Jerzy Bralczyk
Pozdrawiam dusznie
Duch i dusza to słowa podobne formalnie i treściowo. Odnoszą się do tego, co w głębi nas, a nawet może w głębi
wszystkiego. Są dość tajemnicze i poważne, przynajmniej w pierwotnych znaczeniach, bo, jak to bywa w języku, często
ich przenośne użycia i związki frazeologiczne (a mają ich niezwykle dużo!) potrafią je trywializować. Są bliższe sobie niż ich
odpowiedniki greckie: pneuma i psyche, czy też łacińskie: spiritus i anima. Historia ich rodzin także jest połączona. Dziś
słowo duszny oznacza coś, co dusi, naprawdę czy przenośnie (jak duszna atmosfera), ale w XIX wieku odnosiło się i do
spraw duchowych, psychicznych, funkcjonowało też w terminach psychologicznych. Przysłówki od słowa dusza mieliśmy
dwa, z nich dusznie oznaczał tyle, co 'z duszy całej, serdecznie' - dziś niestety pozostał tylko duszny.
Duch ma rodzinę większą. Nie wszystkie słowa żyją, wiele zmieniło znaczenia. Można powiedzieć, że w tej rodzinie
znalazły się dwa domy, dwie rodziny bliższe - w jednej byty: duchowny, duchoumie, duchowność, duchownik
i duchowieństwo, w drugiej: duchowy, duchowo, duchowość. Był jeszcze przysłówek duchowie, odnoszący się także
do ducha (u A. Marcinkowskiego mamy człowieka, który  rozwija się duchowie"), dziś o nim nie pamiętamy.
Te dwie mniejsze rodziny były kiedyś blisko. Duchowny jeszcze w XIX wieku za pierwsze swoje znaczenie miał 'nie
materialny, niecielesny' - tak jest w Słowniku Wileńskim, gdzie odniesienie do religii jest potem, a do kleru jeszcze dalej.
Duchowieństwo to w tym słowniku najpierw 'stan duchowny', potem 'kler', a jako trzecie znaczenie 'duchowność', przy
czym duchowność to tu tyle, co 'istność duchowa, duchowość'.  Dusza nasza jest z cielesności i duchowieństwa spojona"
- pisał Skarga i nie miał na myśli księży. Dodajmy, że dzisiejszy (i ówczesny) duchowny, czyli ksiądz, zwany mógł być
wtedy i duchownikiem. Przysłówek duchownie dziś nie istnieje, ale używał go jeszcze Mickiewicz, twierdząc, że  każdy
może sam działać duchownie". Ta rodzina stalą się tylko kościelna, a zostały z niej dwa słowa: duchowny i duchowieństwo,
Druga, bardziej świecka rodzina, także wykazuje dziś wyraz
ne inklinacje religijne. Duchowy i duchowo odnosiły się
kiedyś do ducha, niematerialności, także umysłowości. Słownik Doroszewskiego z potowy XX wieku, wyliczając bardzo
liczne sfery, do których się te słowa odnoszą, dodaje już nowe znaczenie: 'odnoszący się do religii, Kościoła'. W najnowszym
 Słowniku uniwersalnym języka polskiego PWN" to pierwsze znaczenie, niereligijne, jest już książkowe.
A duchowość! W Słowniku Warszawskim z 1900 roku to 'natura ducha, niematerialność'. W połowie XX wieku u
Doroszewskiego to 'usposobienie, zespół cech psychicznych, psychika'.
A najczęstsze dzisiejsze konteksty potwierdzają proces sakralizacji duchowości. Wystarczy zajrzeć do Internetu.
Charaktery, 11, [94], 2004, s. 55