6.Barok metafizyczny Sêpa-Szarzy�ąskiego (renesans, treœ�Ś, forma - barok) Daniel Naborowski (motywy - barokowy kryzys œwiadomoœci, œrodki stylistyczne).



Sonet IV. O wojnie naszej, któr�ą wiedziemy z szatanem, œwiatem i cia�łem.

Analizê utworu najlepiej rozpocz�ą�Ś od pewnego spójnika, który w tym wierszu pe�łni bardzo wa�żn�ą rolê:

"Pokój szczêœliwoœ�Ś. Ale bojowanie

Byt nasz podniebny".

Chodzi o krótkie "ale" , które oddziela od siebie dwie rzeczywistoœci: ziemskoœ�Ś i kosmos (niebo).

Sferze ziemskoœci okreœlani jako "byt podniebny", przys�ługuje walka, bojowanie, wszelkie marnoœci, po�ż�ądania dla rzeczy materialnych, s�łaboœ�Ś i mêcz�ące cz�łowieka rozdwojenie na cia�ło i duszê. Ponad wszystkim góruje sfera sac- rum wyznaczona przez takie pojêcia jak: pokój, szczêœliowœ�Ś, mo�żny Pan, Król powszechny, zbawienie, nadzieja i zwyciêstwo.

Spójnik "ale" wskazuje na wci�ą�ż tocz�ąc�ą siê walkê, na przeciwstawianie bytów i pragnie�ą, pozwala na zestawianie po przeciwnych stronach cz�łowieka i jego przeciwników.

Sêp-Szarzy�ąski postrzega cz�łowieka z ca�ł�ą pokor�ą �żarliwego katolicyzmu:

"Có�ż bêdê czyni�ł w tak straszliwym boju?

W�ąt�ły, niebaczny, rozdwojony w sobie".

Poeta nie ufa rozumowi, nie odnajduje w nim uspokojenia. Wprost przeciwnie. Zwraca siê raczej ku uczuciom, a one ka�ż�ą mu czu�Ś rozdwojenie. Przeciwnikami cz�łoweika s�ą szatan, ciemnoœ�Ś, z�ło, wartoœci materialne i pokusy œwiata.

Trzeba w tym miejscu zwróci�Ś uwagê na tytu�ł utworu: "O wojnie naszej, któr�ą wiedziemy z sztanem, œwiatem i cia�łem". Sêp Szarzy�ąski wymienia przeciwników cz�łowieka w nastêpuj�ącej kolejnoœci: szatan, œwiat i cia�ło. Szatan znajduje siê najdalej, gdzieœ w kosmosie, bli�żej jest œwiat, na wyci�ągniêcie rêki, najbli�żej znajduje siê cia�ło, a wiêc wszelkie zmys�łowe pokusy i doznania. Jedyn�ą nadziejê poeta widzi w Bogu, który jest wartoœci�ą nadrzêdn�ą. To zupe�łna nowoœ�Ś w polskiej poezji renesansowej.

Sêp Szarzy�ąski zastosowa�ł w tym sonecie przerzutnie, które sprawiaj�ą wra�żenie niepokoju, pozwalaj�ą odczu�Ś wzrastaj�ące napiêcie i s�łu�ż�ą przeciwstawieniu pojê�Ś i rzeczywistoœci.

W utworze dominuje rzeczowniki, co charakterystyczne jest dla sentencji. Taka budowa wypowiedzi pozwala zmieœci�Ś du�ż�ą iloœ�Ś pojê�Ś w stosunkowo krótkim tekœcie. Szarzy�ąski doskonale operuje równie�ż epitetami: "byt podniebny", "hetman ciemnoœci", "�łakoma marnoœci", "król powszechny", "straszliwy bój".



Sonet V. O nietrwa�łej mi�łoœci rzeczy œwiata tego.

WyjdŸmy od zdania rozpoczynaj�ącego trzeci�ą strofê: "Mi�łoœ�Ś jest w�łasny bieg �życia naszego", w którym wspó�łistniej�ą dwa pojêcia: mi�łoœ�Ś i �życie. W kontekœcie utworu nietrudno zauwa�ży�Ś, �że mi�łoœ�Ś jest czymœ nadrzêdnym, piêknym, a jej ostatecznym celem jest sam Bóg:

"Gdy ciebie, wiecznej i prawej piêknoœci,

Samej nie widzi, celu swej mi�łoœci".

Natomiast na �życie sk�ładaj�ą siê: doczesnoœ�Ś, przemijalnoœ�Ś, pokusy, które wydaj�ą siê piêkniejsze ni�ż s�ą w rzeczywistoœci, wartoœci materialne jak z�łoto, w�ładza, s�ława, rozkosz, uroda.

Z zetkniêcia tych dwóch wartoœci rodzi siê konflikt miêdzy �życiem a celem nadrzêdnym mi�łoœci.

Sonet V zawiera replikê na renesansowy optymizm, pogardê dla z�łudnych wartoœci ziemskich. Tym samym Szarzy�ąski nawi�ązuje do biblijnego zdania: "Marnoœ�Ś nad marnoœciami i wszystko marnoœ�Ś".

To, co doczesne jest bowiem wa�żnym czynnikiem w wewnêtrznych rozterkach cz�łowieka.

Wiersze Szarzy�ąskiego ods�łaniaj�ą jego stan duchowy, pe�łen niepokojów, zw�ątpienia, wyra�żaj�ą przekonanie, �że cz�łowiek nie mo�że zazna�Ś za �życia pe�łni szczêœcia. Zd�ą�ża on ku œmierci, a dobra doczesne s�ą zawodne i przemijaj�ące. Nowatorstwo wierszy Szarzy�ąskiego polega�ło na innym spojrzeniu na œwiat i cz�łowieka, a od strony formalnej przejawia�ło siê w oryginalnoœci epitetów i meta- for, przestawnym szyku wyrazów. Kunsztowna forma jêzykowa i wersyfikacyjna wierszy jest ju�ż zapowiedzi�ą nowego stylu, który ma pojawi�Ś siê w literaturze.



Koncepcja Boga, �życia i œwiata w twórczoœci Sêpa-Szarzy�ąskiego:

BÓG:

~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwa�łej...", Parafraza ps.CXXX

~jedyna nadzieja cz�łowieka uwik�łanego w z�ło œwiata

~Bóg karz�ący za z�ło, ale mi�łosierny jest "wieczn�ą i praw�ą piêknoœci�ą" i jedynym celem mi�łoœci cz�łowieka

~"Królem powszechnym", "prawdziwym pokojem"

�ŻYCIE:

~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwa�łej...", "Epitafium Rzymowi"

~�życie to ci�ąg�łe bojowanie - ze sob�ą samym, ze z�łem i ze œwiatem

~�życie jest dramatyczn�ą drog�ą ku wiecznemu szczêœciu

~poeta akcentuje przemijalnoœ�Ś i nietrwa�łoœ�Ś spraw ziemskich

~cz�łowiek jest "w�ąt�ły, niebaczny, rozdwojony w sobie"

�łWIAT:

~jest wrogiem cz�łowiekowi, przeciwnikiem w walce, siedliskiem z�ła i królestwem szatana

~rozkosze tego œwiata s�ą zwodnicze i nie daj�ą prawdziwego szczêœcia

~œwiat przemija ("Epitafium Rzymowi") - ten zbudowany rêk�ą cz�łowieka rozsypuje siê w gruzy





RENESANS Miko�łaj SÊP-SZARZY�ęSKI

spokój obawa

harmonia, �ład sprzecznoœci

pogodzenie ze œwiatem rozdwojenie, walka

w centrum cz�łowiek w centrum cz�łowiek i Bóg

temat: œwiat, natura, cz�łowiek, his- toria temat: wiecznoœ�Ś, �życie duchowe

forma d�ą�ży do prostoty i jasnoœci forma wyra�ża niepokój

cz�łowiek jest jednoœci�ą ból odczuwania podzia�łu na cia�ło i duszê





Twórczoœ�Ś Daniela Naborowskiego

Twórczoœ�Ś Naborowskiego mia�ła obieg ograniczony. Naborowski udostêpnia�ł swe wiersze na dworze Radziwi�ł�łów; rozchodzi�ły siê one drog�ą odpisów.

Poezja Naborowskiego szuka harmonii miêdzy przeciwie�ąstwami przemijania i trwania, miêdzy natur�ą �życia i przeznaczenia. Podejmuje wiêc obsesyjn�ą metaforê uciekaj�ącego �życia, które jest nietrwa�łe. Przeciwny jest zatem przyznawaniu cz�łowiekowi pe�łnej swobody �życia, bo sprzeczne to jest z przeznaczeniem (pamiêtajmy, �że Naborowski jest kalwinem, wierzy w predestynacjê). Przeciwny jest równie�ż koncepcjom ucieczki od �życia. Jednoœ�Ś przemijania i trwania to prawo Bo�że.

W twórczoœci Naborowski siêga po formy kunsztowne jak sonet, utwory buduje w oparciu o bogactwo skojarze�ą, wci�ągaj�ące intelektualnie i b�łyskotliwe w technice. Ceni te�ż prostotê wymowy.



"Marnoœ�Ś"

Tematem tego krótkiego utworu jest �życie, które po lekturze wiersza okazuje siê marnoœci�ą. Naborowski stwierdza: "Fraszk�ą œmier�Ś i trwoga" i zbli�ża siê do filozofii prezentowanej przez Jana Kochanowskiego:

"Fraszka to wszystko cokolwiek czynimy,

Fraszka to wszystko cokolwiek myœlimy."

Przy czym �życie jest fraszk�ą nie dlatego, �że takie jest prawo wszechœwiata i natury, �że œmier�Ś jest koniecznoœci�ą, ale dlatego, �że liczy siê przede wszystkim Bóg. W jego obliczu wszystko jest ma�ło wa�żne: "Nad wszystko ba�Ś siê Boga".

Bliska Naborowskiemu jest biblijna Ksiêga Koheleta i zaczerpniêta z niej sentencja: "Marnoœ�Ś nad marnoœciami, wszystko marnoœ�Ś". Terminem "marnoœ�Ś" okreœla poeta wszystko, co ziemskie: bogactwo, zabawê, �żart. Wyznacza tym samym dwa œwiaty: ziemski i wieczny. Doczesnoœci przys�ługuje kategoria marnoœci i rzeczy z ni�ą zwi�ązanych. Wiecznoœ�Ś natomiast wyznaczaj�ą pobo�żnoœ�Ś, uczciwoœ�Ś, czystoœ�Ś, Bóg.

Naborowski �ł�ączy w tym krótkim utworze piêkno i brzydotê, dobro i z�ło, szczêœcie i cierpienie. Dostrzeganie w �życiu marnoœci nie skierowuje jednak poety na drogê mistycyzmu. Naborowski potrafi bowiem widzie�Ś i czu�Ś uroki doczesnoœci:

"Mi�łujmy i �żartujmy,

�Żartujmy i mi�łujmy",

ale mimo wszystko podporz�ądkowuje je Bogu:

"Lecz pobo�żnie, uczciwie,

A to co czyste, w�łaœciwie".

Utwór napisany jest jêzykiem prostym, wolnym od wyrazistego barokowego konceptualizmu, obecne s�ą rymy parzyste, dok�ładne.

"Krótkoœ�Ś �żywota"

Podstawê utworu stanowi�ą reflkeksje o przemijaniu pokole�ą i œwiata, o koniecznoœci umierania i nieuniknionym up�ływie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie dzia�łanie czasu, ale bez dramatyzowanie. Podaje jedynie fakty:

- Ka�żdy z nas umrze: "nieboszczyka imienia nabêdziesz"

- Nie cofnie siê czas: "S�ło�ące wiêcej nie wschodzi to, ktore raz minie"

Próbuje oswoi�Ś czytelnika z problemem umierania: "wielom by�ła kolebka grobem, wielom matka ich mogi�ła".

Naborowski zestawia w tym celu pojêcia pozytywnie i negatywnie przyjmowane przez cz�łowieka. Ciep�łe i przyjazne s�łowa: "kolebka", "matka" z wyrazami nacechowanymi emocjonalnie ujemnie: "grób", "mogi�ła" tworz�ą pary, w których zachodzi ogromne spiêcie emocjonalne.

Jednoczeœnie na ludzk�ą egzystencj�ą Naborowski patrzy z pewnym dystansem, z dystansem cz�łowieka, który odnalaz�ł swoje miejsce w œwiecie. Podmiot liryczny zwraca siê bezpoœrednio do czytelnika:

- "By�ł przodek, by�łeœ ty sam, potomek siê rodzi"

- "A �żeœ by�ł, nieboszczyka imienia nabêdziesz"

- "Wtenczas, kiedy ty myœlisz, ju�żeœ by�ł niebo�że"

przemawia do niego jako cz�łowiek doœwiadczony, posiadaj�ący ogromn�ą wiedzê �życiow�ą.

�Życie ludzkie jest tak krótkie i znikome, �że Naborowski nazywa je "czwart�ą czêœci�ą mgnienia". Porównuje je do zjawisk nietrwa�łych i ulotnych: "DŸwiêk, cie�ą, dym, wiatr, b�łysk,g�łos, punkt - �żywot ludzki s�łynie", oddzia�ływuj�ą na wzrok, s�łuch, odczuwanie u odbiorcy.

Naborowskiego okreœla siê mianem poety vanitas. Z �łac. vanitas oznacza marnoœ�Ś (VANITAS VANITATUM). Poeta bowiem w wielu swych utworach ukazuje �życie ludzkie jako marnoœ�Ś, chwilê, przekazuj�ąc dramat cz�łowieka uwik�łanego w rozmyœlania o celu i sensie �życia.



7.Barok - zwi�ązki, miejsca wspóne ze œredniowieczem i renesansem (nawi�ązanie do renesansu, kontynuacja renesansu).



Podzia�ł baroku:

- hellenistyczny

- wieków œrednich

- XVII wieku

- romantyczny

Zgodnie z t�ą klasyfikacj�ą w literaturze mówi siê o motywach œredniowieczno-romantycznych, do których nale�ż�ą: satanizm, mistycyzm, folklor, symbolizm.



FILOZOFIA:

Czo�łowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni ró�żne koncepcje �życia, uwa�żaj�ąc, �że:



- �życie doczesne posiada niew�ątpliwe wartoœci, których nie nale�ży lekcewa�ży�Ś, bo pierwsze�ąstwo ma radoœ�Ś przed cierpieniem

- nale�ży ucieka�Ś od doczesnoœci w mistycyzm

- �życie sk�łania do pesymizmu

W zwi�ązku z tak�ą ró�żnorodnoœci�ą pojmowania �życia zrodzi�ł siê konflikt miêdzy has�łami renesansowymi a odnowionymi idea�łami œredniowiecznymi. W baroku kreuje siê typ cz�łowieka kieruj�ącego siê zasad�ą dwoistego �życia, które �ł�ączy�ło ascezê i korzystanie z uciech �życia.



SZTUKA:

Znamienn�ą cech�ą sztuki XVII wieku by�ła wielokierunkowoœ�Ś. Barok zrodzi�ł siê w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych sta�ł siê rzymski koœció�ł jezuicki Il Gesu. Charakterystyczne cechy œwi�ątyni barokowych to: szeroka nawa g�łówna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentuj�ą: koœció�ł œw. Piotra i Paw�ła w Krakowie, koœció�ł œw. Anny w Krakowie, koœció�ł Kamedu�łów na Bielanach.

Architekturê œwieck�ą najokazalej reprezentowa�ły pa�łace. By�ły to budowle z dekoracyjnymi wie�żami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach urz�ądzonych na wzór orientalny. Dominowa�ł przepych, bogactwo, kult formy, teatralnoœ�Ś, kontrastowoœ�Ś, alegorycznoœ�Ś, ekspresyjnoœ�Ś. Pami�ątki budownictwa œwieckiego to: pa�łac w Ujazdowie, pa�łac w �Ła�ącucie, pa�łac wilanowski, rezydencja Zamoyskich w Zamoœciu.

Malarstwo barokowe pos�ługiwa�ło siê alegori�ą i symbolik�ą, kontrastami œwiate�ł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadza�ło równie�ż tematykê erotyczn�ą. Czo�łowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.





Wzory kultury:

Barok wykszta�łci�ł dwa wzory kultury: ziemia�ąski i dworski. Nurt ziemia�ąski czerpa�ł z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywowa�ł ojczyste pami�ątki, ludowe pieœni, obrzêdy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wac�ław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowa�ły zaœ dwory magnackie, lansuj�ąc europejsk�ą modê, sztukê i naukê. Przedstawicielem stylu dworskiego s�ą: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.



Sztuka na us�ługach Koœcio�ła:

Koœció�ł korzysta�ł z dobrodziejstw sztuki baroku, zauwa�żaj�ąc zw�łaszcza si�łê jej oddzia�ływania na uczucia wiernych, na sferê emocji, a nie intelektu; zarazem - zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego - dba�ł o jej prawomyœlnoœ�Ś i s�łu�żebn�ą rolê wobec religii. Wskazywa�ł te�ż godne arystycznego opracowania tematy, np. w�ątki maryjne w malarstwie. Mno�ż�ące siê budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego d�ą�ży�ły do syntezy ró�żnych sztuk: malarstwa, architektury, rzeŸby, a zewnêtrzny przepych wszelkich obrzêdów i liturgii zbli�żonej prawie do form tetralnych jawnie demonstrowa�ł potêgê i nieogarnion�ą wielkoœ�Ś misterium (tajemnicy) wiary.