------------------------------------------------------------------------
Renesans


------------------------------------------------------------------------
Koncepcja Boga, życia, świata w twórczości Kochanowskiego i Sępa-Szarzyńskiego



------------------------------------------------------------------------

Kochanowski

Kochanowski był katolikiem, nie ma co do tego wątpliwości, łączyły go jednak
pewne związki z protestantyzmem. Studiował na uniwersytecie w Królewcu, ośrodku
myśli luterańskiej. Jego protektorem był książe pruski Albrecht, który
subsydiował mu studia. Protestanci próbowali pozyskać młodego poetę dla
reformacji. Kochanowski pozostał katolikiem, pozostały w nim jednak pewne
sympatie protestanckie. Ujawniają się one bardzo wyraźnie w łacińskich
elegiach. Jeden z jego pierwszych utworów, hymn: "Czego chcesz od nas panie?"
został przysłany z Paryża na zebranie szlachty protestanckiej.

W twórczości Kochanowskiego wyraźnie brak rysów wyznaniowych. W modlitwach
zwraca się do Boga, nie ma jednak w jego utworach kultu maryjnego, kultu
świętych. Dwa z największych utworów: "Oko śmiertelne Boga nie widziało" i
"Czego chcesz od nas panie" to modlitwy uniwersalne, mogą być wielowyznaniowe.
Z wczesnej fazy twórczości Kochanowskiego pochodzi poemat Zuzanna podejmujący
wątek biblijny. Jest to utwór mówiący o boskiej opatrzności, a także o wartości
cnoty. Szczególnie obecny jest Bóg i integralna z nim natura w pieśniach. Co
jest charakterystyczne, utożsamiał Boga z natura, i jest w tym bliski
panteizmowi. Widział Boga w pięknie stworzenia, postrzegał go jako
stwórcę-artystę, który obecny jest w swoim dziele. Czasami Boże dzieło
stworzenia nazywa " Boskim widowiskiem mistrzyni natury". W ten sposób jego
spojrzenie staje się bardziej laickie, co nie znaczy ateistyczne. Laicyzm XVI
wieczny nie oznacza ateistycznej postawy, można go określić jako sposób
przeżywania stosunku człowieka do boga, poza granicami wyznaczonymi przez
kościół lub zbór. W pieśni 25 ksiąg wtórych (Czego chcesz...), Bóg nie mieści
się w ramach ściśle określonej doktryny, ani katolickiej, ani protestanckiej,
jest Bogiem poza kościołem, istnieje przede wszystkim w naturze, w dziele
sprawczym, "Kościół cię nie ogarnie, wszędy pełno ciebie.". Bóg nie potrzebuje
darów, gdyż sam jest dawcą dobrodziejstw. Znawcy literatury twierdzą, że na
jego pojmowanie Boga miały także wpływ poglądy starożytnych, wpływy Cycerona,
"Mechanizmem świata kieruje artysta stwórca, który zarazem istnieje w swych
doskonałych dziełach i przejawia się przez ich byt". Hymn jest pochwałą
niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata, jest całym poematem o
sztuce, artyście i jego dziele. Artystą jest Bóg w znaczeniu Deus-faber
(rzemieślnik). Renesans bardzo wysoko cenił rzemiosło artystyczne i stawiał je
wyżej niż sztuki artystyczne. Istniał wtedy pogląd, że należy naśladować to co
istnieje, natomiast rzemieślnik tworzy z niczego. I właśnie w tym sensie
traktuje Boga jako faber, stworzył coś z niczego, dzieło artystyczne. Świat
stworzony przez Boga jest piękny a właśnie estetyka wyraża przekonanie, że
piękno jest najwyższym dobrem i polega na układzie i proporcjach. Renesansowa
estetyka rozróżnia pojęcia piękna i rzeczy pięknych. Przedmioty są rzeczami
pięknymi, ale nie mogą być piękne, bo piękno jest doskonałością substancyjną,
polega na proporcji, harmonii, blasku, współmierności elementów. Pięknem jest
cnota. Pieśń "Czego..." wyraża właśnie to przekonanie, że piękno świata, dzieło
Boga polega nie na urodzie poszczególnych elementów, ile na harmonii z zgodnym
porządku części.

Poeta dostrzega także analogię między cyklem pór roku a losami człowieka,
"Serce roście", "Nie porzucaj nadzieje".Życie ludzkie różni się od tej
cykliczności jedynie tym, że ma swój kres, zaś kołowrót natury trwa
nieprzerwanie. W życiu ludzkim po złych okresach następują dobre. Czasami
utożsamia Kochanowski naturę z prostotą, pierwotnością i jakby ze świata
pierwotnej natury wywodzi się łącząca ludzi miłość, oparta na zgodzie,
wzajemnym zrozumieniu, konstruktywnym działaniu. Przykładem są "Elegie", także
"Pieśni", np.: "Pieśń świętojańska o sobótce", która jest poetyckim poglądem na
naturę w życiu człowieka. Pokazuje jak można odnaleść sens życia, utracony
spokój w codziennym kontakcie z przyrodą. Najlepszym tego potwierdzeniem jest
rezygnacja poety z kariery politycznej i powrót do Czarnolasu.

W twórczości Kochanowskiego, a szczególnie w pieśniach, znajduje się omówienie
zagadnienia boskiej opatrzności oraz bezpośredni stosunek Boga do człowieka.
Poeta wyraża przekonanie, że losy ludzi łączą się ze sobą według nieodgadłych
praw, to też roszczenia człowieka by poznać "przyszłe rzeczy" wywołują tylko
pobłażliwy uśmiech wszechmocnego Boga. Trzeba świadomie uznać granicę swoich
możliwości i "nadzieję pokładać w Bogu".

Pieśń IX,ks1: "Próżno ma mieć na pieczy
śmiertelne wietrzne rzeczy"
Pieśń XIV,ks1: "Przypadków dalszych żaden z nas nie zgadnie
I próżno myśleć o tym
Co z nami będzie po tym
W godzinie Bóg wywróci wszystko."
Pieśń IX ,ks2: "Siła Bóg może wywrócić w godzinie,
A kto mu kolwiek ufa nie zginie"



Obok zagadnienia ładu moralnego i boskiej opatrzności często pojawia się w
utworach Kochanowskiego temat bożej sprawiedliwości. Podstawowa jej zasada
została tu uwikłana została najwyraźniej przeczące jej obserwacje naszej
rzeczywistości. Dręcząca zasada ludzkiej egzystencji jest jednym z podstawowych
tematów twórczości Kochanowskiego. Oto fragment wypowiedzi Heleny z "Odprawy
posłów greckich": "Przebóg, więcej złego na tym świecie niż dobrego", a w "Oko
..." mówi poeta że często ci którzy "świat powolnym mają" dzieje się lepiej niż
sprawiedliwym. W elegii "Do Firleja" Kochanowski zdaje się mówić, że ponieważ
Bóg jest, musi więc być sprawiedliwy, jednak widzimy często, że cierpi cnotliwy
a występny opływa w dostatki. Próbę rozstrzygnięcia tego dylematu dokonuje na
płaszczyźnie religijnej. Pogląd Kochanowskiego w tej kwestii doskonale wyraża
powiedzenie "Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy". Poeta mówi: "Panie jako bardzo
błądzą, którzy cię niedbałym sądzą". Wierzy że wypełnienie się zasad boskiej
sprawiedliwości, wyrównanie krzywd nastąpi w zaświatach.

Dziełem w pełni religijnym jest: "Psalm Dawidowy". Widać w nim chęć uwielbienia
stwórcy jako doskonałego w swoich dziełach. Tłumaczy psalm z łaciny i robi to z
pietyzmem człowieka wierzącego, rozkoszą artysty i sumiennością filologa.
Kleiner mówi: "Kochanowski świetnie wczuł się w bogactwo liryki religijnej
psalmów, a modlitwy które stworzył na podstawie biblijnej, są jego, wyrażają
potęgę i moc Boga".

Niekiedy Bóg traktowany jest antropomorficznie, np. "z twoich rąk". Nazywa go:
"Myśl, która niebem toczy". Bóg pojawia się jako wieczna myśl śmiejąca się z
ludzkich poczynań: "Człowiek, boże igrzysko", "Bo co tak mądrze człowiek począł
sobie, żeby się Bóg nie musiał śmiać jego osobie", stwórca pojawia się jako
reżyser świata.

Kryzys wiary następuje po śmierci Urszulki. Jest to kres przeświadczenia o
porządku rzeczy, pojawia się nieznajomy wróg, który "miesza ludzkie rzeczy, nie
mając ani dobrych, ani złych na pieczy". Jest on odwróceniem przyjaznej
człowiekowi sprawiedliwości. Kontekst trenów wyjaśnia, że nieznajomy wróg to
los, fatum, który w polszczyźnie XVI wiecznej mógł oznaczać diabła. Ostatecznie
jednak następuje w trenach ukorzenie się przed Bogiem i wyrażone zostaje
przekonanie, że skoro złudna okazała się nadzieja na pomoc rozumu, "jednakże
Bóg sam mocen hamować". Tren XVIII jest modlitewnym, utrzymanym w formie psalmu
- apelu do Boga o litość. Kochanowski odwołuje swoje wcześniejsze bluźnierstwa,
"Wielkie są przed tobą występki moje, lecz miłosierdzie twoje przewyższa
wszystkie złości, użyj dziś Panie nade mną litości". Takie ukojenie przynosi mu
wiara dziecinna, którą zaszczepiła w nim matka, i dlatego jej postać pojawia
się w trenie XIX poeta dochodzi do wniosku, ze "jeden jest pan smutku i
nagrody".

Kochanowski był bardzo tolerancyjny w swej religijności, uważał że przekonania
religijne są sprawą osobistą. Chrystus pojawia się tylko raz we fraszkach. Bóg
u Kochanowskiego to stwórca-artysta, potem filozoficzna "Wielka Myśl", staro
testamentowe "Bóg i pan", oraz wreszcie opatrzność bliska człowiekowi.
Religijność Kochanowskiego ograniczała się przede wszystkim do kontemplacji i
refleksji wokół najogólniejszych prawd wiary. Poeta podkreślał dobrotliwość
stwórcy, dawał wskazówki, jak trzeba żyć cnotliwie.
INDEX / ZAGADNIENIA