosi

ę

cia nadzianego kasz

ą

tatarczan

ą

, rozumie si

ę

: bez

majeranku, nad takim

ż

e prosi

ę

ciem nadzianym innymi substancjami), kiedy indziej

za

ś

ohydnie nieprzystojne - stanowiły jedyn

ą

rozrywk

ę

. Wytoczy si

ę

, bywało, na

połow

ę

niebios chmura z potwornymi odnogami w kształcie łap tytanicznych i bury

jej kł

ą

b zawi

ś

nie bezwładnie, nie mog

ą

c rozwia

ć

si

ę

w przestwór i gro

żą

c

zawaleniem si

ę

na Obrzydłówek i dalekie puste pola. Od chmury tej leci niesiona

przez wiatr uko

ś

nie mgła kropelek, które osiadaj

ą

na szybach w postaci

kryształków, sprawiaj

ą

c w szumie wiatru szelest odr

ę

bny a przejmuj

ą

cy, jakby

obok, gdzie

ś

za w

ę

głem domu łkało dziecko dobywaj

ą

ce resztki j

ę

ku. Daleko na

miedzach stoj

ą

pozbawione li

ś

ci samotne gruszki polne, miotaj

ą

si

ę

ich gał

ę

zie,

deszcz je siecze... My

ś

l zbierała z tego krajobrazu smutek, w którym było co

ś

chronicznie kataralnego - i mglisto, niejasno, bezwiednie wyczuwan

ą

trwog

ę

. Ten

wła

ś

nie nastrój kataralno-melancholijny stał si

ę

nastrojem dominuj

ą

cym i

rozci

ą

gał si

ę

na sezony letnie i wiosenne. Zagnie

ź

dził si

ę

w duszy doktora

smutek zjadliwy a nie maj

ą

cy

ż

adnej podstawy. Za nim nadci

ą

gn

ę

ło lenistwo

nieopisane, lenistwo zabójcze, wytr

ą

caj

ą

ce z r

ą

k ofiary nawet nowele Alexisa.

2

"Metafizyka", jakiej doktor Piotr do

ś

wiadczał ostatnimi czasy raz, czasami dwa

razy do roku - to kilka godzin

ś

wiadomego samobadania bystro, z szalon

ą

gwałtowno

ś

ci

ą

napływaj

ą

cych wspomnie

ń

, niecierpliwego zbierania strz

ę

pków wiedzy,

szamotania si

ę

, granicz

ą

cego z w

ś

ciekło

ś

ci

ą

, szlachetnych porywów przywalonych

glin

ą

bezczynno

ś

ci, rozmy

ś

la

ń

, wybuchów goryczy, postanowie

ń

niezłomnych,

ś

lubów,

zamiarów... Wszystko to, rozumie si

ę

, nie prowadziło do

ż

adnej zmiany na lepsze

i przemijało, jako pewna miara czasu mniej lub wi

ę

cej dotkliwego cierpienia. Z

"metafizyki" mo

ż

na si

ę

było wyspa

ć

jak z bólu głowy, by wsta

ć

nazajutrz z

umysłem

od

ś

wie

ż

onym,

energiczniejszym

i

uzdolnionym

lepiej

do

podj

ę

cia

zwyczajnego jarzma nudów oraz zu

ż

ywania wszystkiej energii mózgu na wymy

ś

lanie

najsmaczniejszego

jadła.

Endemia

"metafizyki"

wskazywała

jednak

naszemu

doktorowi,

ż

e w jego egzystencji ro

ś

linnej, najedzonej, niejako nasyconej

filozofi

ą

mocnego, zdrowego rozs

ą

dku, kryje si

ę

jaka

ś

rana nieuleczalna,

niewidoczna, a dolegaj

ą

ca nad wyraz, niby ranka nad próchniej

ą

c

ą

ko

ś

ci

ą

.

Doktor Obarecki przybył do Obrzydłówka przed sze

ś

cioma laty, zaraz po uko

ń

czeniu

studiów, z umysłem rozwidnionym zorz

ą

niewielu wprawdzie, ale nadzwyczajnie

po

ż

ytecznych my

ś

li, tudzie

ż

z kilkoma rublami w kieszeni. Mówiono podówczas bez

przerwy o konieczno

ś

ci osiedlania si

ę

w lasach i Obrzydłówkach. Posłuchał

apostołów. Był

ś

miały, młody, szlachetny i energiczny. W pierwszym zaraz po

osiedleniu si

ę

miejscu wydał niebacznie wojn

ę

aptekarzowi i felczerowi

miejscowym, uzdrawiaj

ą

cym za pomoc

ą

ś

rodków wkraczaj

ą

cych w dziedzin

ę

misteryj.

Aptekarz obrzydłowski "eksploatuj

ą

c sytuacj

ę

" (do najbli

ż

szej aptek

ą

przez

cywilizacj

ę

obdarzonej miejscowo

ś

ci było mil pi

ęć

) - nakładał haracz na

jednostki pragn

ą

ce powróci

ć

do zdrowia dzi

ę

ki jego olejom, balwierze za

ś

wybudowali, trzymaj

ą

c si

ę

z farmaceut

ą

za r

ę

ce, wspaniałe domostwa; w k a c a b

a j a c h nied

ź

wiadkami podbitych chadzali, zachowuj

ą

c na obliczach wyraz takiej

powagi, jak gdyby w ka

ż

dej chwili

ż

ywota prowadzili ksi

ę

dza plebana na procesji

Bo

ż

ego Ciała.

Gdy delikatne i ogniste perswazje, skierowane do farmaceuty a wypowiadane
patetycznie z rozmaitych "punktów widzenia", traktowane były jako idylle
młodzie

ń

cze i skutku

ż

adnego nie odniosły - doktor Obarecki uzbierawszy nieco

grosza kupił apteczk

ę

podr

ę

czn

ą

i zabierał j

ą

ze sob

ą

jad

ą

c do chorych na wie

ś

.

Sam przygotowywał na miejscu lekarstwa, udzielał ich za bezcen, je

ż

eli nie za

darmo, uczył higieny, badał, pracował z fanatyzmem, z uporem, bez snu i
odpoczynku. Rzecz prosta,

ż

e natychmiast po rozej

ś

ciu si

ę

wie

ś

ci o apteczkach

przeno

ś

nych, udzielaniu pomocy za darmo i tym podobnych punktach widzenia -

wybito mu wszystkie szyby, jakie istniały w ubogim mieszkaniu. Poniewa

ż

za

ś

Boruch Pokoik, jedyny szklarz w Obrzydłówku, odprawiał w owym czasie

ś

wi

ę

to

Kuczek - trzeba było okna wyklei

ć

bibuł

ą

i czuwa

ć

noc

ą

z rewolwerem w prawicy.

Wprawione wreszcie szyby wybito powtórnie i wybijano je odt

ą

d periodycznie a

ż

do

chwili sprawienia d

ę

bowych okiennic. Rozpuszczono mi

ę

dzy ludno

ś

ci

ą

miasteczka

wie

ść

, jakoby młody doktor obcował z duchami ciemno

ś

ci, oczerniono go w opinii

inteligencji okolicznej jako niesłychanego nieuka, odci

ą

gano przemoc

ą

chorych

zmierzaj

ą

cych do jego mieszkania, wyprawiano w majowe wieczory kocie muzyki itp.

Młody doktor nie zwracał na to wszystko uwagi, ufaj

ą

c w zwyci

ę

stwo prawdy.

Zwyci

ę

stwo prawdy nie nast

ą

piło. Nie wiadomo dlaczego... Ju

ż

po upływie roku

doktor poczuł,

ż

e jego energia staje si

ę

z wolna "dziedzictwem robaków".

Zetkni

ę

cie bliskie z ciemn

ą

mas

ą

ludu rozczarowało go nad wyraz: jego pro

ś

by,

namowy, istne prelekcje z zakresu higieny upadały jak ziarna na opok

ę

. Robił, co

tylko mógł - na pró

ż

no! Szczerze mówi

ą

c - trudno nawet wymaga

ć

, aby człowiek nie

maj

ą

cy butów na zim

ę

, wygrzebuj

ą

cy w marcu z cudzych pól zgniłe, zeszłoroczne

kartofle w celu czynienia sobie z nich podpłomyków, miel

ą

cy na przednówku kor

ę

olszow

ą

na m

ą

k

ę

, aby tej domiesza

ć

do zbyt szczupłej miary m

ą

ki

ż

ytniej,

gotuj

ą

cy kasz

ę

z niedojrzałego ziarna, nabranego o

ś

wicie "sposobem kradzionym"

- mógł zreformowa

ć

w sensie dodatnim zaniedbane zdrowie swoje pod wpływem cho

ć

by

najzrozumialej wyło

ż

onych praw zdrowotno

ś

ci.

3

Nieznacznie doktorowi zacz

ę

ło by

ć

"wszystko jedno"... Jedz

ą

zgniłe kartofle -

có

ż

pocz

ąć

? - niechaj jedz

ą

, je

ż

eli im smakuj

ą

. Mog

ą

nawet jada

ć

surowe - to

trudno...

Ludno

ść

ż

ydowska miasteczka leczyła si

ę

u marzyciela, poniewa

ż

nie odstraszały

jej duchy ciemno

ś

ci, a zach

ę

cała nadzwyczajna tanio

ść

m e d y c y n y.

Pewnego pi

ę

knego poranku doktor skonstatował,

ż

e ów płomyczek nad jego głow

ą

, z

którym tu przyszedł i którym chciał rozwidni

ć

dro

ż

yn

ę

swoj

ą

- zgasł. Zgasł sam

przez si

ę

: wypalił si

ę

. Wówczas apteczka podr

ę

czna została na klucz do szafy

zamkni

ę

ta i doktor sam jedynie z niej korzystał.

Co za m

ę

czarnia jednak da

ć

si

ę

pokona

ć

farmaceucie i balwierzom, usta

ć

i

zako

ń

czy

ć

wojny obrzydłowskie zamkni

ę

ciem apteczki do szafy!

Zwyci

ę

zcami maj

ą

prawo si

ę

okrzykn

ąć

i zbiera

ć

łupy, lecz nie oni go pokonali:

sam si

ę

pokonał. Zadusił proste i wysokie my

ś

li i uczynki mo

ż

e dlatego,

ż

e si

ę

w

jadło zbytecznie wdawa

ć

zacz

ą

ł - do

ść

,

ż

e zadusił. Co

ś

tam jeszcze robił, leczył

my

ś

l

ą

c - nie miał ju

ż

jednak nikt z całej jego ówczesnej "działalno

ś

ci" za pół

papierosa po

ż

ytku.

W okolicznych siedzibach pa

ń

skich przemieszkiwali dziwnym zbiegiem okoliczno

ś

ci

sami troglodyci "z dziada pradziada", którzy doktorów w ogóle traktowali w
sposób cokolwiek niewspółczesny. Jednemu z nich zło

ż

ył doktor Piotr wizyt

ę

, co

było pomysłem chybionym, poniewa

ż

troglodyta przyj

ą

ł go u siebie w gabinecie,

siedział podczas wizyty w kamizelce i jadł spokojnie szynk

ę

kraj

ą

c j

ą

scyzorykiem. Doktor poczuł w sobie napływ ducha demokratyzmu, powiedział
półhrabi co

ś

cierpkiego i nie składał wi

ę

cej wizyt w okolicy.

Pozostał tedy do wymiany my

ś

li ksi

ą

dz proboszcz i s

ę

dzia. Obcowa

ć

jednak zbyt

cz

ę

sto z plebanem - markotnie jest nieco; s

ę

dzia za

ś

był człowiekiem mówi

ą

cym

rzeczy, których zupełnie nie mo

ż

na było poj

ąć

- pozostawała tedy wła

ś

ciwie

samotno

ść

. Aby unikn

ąć

złych nast

ę

pstw absolutnego przebywania z samym sob

ą

,

usiłował zbli

ż

y

ć

si

ę

do przyrody, odzyska

ć

spokój, harmoni

ę

wewn

ę

trzn

ą

ducha,

poczucie siły i odwagi, wynalazłszy te

ż

elazne ogniwa, jakie człowieka zespalaj

ą

z przyrod

ą

.

ś

adnych jednak ogniw

ż

elaznych nie odnalazł, pomimo,

ż

e bł

ą

kał si

ę

po polach, docierał nawet do por

ę

b w lesie i zagrz

ą

zł pewnego razu w bagnie na

pastwisku.

Płaski krajobraz otaczało zewsz

ą

d sinawe pasmo lasu. Bli

ż

ej, na wydmuchach

szarego piasku, rosły samotne chojaki, a naokół ci

ą

gn

ę

ły si

ę

nie wiedzie

ć

do

kogo

nale

żą

ce

zagony.

Pastwiska

porosłe

"kozic

ą

"

i

ż

ółtawymi

trawami,

umieraj

ą

cymi przedwcze

ś

nie, jakby do rozwoju gałeczek zieleni w ich p

ę

dach

zabrakło

ś

wiatła - stanowiły jedyne upi

ę

kszenie Obrzydłówka. Zdawało si

ę

,

ż

e

sło

ń

ce o

ś

wietla to pustkowie po to jedynie, aby okaza

ć

jego bezpłodno

ść

, nago

ść

i pos

ę

pno

ść

...

Brzegiem drogi, okrytej brudnym piaskiem, porytej wybojami i wygrodzonej ruinami
płotu, wlókł si

ę

codziennie biedny doktor z parasolem... Droga ta nie prowadziła,

zdawało si

ę

, do

ż

adnych osad ludzkich, rozszczepiała si

ę

bowiem w

ś

ród pastwiska

na kilkana

ś

cie

ś

cie

ż

ek i gin

ę

ła mi

ę

dzy kretowiskami. Zjawiała si

ę

znowu dopiero

na szczycie wydmy piaszczystej w postaci dwu trójk

ą

tnych wy

ż

łobie

ń

w piasku i

szła w las karłowatych sosenek.

Jaka

ś

niecierpliwa zło

ść

ogarniała doktora, gdy patrzył na ten krajobraz, i

po

ż

erała mu spokój nieokre

ś

lona obawa.

Lata upływały. Zarz

ą

dzono z inicjatywy ksi

ę

dza plebana zgod

ę

mi

ę

dzy aptekarzem a

doktorem, gdy skonstatowano dodatnie zjawisko "ochłoni

ę

cia" tego ostatniego.

Antagoni

ś

ci zacz

ę

li odt

ą

d wspólnie g r a

ć

w wincie, cho

ć

doktor z obrzydzeniem

zawsze patrzył na farmaceut

ę

. Stopniowo i obrzydzenie nieco si

ę

zmniejszyło.

4

Zacz

ą

ł chodzi

ć

z wizyt

ą

do aptekarza i emablowa

ć

jego

ż

on

ę

. Pewnego razu

przeraził si

ę

nawet wynikiem analizy własnego serca, która okazała,

ż

e zdolnym

jest do platonicznego rozmiłowania w pani aptekarzowej, damie t

ę

pej umysłowo jak

siekierka do r

ą

bania cukru, gotowej da

ć

si

ę

ukrzy

ż

owa

ć

za przekonanie, zupełnie

nawet bezzasadne,

ż

e jest wiotk

ą

, powabn

ą

i niebezpieczn

ą

, i opowiadaj

ą

cej z

przedziwnym zapałem, a bez przerwy, o grzechach głównych swojej pokojówki.
Słuchał doktor Piotr całymi godzinami wymowy pani Anieli, zachowuj

ą

c na obliczu

u

ś

miech, jaki ogl

ą

da

ć

mo

ż

na na ustach młodzie

ń

ca emabluj

ą

cego grono pi

ę

knych dam

w chwili, gdy mu najstraszliwiej dokucza ból z

ę

bów.

Do czynów bohaterskich w zakresie demokratyzacji w Obrzydłówku poj

ęć

, cho

ć

by w

imi

ę

zno

ś

niejszego przep

ę

dzania czasu, nie był ju

ż

zdolnym. Za

ż

adn

ą

cen

ę

nie

byłby składał wizyt rze

ź

nikom, jak to zamierzał swojego czasu; je

ż

eli mógł

rozmawia

ć

, to jedynie z lud

ź

mi b

ę

d

ą

cymi w jakiej takiej kulturze.

Wówczas to nie tylko ju

ż

energia uległa zniszczeniu - znikło i poszanowanie dla

wszelkiej my

ś

li szerszej. Z wielkich widnokr

ę

gów, ledwie daj

ą

cych si

ę

zmierzy

ć

rozmarzonymi oczyma, został widnokr

ą

g tak dalece mały,

ż

e mo

ż

na go było

zakre

ś

li

ć

ko

ń

cem modnego kamaszka. Na rozbrzmiewaj

ą

ce po artykułach szukanie

"prawdy jasnego płomienia i nowych, nie odkrytych dróg" zapatrywał si

ę

w

pocz

ą

tkach umierania z gorycz

ą

,

ż

alem, zawi

ś

ci

ą

, nast

ę

pnie - z ostro

ż

no

ś

ci

ą

człowieka maj

ą

cego pewien zasób do

ś

wiadczenia, pó

ź

niej z niedowierzaniem,

wkrótce potem z półu

ś

miechem, potem ze zdecydowanym lekcewa

ż

eniem, a koniec

ko

ń

ców nie zapatrywał si

ę

wcale, poniewa

ż

było mu najzupełniej wszystko jedno.

Leczył według wskazówek rutyny, praktyk

ę

jak

ą

tak

ą

wyrobi

ć

sobie zdołał,

przywykł jako

ś

do Obrzydłówka, do samotno

ś

ci, do nudy nawet, do prosi

ą

t

pieczonych, i nie kwapił si

ę

bynajmniej do ogniska

ż

ycia umysłowego.

Zasad

ą

, do której, niby do wspólnego mianownika, sprowadzały si

ę

czyny i my

ś

li

doktora Obareckiego, stała si

ę

ta: - dawajcie pieni

ą

dze i wyno

ś

cie si

ę

...

A jednak w chwili, gdy siedział po powrocie z imienin ksi

ę

dza proboszcza, zaj

ę

ty

b

ę

bnieniem palcami po stole, "metafizyka" opanowywała go z dawn

ą

sił

ą

. Ju

ż

podczas jakiej

ś

szóstej godziny wintowej doktor czuł si

ę

niedobrze. Wywołał to

aptekarz znowu, który zacz

ą

ł ni z tego, ni z owego studiowa

ć

Histori

ę

powszechn

ą

Cezara Cantu (w przekładzie Leona Rogalskiego) i wyrobiwszy w sobie bardzo
radykalny pogl

ą

d na działalno

ść

Aleksandra VI - w bezwyznaniowo

ść

jakoby popadł.

Doktor Obarecki wiedział a

ż

nadto dobrze, dlaczego farmaceuta dysputami

destrukcyjnymi rozbestwia ksi

ę

dza proboszcza; przeczuwał,

ż

e s

ą

to preludia do

zbli

ż

enia si

ę

, zaprzyja

ź

nienia na mocy jedno

ś

ci pogl

ą

dów... Przeczuwał,

ż

e

odwiedzi go kiedykolwiek, b

ę

dzie, z daleka zachodz

ą

c, wskazywał umiej

ę

tnie na

brak kapitału,

ź

ródło "stagnacji", a zni

ż

ywszy loty do spraw obrzydłowskich

wyka

ż

e, ile by oni dwaj, trzymaj

ą

c si

ę

za r

ę

ce, korzy

ś

ci społecze

ń

stwu

przynie

ś

li: jeden pisaniem recept na łokcie, drugi eksploatowaniem sytuacji...

Kto wie - mo

ż

e zaproponuje szczerze i otwarcie, "nó

ż

ki kład

ą

c na stół",

zało

ż

enie czysto wekslowej spółki, której celem b

ę

dzie wspólne maszerowanie w

tonie gnojówki. Przeczuwał tak

ż

e doktor,

ż

e nie b

ę

dzie miał siły do zako

ń

czenia

propozycji aptekarzowych nakr

ę

ceniem mu z lekka ko

ś

ci policzkowej, poniewa

ż

nie

wiedzie

ć

w imi

ę

czego ko

ść

t

ę

nakr

ę

ca

ć

... Przypuszczał nawet,

ż

e spółka ta

stanie - któ

ż

wie... Gorycz zalała mu serce. Co si

ę

stanie, jakim sposobem a

ż

dot

ą

d zaszedł, dlaczego nie wyrywa si

ę

z tego błota, czemu jest leniuchem,

marzycielem, refleksjonist

ą

, psowaczem własnych my

ś

li, karykatur

ą

wstr

ę

tn

ą

samego siebie?... I zacz

ę

ło si

ę

, podczas wpatrywania si

ę

w okno, nadzwyczajnie

szczegółowe,

pilne,

badawcze

bezlito

ś

nie

i

subtelne

ogl

ą

danie

własnej

bezsilno

ś

ci.

Ś

nieg padał wielkimi płatkami, przesłaniaj

ą

c smutny krajobraz

zimow

ą

mgł

ą

i zmrokiem.

***

5

Chimeryczn

ą

a bezpłodn

ą

gonitw

ę

my

ś

li przerwały nagle wykrzykniki gospodyni

usiłuj

ą

cej przekona

ć

kogo

ś

,

ż

e doktora w domu nie ma. Doktor jednak wyszedł do

kuchni, aby rozerwa

ć

pasmo m

ę

cz

ą

cych go my

ś

li.

Ogromny chłop w

ż

ółtym ko

ż

uchu zmiótł "w

ś

ciekł

ą

czap

ą

" pył spod jego nóg w

gł

ę

bokim pokłonie, odgarn

ą

ł pi

ęś

ci

ą

włosy z czoła, wyprostował si

ę

i zamierzał

rozpocz

ąć

oracj

ę

.

- Czego? - zapytał doktor.
- A to, wielmo

ż

ny doktorze, sołtys mi

ę

tu przysłał...

- Po co?
- A po wielmo

ż

nego doktora.

- Kto chory?
- Nauczycielka ta u nas we wsi zachorzała, sparło j

ą

cosi. Przyszedł sołtys...

jed

ź

cie, pada, Ignacy do Obrzydłówka po wielmo

ż

nego doktora. Mo

ż

e, pada...

- Pojad

ę

. Konie dobre?

- A konie ta, jak konie:

ś

warne gady.

Podobała

si

ę

doktorowi

my

ś

li

jazdy,

zm

ę

czenia

si

ę

,

cho

ć

by

nawet

niebezpiecze

ń

stwo. Wdział z nagłym o

ż

ywieniem grube buty, ko

ż

uszek, futro,

którym mo

ż

na by było otuli

ć

wiatrak, pasem si

ę

opasał i wyszedł przed dom.

"Gady" chłopskie niewielkie były, ale okr

ą

głe, wypasione - was

ą

g olbrzymi na

saniach, słom

ą

wyładowany i okryty kilimkiem. Zanurzył si

ę

w słom

ę

, otulił,

chłop przysiadł bokiem na przednim siedzeniu, odmotał parciate lejce z kłonicy,
konie zaci

ą

ł.

Pomkn

ę

li.

- Daleko to? - zagadn

ą

ł doktor.

- B

ę

dzie ta mo

ż

e ze trzy mile, mo

ż

e nie ma...

- Nie zbł

ą

dzisz?

Chłop obejrzał si

ę

z u

ś

miechem ironicznym.

- Któ

ż

... ja?

Wiatr d

ą

ł w polu przejmuj

ą

cy. Nie kute, uko

ś

ne, ledwo ociosane siekier

ą

sanice

wrzynały si

ę

w gł

ę

boki,

ś

wie

ż

o spadły

ś

nieg, odwracaj

ą

c na bok białe jego skiby.

Drog

ę

zaniosło.

Chłop "w

ś

ciekł

ą

czap

ę

" na bok przechylił i zaci

ą

ł konie. Doktor czuł si

ę

dobrze.

Min

ą

wszy lasek, który zdawał si

ę

ton

ąć

w

ś

niegu, wyjechali na pusty, bezludny

przestwór, oprawny w ramy lasu, ledwie widzialnego na kra

ń

cu widnokr

ę

gu. Zmrok

zapadał powlekaj

ą

c ten nagi i surowy obraz pustkowia niebieskawym kolorytem,

który ciemniał nad lasem. Grudki zbitego

ś

niegu, wyrzucane kopytami koni

przelatywały koło uszu doktora. Nie wiedzie

ć

czemu chciało mu si

ę

stan

ąć

na

saniach i woła

ć

po chłopsku, z całych sił w ten głuchy, niemy, niesko

ń

czony

przestwór, urzekaj

ą

cy ogromem jak przepa

ść

. Nachylała si

ę

szybko noc dzika i

ponura, noc pól nie zamieszkanych.

Wiatr si

ę

wzmógł, d

ą

ł jednostajnie z hukiem przechodz

ą

cym od czasu do czasu w

głuche largo,

ś

nieg zacinał z boku.

- Strze

ż

cie drogi, gospodarzu, bo mo

ż

e by

ć

ź

le - zauwa

ż

ył doktor kryj

ą

c nos w

futro.
- Ano, malu

ś

kie! - wrzasn

ą

ł chłop na konie zamiast odpowiedzi.

Głos ten ledwo ju

ż

mo

ż

na było dosłysze

ć

w wichrze. Konie biegły w cwał.

Zamie

ć

rozszalała si

ę

nagle. Bałwanami miota

ć

si

ę

pocz

ą

ł wicher, uderzał w sanie,

skowyczał mi

ę

dzy sanicami, tłumił oddech. Słycha

ć

było parskanie koni, lecz ani

ich, ani furmana doktor nie mógł dostrzec. Kł

ę

by

ś

niegu, zdzierane z ziemi przez

wiatr, leciały jak stado koni i słycha

ć

było niby t

ę

tent ich tytanicznych skoków;

chwilami wywierało si

ę

z ziemi piekło huku i szła ta melodia uderza

ć

wszystk

ą

pot

ę

g

ą

tonów w chmury, łama

ć

je i upada

ć

nagle z łoskotem. Wtedy rozpryskało si

ę

w puch posłanie

ś

niegowe i otaczało podró

ż

nych naszych wiruj

ą

cymi słupami.

Wydawało si

ę

,

ż

e jakie

ś

potwory zataczaj

ą

w szalonym ta

ń

cu olbrzymie koła,

ż

e

6

doganiaj

ą

z tyłu, zabiegaj

ą

z przodu, z boku i sypi

ą

po szczypcie

ś

niegu na

sanie. Gdzie

ś

, najwy

ż

ej w zenicie, uderzał niby wielki, rozkołysany dzwon

przeci

ą

gle, głucho, jednostajnie.

Doktor poczuł,

ż

e nie jad

ą

ju

ż

po drodze; sanie posuwały si

ę

z wolna, uderzaj

ą

c

ko

ń

cami sanic o grzbiety zagonów.

- Gospodarzu! - zawołał z trwog

ą

- a gdzie my jeste

ś

my?

- Jad

ę

polem do lasu - odpowiedział chłop - w lesie ciszej b

ę

dzie... pod sam

ą

wie

ś

lasem zajedziemy...

Rzeczywi

ś

cie wiatr wkrótce ucichł i dawał si

ę

słysze

ć

tylko huk podniebny i

trzask łami

ą

cych si

ę

gał

ę

zi. Na czarnym tle nocy majaczyły osypane

ś

niegiem

drzewa. Pr

ę

dzej jecha

ć

nie było mo

ż

na, dro

ż

yna bowiem le

ś

na, zawalona zaspami,

przeciskała si

ę

ś

ród pniaków i gał

ę

zi. Nareszcie po upływie jakiej

ś

godziny,

podczas której doktor szczerze namartwił si

ę

i naobawiał, dały si

ę

słysze

ć

powtarzaj

ą

ce si

ę

głuche odgłosy - psy szczekały.

- Nasza wie

ś

, wielmo

ż

ny panie...

Zamigotały

ś

wiatełka w oddali, podobne do chwiej

ą

cych si

ę

w ró

ż

ne strony

punkcików, dym zapachniał.
- Nu

ż

e, małe! - zawołał wesoło na konie wo

ź

nica rozgrzewaj

ą

c si

ę

za pomoc

ą

obijania boków pi

ęś

ciami.

Za chwil

ę

mijali p

ę

dem szereg chat, do strzech zasypanych

ś

niegiem.

Na tle szyb zamarzni

ę

tych okien, od których padały na drog

ę

kr

ę

gi

ś

wiatła,

rysowały si

ę

cienie głów.

- Wieczerz

ę

ludzie jedz

ą

... - bez

ż

adnej potrzeby zauwa

ż

ył chłop, przypominaj

ą

c

doktorowi czas "wieczerzy", której spo

ż

ywa

ć

dnia tego nie miał nadziei.

Konie zatrzymały si

ę

przed jakim

ś

domostwem: chłop wprowadził doktora Pawła do

sieni i znikł. Namacawszy klamk

ę

doktor wszedł do małej, n

ę

dznej izby,

o

ś

wietlonej kagankiem naftowym.

Zgrzybiała i zgarbiona jak r

ą

czka parasola kobiecina ujrzawszy go zerwała si

ę

z

łó

ż

ka, poprawiła chustk

ę

na głowie i j

ę

ła mruga

ć

powiekami, a wytrzeszcza

ć

czerwone oczy ze

ź

le tajonym przera

ż

eniem.

- Gdzie chora? - spytał. - Samowar macie?
Stara w przera

ż

eniu swym do słowa przyj

ść

nie mogła.

- Samowar macie, herbaty mo

ż

ecie mi zrobi

ć

?

- Jest ten ta samowar... jeno cukru...
- Masz tobie! Cukru nie ma?
- A nie ma... chybaby Walkowa mieli, bo to panienka...
- Gdzie ta wasza panienka?
- A dy w stancyi nieboga le

ż

y.

- Dawno chora?
- Pokładała si

ę

to ta ju

ż

ze dwie niedziele, a teraz ani r

ę

k

ą

, ani nog

ą

.

Ś

cisn

ę

ło i pokój.

Uchyliła drzwi do izby s

ą

siedniej.

- Zaraz! Ogrza

ć

si

ę

musz

ę

- zawołał gniewnie doktor zdejmuj

ą

c futro.

Ogrza

ć

si

ę

w tej norze nie było trudno: z pieca rozchodziło si

ę

takie gor

ą

co,

ż

e

doktor co pr

ę

dzej wsun

ą

ł si

ę

do pokoju "panienki". Mał

ą

t

ę

i nadzwyczajnie ubog

ą

izdebk

ę

o

ś

wietlała lampa przy

ć

miona, stoj

ą

ca na stole obok wezgłowia chorej.

Rysów twarzy nauczycielki nie mo

ż

na było rozezna

ć

, gdy

ż

padał na nie cie

ń

jakiej

ś

du

ż

ej ksi

ę

gi. Doktor zbli

ż

ył si

ę

ostro

ż

nie, lamp

ę

roz

ś

wietlił, usun

ą

ł

ksi

ąż

k

ę

i przygl

ą

da

ć

si

ę

zacz

ą

ł pacjentce. Była to młoda dziewczyna, pogr

ąż

ona

we

ś

nie gor

ą

czkowym. Szkarłatem była powleczona jej twarz, szyja, r

ę

ce - na tle

tym zna

ć

było jak

ąś

wysypk

ę

. Jasnopopielate, niezmiernie bujne włosy le

ż

ały

popl

ą

tane pasmami na poduszce, wiły si

ę

na twarzy. R

ę

ce bezwiednie i

niecierpliwie szarpały kołdr

ę

.

7

Doktor Paweł pochylił si

ę

a

ż

do samej twarzy chorej i zacz

ą

ł nagle mówi

ć

głosem,

który przecinało i dusiło przera

ż

enie:

- Panno Stanisławo, panno Stanisławo, panno Stanisławo...

Chora leniwie i z wysiłkiem d

ź

wign

ę

ła powieki, lecz zamkn

ę

ła je natychmiast.

Przeci

ą

gała si

ę

, przesuwała głow

ę

od jednego ko

ń

ca poduszki do drugiego i jako

ś

cicho, bole

ś

nie, głucho j

ę

czała. Co chwila otwierała usta, z wysiłkiem jak karp

połykaj

ą

c powietrze.

Doktor powiódł oczami po nagich, wapnem wybielonych

ś

cianach izby, dostrzegł

okno

ź

le opatrzone, przemokłe i zeschni

ę

te trzewiki chorej - stosy ksi

ąż

ek

le

żą

ce wsz

ę

dzie: na ziemi, na stoliku, na szafce...

- Ach, ty szalona, ty głupia! - szeptał załamuj

ą

c r

ę

ce.

Gor

ą

czkowo, z trwog

ą

i

ż

alem zacz

ą

ł j

ą

bada

ć

, mierzył dr

żą

cymi r

ę

kami

temperatur

ę

.

- Tyfus... - wyszeptał bledn

ą

c.

Z w

ś

ciekło

ś

ci

ą

ś

ciskał sobie gardło, w którym dławiły go, niby zwitki pakuł, łzy

niezdolne wypłyn

ąć

. Widział,

ż

e jej nic nie pomo

ż

e, nic nie mo

ż

e pomóc -

roze

ś

miał si

ę

nagle, wspomniawszy,

ż

e po tak

ą

chinin

ę

lub antypiryn

ę

trzeba

posyła

ć

do Obrzydłówka... trzy mile. Panna Stanisława otwierała od czasu do

czasu oczy szklane, bezmy

ś

lne, podobne do zastygłego pod powiekami płynu i

patrzyła nic nie widz

ą

c przez długie, koliste rz

ę

sy. Wołał na ni

ą

najczulszymi

nazwami, unosił jej głow

ę

słabo trzymaj

ą

c

ą

si

ę

na szyi - na darmo.

Usiadł bezwładnie na stołku i wpatrywał si

ę

w płomie

ń

lampy. Oto nieszcz

ęś

cie

jak wróg

ś

miertelny zadało mu

ś

lepy cios i wlecze teraz bezsilnego do jakiej

ś

mrocznej pieczary, do jakiej

ś

szczeliny bez dna...

- Co pocz

ąć

? - szeptał dr

żą

c.

Przez szpary okna wdzierał si

ę

chłód burzy zimowej i przechodził przez izb

ę

jak

widmo złowieszcze. Zdawało si

ę

doktorowi,

ż

e go kto

ś

dotyka,

ż

e prócz niego i

chorej jest w izbie kto

ś

trzeci.

Wyszedł do kuchenki i zakrzykn

ą

ł na słu

żą

c

ą

, aby mu wołała natychmiast sołtysa.

Stara wdziała co tchu olbrzymie buty, okryła głow

ę

"zapask

ą

" i zabawnie

podskakuj

ą

c znikła. Wkrótce potem zjawił si

ę

sołtys.

- Słuchajcie, nie znajdziecie mi człowieka, który by pojechał do Obrzydłówka?
- Teraz, panie doktorze, nie pojedzie... zawieja. Na

ś

mier

ć

pojedzie. Psa ci

ęż

ko

wygna

ć

.

- Ja zapłac

ę

, wynagrodz

ę

.

- Nie wiem ja... przepytam si

ę

.

Wyszedł. Doktor Piotr

ś

ciskał skronie, które zdawał si

ę

rozsadza

ć

napływ krwi.

Przysiadł na skrzynce i o czym

ś

dawnym, dalekim my

ś

lał.

Dały si

ę

wkrótce słysze

ć

kroki: sołtys prowadził parobczaka w ko

ż

uszynie

przedartej, nie dosi

ę

gaj

ą

cej mu do kolan, w zgrzebnych spodniach, kiepskich

butach i czerwonym szaliku na szyi.
- Ten? - zapytał doktor.
- Powiada,

ż

e pojedzie...

ś

miałek. Ja konia mog

ę

da

ć

, ale gdzie

ż

to w taki czas.

- Słuchaj, je

ż

eli wrócisz za sze

ść

godzin, dostaniesz ode mnie dwadzie

ś

cia pi

ęć

,

trzydzie

ś

ci rubli, dostaniesz... co chcesz... słyszysz?

Chłopaczyna popatrzył na doktora - miał zamiar co

ś

powiedzie

ć

, ale si

ę

powstrzymał.

Utarł nos palcami, bokiem si

ę

odwrócił i czekał. Doktor powrócił do stolika

nauczycielki i zacz

ą

ł pisa

ć

. R

ę

ce mu si

ę

trz

ę

sły i skakały co chwila do skroni.

Kombinował, pisał, przekre

ś

lał, darł papier. Wystosował list do aptekarza,

8

prosz

ą

c, aby natychmiast wysła

ć

konie do miasta powiatowego po tamtejszego

lekarza, prosił o wysłanie mu chininy; nachylił si

ę

nad chor

ą

, badał j

ą

jeszcze.

Wyszedł wreszcie do kuchni i wr

ę

czył list chłopakowi.

- Mój bracie - mówił jakim

ś

nieswoim, dziwnym głosem, kład

ą

c r

ę

ce na ramionach

wyrostka i wstrz

ą

saj

ą

c nim - co ko

ń

skoczy, co tchu...

Słyszysz, mój bracie!...

Chłopiec skłonił mu si

ę

do nóg i wyszedł z sołtysem.

- Ta nauczycielka dawno tu u was we wsi siedzi?... - zagadn

ą

ł doktor Piotr

babin

ę

, przytulon

ą

do komina.

- Trzy zimy!... jako

ś

bodaj.

- Trzy zimy. Nikt tu z ni

ą

nie mieszkał?

- A któ

ż

ta miał... ja jeno. Przygarn

ę

ło mi

ę

chudzi

ą

tko... słu

ż

by, powiada, ju

ż

nie znajdziecie, babko, a u mnie ta roboty niewiele... aby ta, aby... Teraz masz:
com sobie obiecywała,

ż

e mi trumn

ę

sprawi, to ja... módl si

ę

za nami grzesznymi.

Zacz

ę

ła niespodziewanie szepta

ć

modlitw

ę

, odcinaj

ą

c wyraz od wyrazu i poruszaj

ą

c

wargami jak wielbł

ą

d. Głowa jej si

ę

trz

ę

sła, zmarszczkami wlewały si

ę

łzy do ust

bezz

ę

bnych.

- Dobra była...

"Babka" zacz

ę

ła chlipa

ć

ś

miesznie i macha

ć

r

ę

kami, jakby pragn

ę

ła od siebie

doktora odegna

ć

.

Wszedł do pokoju i zacz

ą

ł na palcach chodzi

ć

po swojemu, dokoła... chodził,

chodził... Zatrzymywał si

ę

od czasu do czasu przy łó

ż

ku i z gniewem, od którego

bielały mu wargi i wyszczerzały si

ę

z

ę

by, mówił do chorej:

- Niem

ą

dra była

ś

! Tak

ż

y

ć

nie tylko nie mo

ż

na, ale i nie warto. Z

ż

ycia nie

zrobisz jakiego

ś

jednego spełnienia obowi

ą

zku: zjedz

ą

ci

ę

idioci, odprowadz

ą

na

powrozie do stada, a je

ś

li si

ę

im oprzesz w imi

ę

swych głupich złudze

ń

, to ci

ę

ś

mier

ć

zabije najpierwsz

ą

, bo

ś

za pi

ę

kna, zbyt ukochana...

Jak płomie

ń

suche drzewo, obejmowało go dawne, prze

ż

yte, zapomniane uczucie;

zjawiało si

ę

, porywaj

ą

ce jak niegdy

ś

i zabójczo słodkie. Wmawiał w siebie,

ż

e

nigdy o niej nie zapomniał,

ż

e do tej chwili j

ą

uwielbiał i pami

ę

tał...

Przypatrywał si

ę

tej twarzy znajomej z jak

ąś

nienasycon

ą

ciekawo

ś

ci

ą

i cichy,

przeszywaj

ą

cy ból wjadał mu si

ę

w serce. Trzy lata tu mieszkała obok niego -

dowiaduje si

ę

o tym, gdy mu umiera...

Wszystko, co go spotykało tego dnia, wydawało mu si

ę

jako dalszy ci

ą

g udr

ę

cze

ń

przymusowo-borsuczego istnienia. Jednocze

ś

nie rozchylał si

ę

jaki

ś

tajemniczy

horyzont, jaki

ś

ocean gin

ą

cy we mgłach. Po nerwach jego, a

ż

do najdalszych ich

gał

ą

zeczek,

ś

ciekały zimne dreszcze. Miotał si

ę

jak

ś

liz na błotnistym dnie

strumienia wychowany, gdy go zanurzy

ć

w wodzie morskiej...

Tote

ż

całym wysiłkiem rozpaczliwej niecierpliwo

ś

ci uchwycił si

ę

wspomnie

ń

,

uciekł w nie przed niezno

ś

n

ą

rzeczywisto

ś

ci

ą

, zaton

ą

ł jak w obłoku mgły

czerwcowego przed

ś

witu.

Za jak

ą

b

ą

d

ź

cen

ę

pragn

ą

ł by

ć

cho

ć

by przez chwil

ę

sam, aby my

ś

le

ć

, my

ś

le

ć

...

Z pokoju nauczycielki wszedł przez małe drzwiczki do du

ż

ej izby, zastawionej

ławkami i stolikami. Tam usiadł w ciemno

ś

ci i niby skupiaj

ą

c ducha, niby

obmy

ś

laj

ą

c

ś

rodki ratunku, zacz

ą

ł wspomina

ć

. Oto, co sobie przypomniał.

***

Jest ubogim studentem czwartego kursu. Idzie w poranek zimowy do szpitala, tak
misternie stawiaj

ą

c nogi, by nie wszyscy przynajmniej widzieli, i

ż

dziury w

podeszwach tektur

ą

umiej

ę

tnie s

ą

pozatykane. Paltocik ma ciasny jak kaftan

wariata, wytarty tak dalece,

ż

e

ś

yd letni

ą

por

ą

o

ś

miu za

ń

złotych da

ć

nie chciał.

9

Bieda nastraja go pesymistycznie, wtr

ą

ca w jaki

ś

stan ci

ą

głego smutku, który

jest czym

ś

niesko

ń

czenie wi

ę

kszym ni

ż

nuda przykra, lecz daleko mniejszym ni

ż

cierpienie. Mo

ż

na si

ę

z tego obudzi

ć

natychmiast: do

ść

jest wypi

ć

kilka szklanek

herbaty, zje

ść

befsztyk - lecz herbaty nie pił i obiadu prawdopodobnie je

ść

nie

b

ę

dzie. Biegnie niemal po brunatnym błocie z ulicy Długiej, aby o trzy kwadranse

na dziewi

ą

t

ą

wchodzi

ć

w bram

ę

Ogrodu Saskiego. Tam spotka panienk

ę

, przejdzie

obok niej, przyjrzy si

ę

ci

ęż

kiemu, długiemu, jasnopopielatemu jej warkoczowi...

Ona nie podniesie oczu, zmarszczy brwi, podobne do prostych a w

ą

skich skrzydełek

jakiego

ś

ptaka.

Spotykał j

ą

wówczas w tym samym miejscu codziennie. Szła szybko na Krakowskie

Przedmie

ś

cie, wsiadała do tramwaju i jechała na Prag

ę

. Nie miała wi

ę

cej nad

siedemna

ś

cie lat, a wygl

ą

dała jak stare pannisko, w baszłyku zarzuconym niedbale

na futrzan

ą

czapk

ę

, w kaloszach za du

ż

ych troch

ę

na jej małe nogi, w niezgrabnej

i niemodnej salopce. Niosła zawsze pod pach

ą

jakie

ś

kajety, arkusze zapisane,

ksi

ąż

ki,

mapy.

Raz

jeden,

czuj

ą

c

si

ę

w

posiadaniu

kilku

dziesi

ą

tek

przeznaczonych na obiad, postanowił zbada

ć

, dok

ą

d ona je

ź

dzi. Pu

ś

cił si

ę

tedy w

pogo

ń

, wsiadł do tego samego, dziesi

ę

ciogroszowego przedziału, lecz zaraz po

zaj

ę

ciu miejsca stracił cał

ą

odwag

ę

. Nieznajoma zmierzyła go wzrokiem tak

okropnej pogardy,

ż

e niezwłocznie wyskoczył z tramwaju, trac

ą

c tym sposobem

wazk

ę

rosołu i nic nie wskórawszy.

Nie czuł jednak do niej

ż

alu - tym wy

ż

ej, dalej si

ę

wzniosła. My

ś

lał o niej

pomimo woli, bezwiednie, bez przerwy. W ci

ą

gu całych godzin usiłował przypomnie

ć

sobie, uprzytomni

ć

jej włosy, oczy, usta o kolorze torebek owocu dzikiej ró

ż

y -

i wysilał pami

ęć

nadaremnie.

Zaledwie mu znikła z oczu, znikały z pami

ę

ci jej rysy - zostawało natomiast

natr

ę

tne widmo, podobne do białego obłoku o niejasnych rysach, które szło przed

nim gdzie

ś

gór

ą

. Obłok ten goniły jego my

ś

li z t

ę

sknot

ą

i pokorn

ą

boja

ź

ni

ą

, z

odrobin

ą

nieuchwytnego

ż

alu, ze smutkiem i nieodegnan

ą

sympati

ą

. Szedł co rana,

aby

ż

yw

ą

dziewczynk

ę

ze swym widmem porównywa

ć

. I wydawała mu si

ę

ta

ż

ywa

pi

ę

kniejsz

ą

, napawały go jakim

ś

strachem jej kryniczne, m

ą

dre oczy...

Podówczas jeden z jego kolegów, tak zwany "Ruch w przestrzeni", wielki
"społecznik", zaczynaj

ą

cy wiecznie pisa

ć

wst

ę

pne artykuły, których doko

ń

czy

ć

nie

pozwalał mu brak potrzebnych po temu ksi

ąż

ek, nagle i niespodziewanie "wzi

ą

ł" i

o

ż

enił si

ę

z ubog

ą

jak mysz ko

ś

cielna emancypantk

ą

.

ś

ona wniosła "Ruchowi" w posagu stary dywan, dwa rondelki, gipsowy pos

ą

g

Mickiewicza i kilkana

ś

cie nagród gimnazjalnych. Młodzi mał

ż

onkowie zamieszkali

na czwartym pi

ę

trze i zacz

ę

li zaraz po

ś

lubie głodem przymiera

ć

. Udzielali oboje

korepetycji z takim zapałem,

ż

e rozbiegłszy si

ę

rano spotykali si

ę

dopiero

wieczorem. Dom ich jednak stał si

ę

punktem, do którego zmierzał wieczorem ka

ż

dy

"społecznik" w zabłoconych sandałach, aby si

ę

wysiedzie

ć

na fotelu, napali

ć

cudzych papierosów, nagada

ć

do ochrypni

ę

cia i wyda

ć

ostatnie kilka groszy na

składk

ę

, za któr

ą

uprzejma gospodyni kupowała bułki i serdelki, układała

artystycznie na talerzyku i cz

ę

stowała go

ś

cinnie. Mo

ż

e si

ę

tam było zawsze z

kim

ś

spotka

ć

, zaznajomi

ć

z nie znanymi do tej pory wielkimi lud

ź

mi, z

kole

ż

ankami gospodyni, a niejednokrotnie mo

ż

na było nawet po

ż

yczy

ć

czterdzie

ś

ci

groszy.

Jak

ż

e pobladł Obarecki z rado

ś

ci, gdy wchodz

ą

c pewnego wieczora do tak zwanego

salonu ujrzał ukochan

ą

swoj

ą

panienk

ę

w gronie kole

ż

anek! Rozmawiał z ni

ą

i a

ż

do nieprzyzwoito

ś

ci tracił przytomno

ść

... Wracaj

ą

c tego wieczora do domu,

pragn

ą

ł by

ć

sam - nie marzy

ć

ani my

ś

le

ć

, tylko by

ć

z ni

ą

cał

ą

dusz

ą

, wszystk

ą

j

ą

mie

ć

w oczach, w uszach mie

ć

d

ź

wi

ę

k jej głosu, tak my

ś

le

ć

jak ona, zamkn

ąć

powieki i niechaj id

ą

pod nimi te obrazy, które wydzieraj

ą

si

ę

z serca. Pami

ę

tał

jej oczy przedziwne, pos

ę

pne a miłosierne, łagodne a tajemniczo my

ś

l

ą

ce, w

których przera

ż

ała jaka

ś

gł

ę

bina. Doznawał uczucia rado

ś

ci i spokoju, jakby po

10

skwarnej i dr

ę

cz

ą

cej podró

ż

y doszedł do czystego stoku, ukrytego w cieniu sosen

na wy

ż

ynie górskiej.

Otaczano j

ą

szacunkiem, przywi

ą

zywano szczególn

ą

wag

ę

do jej słów. "Ruch",

przedstawiaj

ą

c Obareckiego nieznajomej, wydeklamował powa

ż

nie:

- Obarecki, refleksjonista, marzyciel, wielki leniuch, zreszt

ą

przyszła sława;

panna Stanisława Brzozowska, nasza "darwinistka"...

"Wielki leniuch" dowiedział si

ę

o "darwinistce" niewiele: uko

ń

czyła gimnazjum,

dawała lekcje, miała zamiar jecha

ć

do Zurychu czy Pary

ż

a na medycyn

ę

, nie miała

grosza przy duszy...

Spotykali si

ę

odt

ą

d w "salonie" cz

ę

sto. Panna Stanisława przynosiła pod salopk

ą

funt cukru, jaki

ś

zimny kotlet w papierze, kilka bułek; Obarecki nic nie

przynosił, poniewa

ż

nic nie miał, po

ż

erał za to bułki i po

ż

erał oczami

"darwinistk

ę

". Raz nawet, odprowadzaj

ą

c ukochan

ą

do domu, o

ś

wiadczył si

ę

o jej

r

ę

k

ę

. Roze

ś

miała si

ę

serdecznie i po

ż

egnała go przyjacielskim u

ś

ci

ś

ni

ę

ciem dłoni.

Wkrótce potem znikła; wyjechała do guberni podolskiej jako nauczycielka do
jakiego

ś

wielkopa

ń

skiego "domu".

Spotyka j

ą

teraz oto w tym zapadłym k

ą

cie, w tej wsi ukrytej w lasach,

zamieszkałej przez chłopów samych, gdzie nie ma dworu, gdzie nie ma

ż

ywego

ducha... Sama tu

ż

yła w tej puszczy. Teraz umiera... zapomniana.

Wszystkie dawne zachwyty, nie spełnione sny i pragnienia zrywaj

ą

si

ę

nagle i

bij

ą

w niego jak porywy wichru. Serce

ś

ciska mu ból chorobliwy i jad nami

ę

tno

ś

ci

ws

ą

cza si

ę

nieznacznie w krew wzburzon

ą

. Powrócił na palcach do łó

ż

ka chorej,

oparł łokcie na jego por

ę

czy i nasycał si

ę

widokiem nagich ramion, które

cudownymi liniami kojarzyły si

ę

z zarysem piersi i szyi. Panienka spała. Na

skroniach jej nabrzmiały

ż

yły, z zagi

ę

tych ku dołowi k

ą

tów ust s

ą

czyła si

ę

ś

lina,

gor

ą

co od niej biło, powietrze wpadało do ust z gło

ś

nym

ś

wistem. Doktor Paweł

usiadł obok niej na kraw

ę

dzi łó

ż

ka, pie

ś

cił r

ę

kami mi

ę

kkie ko

ń

ce promieni włosów,

głaskał si

ę

nimi po twarzy, dotykał ich wargami z wydzieraj

ą

cym mu si

ę

z piersi

szlochaniem.
- Stasiu, Stachno... kochanko... - szeptał cicho, aby jej nie obudzi

ć

- nie

ucieczesz mi ju

ż

... prawda? nigdy... moj

ą

b

ę

dziesz na zawsze... słyszysz... na

wieki...

Usiadł potem obok wezgłowia chorej na stołku i zapadł znowu w marzenia. Bujna
młodo

ść

zbudziła si

ę

w nim z letargu. Wszystko teraz b

ę

dzie inaczej. Czuje w

sobie sił

ę

atlety do pełnienia uczynków, które z serca płyn

ą

. Bole

ść

i nadzieja

mieszaj

ą

si

ę

jakby w płomie

ń

, który li

ż

e mózg, trawi go, nie da mu spocz

ąć

.

***

Noc mijała. Godziny upływały leniwo, lecz upłyn

ę

ło ich ju

ż

od wyjazdu posła

ń

ca

wi

ę

cej ni

ż

sze

ść

. Była czwarta po północy. Doktor zacz

ą

ł nasłuchiwa

ć

, zrywał si

ę

za ka

ż

dym szelestem. Co chwila zdawało mu si

ę

,

ż

e kto

ś

idzie,

ż

e otwiera drzwi,

ż

e stuka w okno... Wsłuchiwał si

ę

całym niemal organizmem. Wiatr huczał, szyber

w piecu kołatał - zreszt

ą

cisza znowu. I biegn

ą

minuty trwaj

ą

ce po sto lat, w

ci

ą

gu których niecierpliwo

ść

rozpr

ęż

a nerwy i wprawia go w stan dygotania całym

ciałem.

Gdy po raz szósty mierzył temperatur

ę

, chora otwarła z wolna oczy, które w mroku

rz

ę

s wydawały si

ę

prawie czarnymi, patrzyła w niego z uporem i wyszeptała jakim

ś

skrzecz

ą

cym głosem:

- Kto to?

Zapadła jednak zaraz w stan poprzedniego bezczucia. Pocieszał si

ę

jak skarbem t

ą

sekund

ą

ś

wiadomo

ś

ci. Ach, gdyby mie

ć

chinin

ę

, zmniejszy

ć

jej ból głowy, powróci

ć

przytomno

ść

... Posłaniec nie nadje

ż

d

ż

ał i nie nadjechał.

11

Przed

ś

witem doktor Obarecki szedł wzdłu

ż

wsi, po gł

ę

bokich zaspach, łudz

ą

c si

ę

ostatni

ą

nadziej

ą

,

ż

e go zobaczy. Złe przeczucie jaki koniuszek igły wrzynało mu

si

ę

w serce. W nagich gał

ę

ziach topoli przydro

ż

nych głucho huczał wiatr, cho

ć

burza ucichła. Z chat wychodziły kobiety po wod

ę

i d

ź

wigały j

ą

w konewkach,

zagi

ę

te powy

ż

ej kolan. Parobcy "zadawali" bydłu, z kominów dym si

ę

wznosił. Tu i

owdzie z otwartych na chwil

ę

drzwi wybuchał obłok pary.

Doktor odnalazł chat

ę

sołtysa i kazał natychmiast zaprz

ę

ga

ć

konie. Sprz

ęż

ono ich

dwie pary i jaki

ś

parobczak zajechał przed szkoł

ę

. Doktor po

ż

egnał chor

ą

oczami,

rozszerzonymi od znu

ż

enia i rozpaczy, wsiadł na sanie i pojechał do Obrzydłówka.

O godzinie dwunastej w południe powracał wioz

ą

c sw

ą

apteczk

ę

, wino, całe zapasy

ż

ywno

ś

ci. Stawał co chwila na saniach, jakby pragn

ą

c wyskoczy

ć

i wy

ś

cign

ąć

konie

w cwał biegn

ą

ce. Zajechał wreszcie przed szkoł

ę

, lecz nie wysiadł... Zdławiony,

krótki wrzask wydarł mu si

ę

z ust wykrzywionych prawie uko

ś

nie, gdy ujrzał

otwarte okna domostwa i gromadk

ę

dzieci tłocz

ą

c

ą

si

ę

w sieni. Szedł blady jak

płótno do okna, zajrzał i został tam, łokciami oparty o futryn

ę

.

W obszernej izbie szkolnej le

ż

ał na ławce rozebrany do naga trup młodej

nauczycielki; dwie jakie

ś

stare baby myły go... Drobne pyłki

ś

niegowe wlatywały

przez okno i osiadały na ramionach, na zmoczonych włosach, na półotwartych
oczach umarłej.

Doktor poszedł do pokoiku nieboszczki, zgarbiony, jakby na ramionach d

ź

wigał

gór

ę

. Usiadł, nie rozbieraj

ą

c si

ę

, na krzesełku i powtarzał jeden wyraz, w który

zmie

ś

ciła si

ę

wszystka jego bole

ść

:

- Czy

ż

tak? czy

ż

tak?

Było mu zimno, jakby zmarzł, zmartwiał, jakby w nim krew zakrzepła. Nie cierpiał,
nie wiedział, co mu jest, tylko po głowie toczyły mu si

ę

niby koła nie

nasmarowane z przera

ź

liwym skrzypieniem.

Łó

ż

ko Stasi było rozmiecione: kołdra le

ż

ała na ziemi, prze

ś

cieradło zwieszało

si

ę

na podłog

ę

, poduszka przepocona le

ż

ała na

ś

rodku łó

ż

ka. Druciane haczyki

okien stukały monotonnie o ramy szyb; listki jakiej

ś

ro

ś

liny, mokn

ą

ce w doniczce,

zwieszały si

ę

i zwijały od mrozu.

Przez uchylone drzwi widział chłopów kl

ę

kaj

ą

cych dokoła ubranego ju

ż

trupa,

dzieci modl

ą

ce si

ę

"na ksi

ąż

ce", stolarza zdejmuj

ą

cego miar

ę

na trumn

ę

...

Wszedł tam i ochrypłym głosem rozkazał, aby zbi

ć

trumn

ę

z czterech desek nie

heblowanych, wiórów pod głow

ę

nasła

ć

.

- Nic wi

ę

cej... słyszysz! - mówił do stolarza z tajon

ą

w

ś

ciekło

ś

ci

ą

- cztery

deski, nic wi

ę

cej...

Przypomniał sobie,

ż

e trzeba kogo

ś

zawiadomi

ć

... rodzin

ę

. Gdzie

ż

jest ta

rodzina?...

Zacz

ą

ł z t

ę

p

ą

, idiotyczn

ą

zapobiegliwo

ś

ci

ą

układa

ć

na jeden stos ksi

ąż

ki,

rejestry szkolne, kajety, jakie

ś

r

ę

kopisy. Natrafił w

ś

ród papierów na pocz

ą

tek

listu.

"Kochana Helenko!

Od kilku dni czuj

ę

si

ę

tak

ź

le,

ż

e prawdopodobnie przenios

ę

si

ę

przed oblicze

Minosa i Radamantesa, Eakosa i Tryptolemosa oraz innych wielu z półbogów, którzy
itd. W razie tego "przesiedlenia si

ę

st

ą

d na miejsce inne" zechciej za

żą

da

ć

od

wójta mojej gminy, aby pozostał

ą

po mnie spu

ś

cizn

ę

ksi

ąż

kow

ą

na r

ę

ce twoje

wysłał. Opracowałam nareszcie "Fizyk

ę

dla ludu" nad któr

ą

tyle nałamały

ś

my sobie

głów dziewiczych: opracowałam na brudno - niestety! Je

ż

eli ci czasu starczy -

zawsze w razie mego przesiedlenia si

ę

na miejsce inne - uszykuj to do druku i

12

zmu

ś

Antosia - niech przepisze; on to dla mnie zrobi. Ach, co za smutek!...

Prawda!... ksi

ę

garzowi naszemu winnam jedena

ś

cie rubli kopiejek sze

ść

dziesi

ą

t

pi

ęć

... wypła

ć

mu... Spencerem moim, gdy

ż

pustki u mnie w szkatule. Sobie na

pami

ą

tk

ę

we

ź

..."

Ostatnie wyrazy nieczytelnymi ju

ż

były pisane kreskami. Nie było adresu - nie

mo

ż

na te

ż

było listu wysła

ć

. W szufladzie stolika znalazł doktor r

ę

kopis owej

Fizyki, o której w li

ś

cie czytał, zwitki notatek i szpargałów, w szafce - troch

ę

bielizny, salopk

ę

kotkami podbit

ą

, jak

ąś

czarn

ą

sukienk

ę

...

Krz

ą

taj

ą

c si

ę

po pokoiku dostrzegł w izbie szkolnej chłopaka, który je

ź

dził po

lekarstwo; stal przytulony w k

ą

cie obok pieca, przest

ę

puj

ą

c z nogi na nog

ę

.

Zwierz

ę

ca nienawi

ść

zadrgała w duszy doktora.

- Dlaczego

ś

na czas nie wrócił?! - zawołał przyskakuj

ą

c do chłopca.

- Zabł

ą

dziłem na polu, ko

ń

mi ustał... piechot

ą

przyszedłem rano... panienka ju

ż

wtedy...
- Kłamiesz!

Chłopiec nie odpowiedział. Spojrzał mu doktor w oczy i dziwnego doznał wra

ż

enia:

oczy te były zm

ę

czone i straszne, wygl

ą

dała z nich, jak z podziemnej jaskini,

chłopska, głupia, zdziczała rozpacz, podobna do niedocieczonej tajemnicy.
- Ja tu, panie, odniosłem ksi

ąż

ki, co mi ta nauczycielka po

ż

yczyła - mówił

wyci

ą

gaj

ą

c z zanadrza kilka wyszarzałych i zabrudzonych tomików.

- Daj ty mi pokój... id

ź

precz! - zawołał doktor, odwracaj

ą

c si

ę

od niego i

uciekaj

ą

c do pokoiku.

Tam stan

ą

ł w

ś

ród porozrzucanych na podłodze rupieci, papierów, ksi

ąż

ek i ze

ś

miechem pytał sam siebie:

- Czego ja tu chc

ę

?... Nic tu po mnie, nie mam prawa.

Obejmowała go cze

ść

gł

ę

boka, zrozumienie, wwiadywanie si

ę

pilne, wielka pokora.

Gdyby tu zostawał cho

ć

by godzin

ę

dłu

ż

ej, doszedłby do tego szczytu ła

ń

cucha gór,

na którym siedzi szale

ń

stwo. W sekrecie przed samym sob

ą

wiedział,

ż

e go

zdejmuje obawa o siebie. W tym wszystkim, co go mia

ż

d

ż

yło owej chwili, była

ogromna niesymetria z nim samym, co

ś

co wywa

ż

ało z gł

ę

bi jego duszy ostateczny

rdze

ń

uczu

ć

ludzkich: egoizm i - egoizm ten dusz

ą

c - kazało naprawd

ę

da

ć

si

ę

otacza

ć

t

ę

czy, która uniosła z ziemi t

ę

głupi

ą

dziewczyn

ę

. Trzeba ucieka

ć

co

pr

ę

dzej... Zgodziwszy si

ę

na wyjazd natychmiastowy zacz

ą

ł rozpacza

ć

pi

ę

knymi

frazesami, co było ju

ż

ulg

ą

znaczn

ą

.

Kazał zajecha

ć

...

Pochylił si

ę

nad trupem Stasi i szeptał na jej uczczenie najpi

ę

kniejsze wyrazy,

jakie wymarzy

ć

mogły na chwał

ę

wielko

ś

ci puste serca ludzkie. Zatrzymał si

ę

raz

jeszcze we drzwiach, obejrzał; przez sekund

ę

my

ś

lał, czy nie lepiej by było

umrze

ć

natychmiast, potem rozsun

ą

ł gromad

ę

chłopów przed drzwiami, wskoczył na

sanie, przewrócił si

ę

na twarz i poniosły go konie, dusz

ą

cego si

ę

spazmatycznym

płaczem.

Ś

mier

ć

panny Stanisławy wywarła wpływ niejaki na usposobienie doktora Pawła.

Przez pewien czas czytywał w wolnych chwilach Bosk

ą

Komedi

ę

Dantego, w winta

nawet nie grywał, gospodyni

ę

dwudziestoczteroletni

ą

odprawił. Stopniowo jednak

uspokoił si

ę

.

Obecnie ma si

ę

znakomicie, utył, pieni

ę

dzy worek uczciwy nazbijał. O

ż

ywił si

ę

nawet; dzi

ę

ki jego usilnej agitacji wszyscy prawie optymaci obrzydłowscy, z

wyj

ą

tkiem krzykliwych, prawda, ale te

ż

nielicznych konserwatystów, zacz

ę

li pali

ć

papierosy

w

gilzach

nie

sklejanych,

zaszczytnie

znanych

pod

godłem

"nieszkodliwych piersiom". Nareszcie!...