2009-10-05
GEOLOGIA
" zajmuje się budową, właściwościami i historią Ziemi oraz procesami zachodzącymi w jej
wnętrzu i na jej powierzchni, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom
" Nauki geologiczne
" geologia podstawowa (g. dymaniczna, g. historyczna  paleogeografia, g. regionalna,
g. strukturalna, sedymentologia, stratygrafia, geochemia, mineralogia, petrografia)
" geologia stosowana (g. złóż, g. środowiskowa, hydrogeologia)
" nauki pomocnicze (kartografia geologiczna, paleontologia)
" geologia strukturalna  klasyfikacja struktur tektonicznych
" sedymentologia  skały osadowe
" stratygrafia  określanie wieku i przyczyn rozmieszczenia skał w skorupie ziemskiej
" Najważniejsze fakty z dziejów geologii:
" starozytność (Heraklit z Efezu, Arystoteles, Pliniusz Starszy)
" średniowiecze i odrodzenie (oprócz świata arabskiego  zastój)
" XVIII/XIX w. (neptunizm  tłumaczenie powstania środowisk sedymentacyjnych
poprzez osadzanie siÄ™ w wodzie; J. Werner, J. Lamarck;
plutonizm  zjawiska interpretowane jako skutek działalności wulkanicznej;
J. Hutton, S. Staszic; S. Staszic -  O ziemiorództwie Karpatów... - pierwsza po
polsku książka opowstaniu ziem polskich i terenów ościennych)
" Ziemia jako system
" składniki systemu:
a) fizyczno-chemiczny
b) biologiczny
zasada uniformitaryzmu  przekonanie o istnieniu nienaruszalnych praw natury,
niezmiennych w czasie; została sformułowana w końcu XVIII w. przez J. Huttona
aktualizm -  teraz
niejszość kluczem do przeszłości
np. riplemarki  ślady tworzące się na piasku (piaskowcu) pod wpływem wody
lub powietrza
 do określania w jaki sposób powstawały skały
 są skały nie odnoszące się do tej zasady; przyjmuje się różne założenia, nie
mogąc zastosować zasady aktualizmu:
(1) warunki obecnie istniejÄ…ce;
(2) warunki niemożliwe do zaobserwowania;
(3) warunki możliwe do zaobserwowania, ale powolne
" Geologiczna skala czasu
wg tej skali dzieje Ziemi podzielono na:
" Eony  formalne jednostki czasu geologicznego najwyższej rangi
3 eony: archaiczny, proterozoiczny (prekambr) i fanerozoiczny (3 ery)
" Ery  główne odcinki czasu definiowane historią życia na Ziemi
paleozoiczna, mezozoiczna, kenozoiczna
" Okresy, Epoki  mniejsze jednostki podziału geologicznego
1
" Jednostki stratygraficzne
a) jednostki chronostratygraficzne  wszystkie warstwy na Ziemi, utworzone
w określonym czasie
b) jednostki chronogeologiczne  czas, w którym powstała dana jednostka
chronostratygraficzna
c) jednostki biostratygraficzne  jdnostki stratygraficzne zdefiniowane przez zestaw
charakterystycznych skamieniałości
- forma łatwo rozpoznawalna, organizm zwierzęcy/roślinny rozprzestrzniony na
dużym obszarze
- forma występująca w różnych grupach skał osadowych
d) jednostki magnetostratygraficzne  jednostki stratygraficzne zdefiniowane przez
własności magnetyczne skał podczas ich powstawania
" Wewnętrzna struktura Ziemi
" jÄ…dro:
- stałe (wewnętrzne)
- ciekłe (zewnętrzne)
" płaszcz:
- dolny
- strefa przejściowa
- górny
" skorupa:
- ziemska: skały kwaśne (krzemionka i glina)
- oceaniczna (cieńsza niż skorupa ziemska, skały zasadowe, żelazo, magnez)
" astenosfera  płynna materia między płaszczem a skorupą
2009.10.12
Geologia  nauka o skałach
Minerały  składniki, z których są zbudowane skały
Minerał:
" substancja krystaliczna
" stały skład chemiczny (ale mogą być domieszki pierwiastków)
" stałe właściwości fizyczne
" naturalne pochodzenie (absolutnie bez działania człowieka)
" zatwierdzony przez IMA  International Mineralogic Association
" Ciała stałe w przyrodzie:
1. minerały
2. mineraloidy (budowa niekrystaliczna)
" Cechy rozpoznawcze minerałów:
" barwa (zewnętrzna barwa kryształu)
" rysa (barwa po sproszkowaniu)
" twardość (wg skali Mohsa)
" własności chemiczne (np. reakcje z kwasami)
2
" pokrój (kształt kryształów)
" łupliwość (skłonność do pękania)
" Skala Mohsa:
10. diament
9. korund
8. topaz
7. kwarc
6. ortoklaz
5. apatyt
4. fluoryt
3. kalcyt
2. gips
1. talk
" F. Mohs wybrał 10 minerałów, które mają białą barwę i rysę, i ułożył je wg twardości
(1 - najmniejsza; 10 - największa)
" kwarc  najbardziej pospolity minerał na Ziemi
" u Mohsa są najbardziej typowe mineały
szkło  między 5 a 6
stal nierdzewna i hartowana  7
miedz
 3,5
ludzki paznokieć  2,5
" z kwasami najczęściej reagują węglany i siarczany
" Najczęstsze pokroje:
" izometryczny (foremna bryła);
" słupkowy;
" tabliczkowy  2 wymiary wydłużone;
" igiełkowy (w tym skupienia nerkowate)  kopułowate skupienia;
" A
upliwość  często uniemożliwia rozpoznanie pokroju
" Minerały skałotwórcze:
" najbardziej pospolite, występujące w największej ilości;
" najczęstsze: kwarc, kalcyt, skalenie, gips, granaty, minerały ciemne, minerały ilaste
" Kwarc (wzór chemiczny: SiO )
2
" pokrój słupkowy
" barwa biała, szara, rzadziej inne lub bezbarwny
" rysa biała
" nie reaguje z kwasami
" twardość = 7
" brak łupliwości
" skałotwórczy dla skał: granitoidy, gnejsy, granulity, piaskowce, mułowce, żwiry,
piaski, lessy, gliny
" Kalcyt
" pokrój słupkowy
" barwa biała, szara, żółta, rzadziej inna lub bezbarwny
3
" rysa biała
" reaguje z kasami dajÄ…c pianÄ™
" twardość = 3 (nie zarysowuje szkła ani stali i miedzi; nie daje się zarysować
paznokciem)
" wyraz
na łupliwość
" skałotwórczy dla skał: wapieni, marmurów, lessów, glin
" Skalenie (m.in. ortoklaz, albit, anortyt)  glinokrzemiany wapnia, potasu albo sodu
" pokrój słupkowy
" barwa biała, szara, czerwona, rzadziej inne
" rysa biała
" nie reaguje z kwasami
" twardość = 6 (zarysowuje się kwarcem)
" wyraz
na łupliwość
" skałotwórcze dla: granitoidy, gabroidy, sjenitoidy, gnejsy, granulity, piaskowce,
mułowce, żwiry, piaski, gliny
" Gips
" pokrój tabliczkowy
" barwa szara, biała, bezbarwny, rzadziej inne barwy
" rysa biała
" nie reaguje z kwasami
" twardość = 2 (można zarysować paznokciem)
" wyraz
na łupliwość
" skałotwórczy dla: gipsy, anhydryty, alabastry
" Granaty (m.in. andratyt, grosular, spessartyn)
" pokrój izometryczny
" barwa czerwona, fioletowa, rzadziej brązowa, brązowo-zielona, brązowo-żółta,
pomarańczowa
" rysa biała
" nie reaguje z kwasami
" twardość = 8
" brak łupliwości
" skałotwórczy dla: gnejsy, granulity, amfibolity, łupki metamorficzne, piaskowce,
piaski, gliny
Minerały w metalurgii: rudne i rodzime:
" ruda  minerał zawierający związki metali, z którego można pozyskać metal za pomocą
obróbki hutniczej
" kruszec  ruda będąca w sensie chemicznym siarczkiem metalu (rzadziej selenkiem,
arsenkiem, tellirkiem, antymonkiem lub siarkosolÄ…)
" metal rodzimy  minerał będący czystym metalem (nie wymagający obróbki hutniczej)
" Metale rodzime:
" metaliczny połysk
" pokrój dendrytyczny
4
" niska twardość (plastyczne, ciągliwe, kowalne)
" np.: srebro rodzime, złoto rodzime, miedz
rodzima
BrÄ…zy:
" stopy miedzi i innego metalu (cyny, cynku, arsenu, ołowiu, antymonu)
" brÄ…z cynowy
" brÄ…z cynkowy
" brÄ…z arsenowy
" brąz ołowiowy
" brÄ…z antymonowy
" Rudy miedzi:
" chalkopiryt  najczęściej spotykana ruda miedzi, znana już w chalkolicie
" kolor żółty, żółtozielony, metaliczny połysk
" malachit  zielony
" azuryt  niebieski (czasem w formie nerkowatych skupień, ale nie w Europie)
" Ruda cyny:
" kasyteryt
" czarny lub ciemnobrÄ…zowy, tworzy piramidki
" występuje w Turcji, środkowych Niemczech, Kornwalii
" Ruda cynku:
" sfaleryt (siarczek cynku)
" minerał bardzo zmienny, może mieć różne barwy
" w Polsce występuje, ale nie na powierzchni
" w starożytności traktowane tak, jak minerały cynowe; cyna i cynk były nazywane tak
samo
" Ruda ołowiu:
" galena  minerał bardzo pospolity
" Ruda antymonu: antymonit
" Ruda arsenu: aurypigment
" pierwsze brązy to były brązy arsenowe
" intensywnie żółty minerał
" trujÄ…cy
" powodował choroby górników, hutników i kowali w starożytności
" brązy cynkowe  mosiądze (ale w starożytności  brązy; nie odróżniano mosiązów
i brązów)
Rudy żelaza:
" hematyt
" bardzo zmienny  najczęściej czerwone, ale mogą być ciemne, szaro-czarne
" goethyt  główny składnik rud darniowych (nazwaod Goethego, który był też
5
mineralogiem)
__________________Ä™! najpopularniejsze w pradziejach Ä™!___________________________
" magnetyt  ma właściwości magnetyczne
" piryt  często tworzy foremne sześciany
" gr. pyros, bo iskrzy  służył do rozpalania ognia, także w karabinach z zamkami
kołowymi
Minerały w malarstwie:
" pigmenty
" barwna rysa
" trwałe, niepodatne na utlenianie
" najczęściej używane pigmenty:
" hematyt  rysa ciemnoczerwona (czerwona ochra)
" goethyt  rysa brązowa (żółta ochra)  można też robić czerwoną ochrę  po
ogrzaniu/prażeniu
" aurypigment  rysa żółta (także złota farba)
" cynober  rysa czerwona (cynober)
" malachit  rysa zielona (zieleń malachitowa)
" lapis lazuli  rysa niebieska (ultramaryna)  azuryt na powietrzu przekształca się
w malachit, więc nie nadawał się do niebieskiego
" kalcyt  rysa biała (kreda malarska)
" cerusyt  rysa biała (biel ołowiowa)
" piroluzyt  rysa czarna (czerń manganowa)
Minerały w jubilerstwie
" kamień ozdobny  minerał o walorach estetycznych, nadający się do obróbki jubilerskiej
" kamień półszlachetny  kamień ozdobny o twardości 7 (m.in. ozdobne odmiany kwarcu:
kryształ górski, cytryn, ametyst, kwarc różowy, kwarc dymny, awenturyn, tygrysie oko)
" kamień szlachetny  kamień o twardości powyżej 7 (m.in. topaz, diament, korund  szafir
i rubin, beryl  szmaragd i akwamaryn, granaty, turmaliny)
Metody badań laboratoryjnych:
" metody mineralogiczne (skład mineralny): XRD
" metody chemiczne (skład pierwiastkowy): EDS, ICP, EMPA
" XRD  analiza dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego
" metoda niszczÄ…ca
" próbka proszkowa, <1g
" efekt: oznaczenie minerału
" koszt: ok. 20zł za próbkę
" wynik: dyfraktogram (który w zasadzie tylko mineralog potrafi czytać)
" EMPA  mikroskopowa analiza elektronowa w mikroobszarze
" metoda niszczÄ…ca
" szlif
" efekt: dokładna zawartość wybranych pierwiastków (z wyjątkiem tlenu i wodoru)
" koszt: ok. 20-40zł za godzinę
6
" ICP  analiza spektralna w indukcyjnie wzbudzonej plazmie
" metoda niszczÄ…ca
" próbka proszkowa, ok. 1g
" efekt: dokładna zawartość pierwiastków (z wyjątkiem tlenu, wodoru, chloru, fluoru,
azotu, węgla)
" koszt: ok. 50zł/próbka
" SEMEDS  mikroskopia elektronowa z analizą elektronów wstecznie rozproszonych
" metoda nieniszczÄ…ca
" próbka o wielkości nie większej niż 2x3cm
" efekt: zdjęcie mikroskopowe, przybliżony skład pierwiastkowy (z wyjątkiem
wodoru)
" koszt: ok. 30-60zł za godzinę
2009.10.19
SKAA
Y
Skała  naturalne nagromadzenie minerałów (lub mineraloidów)
" skały monomineralne (np. marmur, wapień  z kalcytu)
" skały polimineralne
" skały magmowe  z kryształów dobrze wykształconych, powstają w wyniku krystalizacji
magmy (np. granitowiec); kryształy mogą być duże, widoczne gołym okiem lub bardzo
drobne, widoczne dopiero pod mikroskopem
" skały metamorficzne  zbudowane z ładnych kryształów, ułożonych w sposób regularny,
w postaci smug (laminacji); powstają w wyniku metamorfizmu  działania np. temperatury
lub wysokiego ciśnienia silne uplastycznienie/częściowa płynność  przekształca się
w płynące laminy (np. marmur); pewne minerały, np. granaty, tworzą się tylko w warunkach
metamorficznych
" skały osadowe  powstają z nagromadzenia produktów wietrzenia innych skał
" wietrzenie  rozpad skał, np. fizyczne  dezintegracja, rozpad na mniejsze okruchy
" erozja  wynoszenie, usuwanie produktów rozpadu
" wietrzenie chemiczne  rozpuszczanie skał (najczęściej woda)  wynoszenie jonów
wraz z wodÄ… w inne miejsca
" wietrzenie organogeniczne  biorą udział żywe organizmy w wytrącaniu jonów
okruchowe  z okruchów starszych skał
Skały w Polsce:
" magmowe: Sudety, Tatry Wysokie, Pieniny, okolice Krakowa, Góry Świętokrzyskie
" metamorficzne: Sudety, Tatry
" osadowe: wszędzie indziej
Skały magmowe
Skały wulkaniczne (wylewne) Skały plutoniczne (głębinowe)
" bazalty " granitoidy (granat, granitoid)
" ryolity " gabroidy (gabro, dioryt, anortozyt)
7
" dacyty " sjenitoidy (sjenit, monzonit)
" trachity " ultramafity (oliwinit, piroksenit)
kryształy drobne, magma stygnie szybko magma stygnie wolno, kryształy większe
Skały plutoniczne  klasyfikacja:
" powyżej 90% minerałów ciemnych  ultramafit
" poniżej 90% minerałów ciemnych  wg trójkąta
TRÓJK
T KLASYFIKACYJNY:
(dla skał plutonicznych)
składniki:
" kwarc
" plagioklazy
" skalenie alkaliczne
wierzchołek = 100% danego składnika
punkt na trójkącie pokazuje skład chemiczny jakiegoś czegoś (ile jakiego składnika)
skała plutoniczna albo jest ultramafitem albo którąś z trzech pozostałych rodzajów skał
" Ultramafity
" zastosowania: kamień okładzinowy, kamień ozdobny, narzędzia kamienne
" najczęściej są czarne (ciemne), czasem o zielonym zabarwieniu
" występują m.in. w Sudetach
" narzutowe zostawione przez lodowiec  wszędzie z wyjątkiem Sudetów i Karpat  są
8
gorszej jakości, bo uległy wietrzeniu lodowemu  są spękane, słabe
" w neolicie wykonywano z nich siekierki
" Granitoidy
" np. granit
" zastosowanie: kamień okładzinowy, żrna i kamienie młyńskie, narzędzia kamienne
(np.osełki)
" kwarc  szare kryształy + skalenie  białe kryształy + minerały ciemne  jest ich
mało
" wychodnie: Tatry Wysokie i Sudety + Przedgórze Sudeckie (Ślęża)
" polodowcowe na terenach całej Polski
" nie używane do wyrobu małych narzędzi
" Sjenitoidy
" wychodnia: okolice Ślęży
" narzutowe: cała Polska
" zastosowanie  jak ultramafity: kamień ozdobny, kamień okładzinowy
" mogą w nich występować minerały ciemne; niemal nie zawsze kwarc (WTF?)
" Gabroidy
" wychodnie: Sudety i Przedgórze Sudeckie
" są też narzutowe
" zastosowanie jak sjenitoidy
" np.labradoryt, gabro
" współcześnie importowane i używane do produkcji nagrobków
" Skały wylewne:
" kruszywo
" narzędzia kamienne
" określa się skład pod mikroskopem
" porfir  skała wylewna, trudna do określenia, w której niektóre minerały są już
widoczne gołym okiem
" pumeks  z pustkami powietrznymi  melafir
" monomineralne  szkliwa  skały bardzo jednorodne,przypominające z wyglądu
szkło
" Sudety i Pogórze Sudeckie  jako kominy wulkaniczne (np. Góra św. Anny), Góry
Świętokrzyskie, okolice Krakowa
Skały metamorficzne
Skały pierwotne (protolit) Skały metamorficzne

" granitoidy, piaskowce, zlepieńce " gnejsy, granulity

" sjenitoidy " serpentynidy

" wylewne " amfibolity

" iły, mułki, gliny iłowe, mułowce " łupki metamorficzne

" wapienie " marmury
9
" Gnejsy, granulity
" wyraz
ne laminacje
" zawierają granaty (mało=gnejs, dużo-granulit)
" kamień okłazinowy
" żarna i koła młyńskie
" narzędzia kamienne
" kamień ozdobny
" wychodnia: Sudety
" Amfibolity
" mają tekstury laminacji z upłynnieniem
" występują w nich granaty
" wychodnie: Sudety, Pogórze Sudeckie i Tatry
" narzędzia kamienne
" kamień ozdobny
" Serpentynit
" wychodnie: Pogórze Sudeckie, okolice Ślęży, Sudety
" nie występuje jako kamień narzutowy
" miękkie, łatwe w obróbce
" kamień odobny
" topory bojowe w kulturze cewramiki wstęgowej  ozdobne, wykonane z serpentynitu
" Marmury
" wychodnie: Sudety
" kamień okładzinowy
" kamień ozobny
" miękki
" skała do produkcji wapna
Skały osadowe
diageneza  procesy zachodzÄ…ce w skale po jej osadzeniu (z wyjÄ…tkiem wietrzenia
i metamorfizmu)
" kompakcja  proces zmniejszania objętości skały
" lityfikacja  proces [pwstawania spoiwa  np. narastają kryształy kwarcu między
okruchami zwietrzałej zerodowanej skały
Skały przed lityfikacją: Skały po lityfikacji:
" Skały niezlityfikowane, osady " Skały zlityfikowane, skały lite
wietrznie diageneza metamorfizm
Skały osadowe

" Muły węglanowe " Wapienie

" Żwiry " Zlepieńce

" Piaski " Piaskowce

" Mułki, pyły " Mułowce
10

" IÅ‚y " IÅ‚owce

" Gliny " Tyllity

" Torfy " Węgle (brunatnt)

" Gytie, kredy jeziorne " A
upki bitumiczne

" Osady próchniczne " Zlepieńce, piaskowce, mułowce,
iłowce, tyllity bitumiczne
" Wapienie
" organogeniczne
" zawierają skamieniałości
" wapień oolitowy  z małych kuleczek wapiennych, powstają w morzu  kalcyt
krystalizował wokół nich
" kamień budowlany
" kamień okładzinowy
" kamień ozdobny
" produkcja wapna
" w budownictwie  do budowania ścian budynków, bo kalcyt nie przewodzi łatwo
ciepła  ściany się nie wychładzają
" wychodnie: Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Śląska, Góry Świętokrzyskie,
Sudety
" piaskowce
" wychodnie: Sudety, Tatry i Karpaty, Podkarpacie
" chalcedonity
" narzędzia kamienne
" zbudowane z chalcedonu  drobnokrystaliczna odmiana kwarcu
" krzemienie i czerty (te z płynnym przejściem do otaczającej go skały wapiennej)
" radiolaryty  ciągłe ławice tworzą, duże nagromadzenie
" rogowce  tworzą pokłady  soczewki i przewarstwienia w innych skałach
H SiO  kwas krzemowy
2 3
" tam, gdzie odczyn kwaśny  tam powstają krzemionki  u zwierząt w norze powstają bryły
krzemienne
" chalcedonity: krzemienie  Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Góry
Świętokrzyskie, Tatry
" rogowce: Góry Świętokrzyskie i Karpaty Zewnętrzne (Wschodnie, np. Bieszczady), Sudety
- Kotlina KÅ‚odzka
" radiolaryty: Pieniny
" narzutowe: tylko krzemienie
" Ślęża
" otoczona czwartorzędowymi skałami osadowymi
" zbudowana z granitoidów, gabroidów i amfibolitów
" są kopalnie czynne w neolicie  amfibolity i serpentynity używane do toporów
" osady w Polsce:
11
" gliny  dominujÄ…ce
" lessy
" piaski
" iły
" osady rzeczne (piaski, mułki, osady próchnicze)
" Frakcja ziarn
Żwirowa >2mm
Piaskowa 0,1-2mm
Piaskowa gruboziarnista 0,5-2mm
Piaskowa średnioziarnista 0,25-0,5mm
Piaskowa drobnoziarnista 0,063-0,25mm
Mułowa, pyłowa 0,0039-0,063mm
}Nierozróżnialne
Iłowa <0,0039mm gołym okiem
Na podstawie frakcji ustala siÄ™ nazwÄ™ osadu
np. frakcja żwirowa  żwir  symbol Ż (G)
frakcja piaskowa  piasek  symbol P (S)
frakcja gruboziarnista  p. gruboziarnisty  symbol Pg (Sc)
frakcja średnioziarnista  p. średnioziarnisty  symbol Ps (Sm)
frakcja drobnoziarnista  p. drobnoziarnisty  symbol Pd (Sf)
frakcja mułowa, pułowa  mułek,pył  symbol mk,  (F)
frakcja iłowa  ił  symbol I (C)
domieszka próchnicy:
 osad próchniczy  symbol H (H)
 żwir próchniczy  symbol Żh (Gh)
 piasek próchniczy  symbol Ph (Sh)
 mułek/pył próchniczy  symbol mkh, h (Fh)
 ił próchniczy  symbol Ih (Ch)
Nazwa osadu  mieszane frakcje
Frakcja A z frakcjÄ… B
A+B
12
Średnica na pograniczu dwóch Frakcja A na pograniczu
frakcji frakcji B
A/B
Frakcja A z przewarstwieniami
frakcji B
A//B
Glina G (D) = Å» + P +  + I
Piasek gliniasty = P +  + I (Pgl)
Pospółka = Ż + P
na pierwszym miejscu frakcja,której jest najwięcej w danym osadzie
09.11.2009
PROCESY POSTSEDYMENTACYJNE (POSTDEPOZYCYJNE)
" zachodzą w skałach osadowych (osadach)
" procesy sedymentacyjne  prowadzą do powstawania skał osadowych
" sedymentacja = akumulacja = depozycja = osadzanie
" sedyment = osad = skała osadowa (niezidentyfikowana)
" środowiska sedymentacyjne  prowadzą do zainicjowania procesów sedymentacyjnych
Morskie LÄ…dowe
" plażowe " rzeczne
" lagunowe " lodowcowe (lodowiec, lądolód)
" szelfowe " wodnolodowcowe
(1) wody płynące z roztapiających się
" rafowe
lodowców  fluwioglacjalne 
" głębokomorskie
piaszczyste z wód lodowcowych
(2) stagnujące, niepłynące wody
lodowcowe  środowisko
limnoglacjalne (jest z nich mało
śladów kulturowych)
" jeziorno-bagienne  torfy, warunki podobne
13
do obecnych
" eoliczne  nanoszenie okruchów przez wiatr
" jaskiniowe  wietrzenie wapienia 
namulisko jaskiniowe
" stokowe
" ruchy masowe osadów na stoku, zjazd
na dół i ram się gromadzą
" Struktury sedymentacyjne
" warstwowanie horyzontalne  środowisko jeziorne, bagienne, jaskiniowe
" np. wytrÄ…canie siÄ™ osadu zzawiesiny, spokojne warunki powstawania
" związane ze środowiskiem limnoglacjalnym
" warstwowanie przekÄ…tne
" tabularne (środowisko rzeczne, zwłaszcza rzeki roztokowe)
" ze skośną laminacją
" calec - nie ma zabytków
14
" krzyżowe  środowisko eoliczne
" spotykane na wydmach
" rynnowe  środowisko rzeczne
" riplemarkowe  środowisko rzeczne
" warstwy kulturowe mają najczęściej charakter eoliczny
" Procesy postsedymentacyjne
" procesy stokowe
" procesy mrozowe
" procesy insolacyjne
" procesy glebowe  najbardziej złożone
" Procesy stokowe
" w stoku powstajÄ…  rynienki
" rodzaje procesów stokowych  denudacji (ruchy masowe)
" obrywanie
" osypywanie
" spełzywanie
" osiadanie
" osuwanie
15
" spływanie
" spłukiwanie
" erozja wÄ…wozowa
" rodzaje procesów stokowych i akumulacyjnych form rzez
by
Spłukiwanie Deluwia Stożek napływowy, lista
napływowa
Erozja wąwozowa Proluwia Stożek napływowy
Obrywanie Koluwia Stożek usypiskowy
Osypywanie Koluwia Stożek usypiskowy
Osuwanie Koluwia Jęzor osuwiskowy
Spływanie Koluwia Jęzor osuwiskowy, stożek
napływowy
Spełzywanie Koluwia Jęzor osuwiskowy, stożek
napływowy
" Spełzywanie
" jeden z najczęściej spotykanych procesów
" zwiÄ…zany z zimÄ… i mrozem
" temperatura się ochładza  woda w osadzie zamarza  powiększa swoją
objętość  rozpychanie osadów
" ziarna w osadach przemieszczają się wyżej, prostopadle do pozycji stoku
" potem opadajÄ… zgodnie z grawitacjÄ…
" zachodzi intensywnie dla ziaren znajdujÄ…cych siÄ™ blisko powierzchni 
powstajÄ… haki zboczowe
" im ziarno leży płycej, tym większa szansa, że grunt wokół przemarznie  są
bardziej podatne na proces przemieszczania
" im bliżej powierzchni, tym szybciej się osad przesuwa
" proces prowadzi do przechylania drzew  powstaje tzw.  pijany las - drzewa
16
wygięte  spełzywanie nieaktywne
" jeżeli stanowisko występuje w rejonie  pijanego lasu - stanowisko jest
zagrożone
" spłukiwanie
" wody deszczowe spadajÄ…ce na stok nie ulegakjÄ… skanalizowaniu, tylko
spływają całą powierzchnią stoku
" najczęściej w przypadku, kiedy nie ma roślinności
" u podnóża stoku gromadzi się spłukany materiał, mogący zakrywać warstwy
kulturowe
" w sytuacji, kiedy jest roślinność, woda ulega skanalizowaniu  powstają
żłobiny (wcięcia na powierzchni), rozwija się debrze wąwóz parów
" wąwozy mogą się wtórnie wypełnić osadami
" najlepiej rozwiajajÄ… siÄ™ na lessach, osadach drobnoziwrnistych
" osady z dna można datować 14C i dowiedzieć się kiedy powstały
" u ujścia wąwozów  stożki napływowe
" osypywanie
" związane z dużymi stokami
" archeolodzy rzadko majÄ… kontakt z tym
" tam, gdzie stoki są pozbawione roślinności  wysokie góry
" u podnóża powstaje stożek usypiskowy  może mieć różny kształt przekroju,
po którym można rozpoznać, czy jest aktywny:
" osuwanie
" nisza osuwiskowa  szczelina równoległa do krawędzi stoku, materiał spada
do niszy, osuwa siÄ™
" jęzor osuwiskowy  to, co się osunęło
" w niszach często zbiera się woda, powstaje jezioro albo bagno
" środowisko stokowe  odwrócona kolejność warstw
17
" kolejność u podnóża stoku  inwersja oryginalnego układu, najmłodsze na
samym dole
" kształt stoku
" w  tempo wietrzenia (powstawania wietrzeliny)
" d  tempo denudacji  przemieszczania osadu w dół
" e  tempo erozji (usuwanie spod stoku)
" Procesy mrozowe
" zamarzanie i rozmarzanie lodu
1) wymarzanie -  rosnÄ…ce kamienie
" kamienie etc. ulegają przemieszczeniu od dołu do góry
" obiekt musi mieć większe przewodnictwo cieplne niż otaczający go osad 
np. kwarc, skalenie
" lód przemarza do głębokości kamienia zbudowanego z kwarcu 
obiekt/kamień ma większe przewodnictwo cieplne  lód przemarza
głębiej  osad pod obiektem będzie zwiększał swoją objętość 
kamień będzie przemieszczany w górę
" kiedy osad rozmarza  kamień czasem wraca na swoje miejsce, a czasem
osad zajmuje miejsce pod nim, i zostaje wyżej
" w PL  nie głęgiej niż ok. 70 cm
" za przedmiotem ciągnie się osad, który był pod nim  pozwala to ustalić
pierwotną głębokość
2) wietrzenie mrozowe
" zamarzanie wody w szczelinach skały
" szczeliny  spoiwo skały jest tam zniszczone, ale skała wciąż jest lita  wnika
tam woda, zamarza i rozrywa skałę
" skała rozpada się na kawałki o ostrych krawędziach i płaskich
powierzchniach (np. gołoborze)
" środowisko peryglacjalne
" czÄ™sto sÄ… przejÅ›cia temperatury przez 0°C  obecnie w Tatrach
" środowisko suchego i zimnego klimatu
" środowisko eoliczne
" środowisko rzek roztokowych
" procesy mrozowe
" wieloletnia zmarzlina  występuje przy czołowej strefie lodowca i rozciąga się na
wiele km od niego w osadzie
18
" lato  zmarzlina rozmarza, zima  zamarza  zmarzlina czynna < 1 m*
" na pewnej głębokości nie rozmarza
" sięga do pewnej głębokości
1) soliflukcja
" zachodzi w środowisku peryglacjalnym
" przemieszczeanie siÄ™ osadu po zmarzlinie
" rozmarzanie w warstwie czynnej  woda z rozmaarzania odpływa po
powierzchni zmarzliny wieloletniej
" w obrębie warstwy czynnej mogą wystpować nierozmarznięte obszary, mniej
podatne na płynięcie  dochodzi do zafałdowania lamin na stoku 
charakterystyczny wyznacznik soliflukcji
2) pękanie mrozowe (kliny mrozowe)
" lód zwiÄ™ksza swojÄ… objÄ™tość wraz ze spadkiem temperatury (do -20°C) 
poniżej -20°C  objÄ™tość zaczyna siÄ™ zmniejszać
" poniżej -20°C  lód zmniejsza objÄ™tość  osad pÄ™ka, robi siÄ™ szczelina, przy
rozmarzaniu  woda spływa do powstałej szczeliny, osady też tam spływają
" szczelina  klin mrozowy
" wypełnisko  pseudomorfoza klinu
" jeśli osad znów zamarza, to znów pęka  zazwyczaj w tym samym miejscu 
pseudomorfoza robi się coraz większa
3) poligony mrozowe
" każda szczelina  klin mrozowy
" kliny występują w zespołach, tworzą poligonalne zespoły
" związane tylko ze środowiskiem peryglacjalnym
(kliny + poligony)
" osad z klinami = calec
" Procesy insolacyjne
" związane z ciepłym klimatem, słońcem
" w Polsce współcześnie nie zachodzą
1) wietrzenie termiczne (=kuliste/=żółwiowe)
" fragment skały wystawiony na naświetlanie  nagrzewanie się  gorące
powietrze, promieniowanie
" blok nagrzewa się w ciągu dnia  zewnętrzna część  zwiększa też swoją
objętość
" w nocy skała znów zmniejsza swoją objętość stygnąc
" na granicy tego pulsowwania  następuje rozluz
nienie połączeń w skale,
odłupuje się, pęka
" części leżące przy krawędziach skały są bardziej podatne na
zwiększanie/zmniejszanie objętości (na pulsowanie)
" narożniki się najszybciej usuwają  odpadają w formie łusek  skała
przybiera kulisty kształt
" eksfoliacja  odpadanie łusek od skał
* Ale za cholerÄ™ nie wiem, o co chodzi
19
" kamienie kuliste  produkty wietrzenia kulistego
" powstawanie tafoni (tafoni  nisze w skałach)
tam, gdzie skała jest niejednorodna, np. nierównomierne rozmieszczenie
minerałów  takie dziury w skale lub gdzie np. ciosy tektoniczne
powstały w pliocenie
" kamienie z dolnym tafoni  kamienie żółwiowe
2009.11.16
GLEBY
!rozróżniać terminy: osad, gleba, ziemia
ziemia  termin potoczny, w geologii nie występuje
gleba  biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skał pod wpływem
abiotycznych i biotycznych czynników środowiska, zdolna zapewnić roślinom wyższym warunki
wzrostu i rozwoju
Składniki gleby:
" szkielet mineralny  pozostałości po pierwotnej skale, z której się gleba wytworzyła
" woda
" powietrze
" substancje humusowe (zabarwiajÄ… glebÄ™ na ciemno)
" mineralne produkty wietrzenia szkieletu mineralnego i rozkładu szczątków
" edafon (rośliny wyższe, fauna glebowa, glony, grzyby, porosty, bakterie autotroficzne
i heterotroficzne) i jego szczÄ…tki
Poziomy glebowe:
" A  poziom próchniczny (akumulacyjny)
" E  poziom wymywania (eluwialny)
Występują tylko w glebach
" B  poziom wzbogacenia (iluwialny)
mineralnych
" C  poziom skały macierzystej
}
" G  poziom poziom glejowy
Skały mineralne + organiczne
" O  poziom organiczny (ściółkowy)
}
" R  poziom skały litej
" P  poziom bagienny
" M  poziom murszenia
Tylko w glebach organicznych
" D  poziom skały podścielającej, nie będącej
}
skałą macierzystą w glebach organicznych
w dawnych polskich i radzieckich pracach:
" poziom organiczny O (A )
0
" poziom próchniczny A (A )
1
" poziom wymywania E (A )
2
" poziom z wodami gruntowymi  poziom wzbogazenia B (I)
" głębiej  skała nie przetworzona procesami glebowymi skała macierzysta C
" R  poziom skały litej, z której nie wykształcała się gleba
20
" G  poziom warunków redukcyjnych, wody gruntowe, poziom najrzadziej spotykany
" osad  rozwija się w wyniku akumulacji, podczas trwania tego procesu gleba nie może się
rozwijać
" gleba  tylko poziom organiczny (O) rozwija siÄ™ przez akumulacjÄ™  poziomy glebowe sÄ…
zawsze młodsze, niż skała, w obrębie której się wykształciły
zabytek w glebie jest starszy niż gleba
" poziomy glebowe rozpoznaje siÄ™ po ich zabarwieniu
" poziom ściółkowy  resztki roślin, ciemne zabarwienie (czarny, szary, brunatny)
" poziom akumulacyjny
" poziom eluwialny  jasny (żółty, brązowy)
" poziom wmywania  ciemny, ale brązowy, pomarańczowy
" trzeba opisywać wszystkie poziomy
" jeśli poziom przejścia od 1 do 2 strefy <2cm  granica ostra
" strefa 2 do 5ch  nieostra
" >5cm  wyróżnia się odrębną strefę
" przejście może być w postaci zacieków  B/C (górny/dolny)
" przejście rozmyte  B C (górny dolny)
" barwy poziomów glebowych
" żelazo ma wpływ na barwę
żelazo utlenione Fe3+ - pomarańczowy, brązowy, żółty
żelazo zredukowane Fe2+ - niebieski, niebiesko-zielony, szary
zredukowane utlenione  szybka reakcja, w kilka godzin po odsłonięciu profil
może zmienić barwę
" mangan
Mn4+ - czarne
Mn2+ - bladoróżowe
" kwasy humusowe
kwasy fulwowe  żółte
kwasy huminowe  brÄ…zowe
huminy  czarne
" warstwa i poziom glebowy (!trzeba umieć rozróżniać)
" w obrębie gleb są poziomy glebowe
" warstwa  ma własne warstwowanie, mogą się na nią nakładać poziomy glebowe
warstwa (w sedymentologii)  nagromadzenie osadu o mniej-więcej poziomych
granicach w stropie i spągu, wyrażonych przede wszystkim zmianą struktur
sedymentacyjnych
poziom glebowy  (w gleboznawstwie) pakiet osadu +/- równoległy do powierzchni
gleby, odróżniający się barwą, konsystencją i innymi cechamiukształtowanymi przez
procesy glebotwórcze
warstwa archeologiczna  (w archeologii) pakiet osadu odróżniający się jakimikolwiek
21
postrzegalnymi cechami (zwykle wyróżnia się ich więcej niż geologicznych)
Typy gleb:
" gleba inicjalna  na wczesnym etapie rozwoju, pod wiślinnością pionierską, na różnych
osadach, może przekształcić się w każdy rodzaj gleby
" ściółka  poziom A (kilka cm grubości)  poziom skały macierzystej
O-A-C
O-A C-C }bardzo wczesny
" czarnoziem  mało poziomów
O-A-C
A  0,5-1cm grubości, czasem do 1,5cm
może występować strefa przejściowa A C (ale nie zawsze)
" rozwija się pod roślinnością trawiastą (step), także pod polami uprawnymi i tylko na
osadzie drobnoziarnistym (less, glinki, muły, iły)
" poziom A  smoliście czarno zabarwiony
" gleba brunatna
obszar umiarkowany, las liściasty, ciepły klimat
w Polsce już się nie tworzą (ew. na Pomorzu  tworzyły się w holocenie, jest ich sporo
osady drobnoziarniste  iły, mułki, less
" czarnoziem zdegradowany
" czarnoziemy, które się kiedyś wykształciły, przekształciły się w gleby brunatne lub
są na stadium przejściowym = czarnoziemy zdegradowane
gruba warstwa A B
" las liściasty, osad drobnoziarnisty (less)
" gleba płowa  osady drobnoziarniste, lasy mieszane (pod świerkami)
" w suchej trudno kopać
" Gleby bielicowe  na osadach gruboziarnistych
" gleba rdzawa  las iglasty (sosnowy), bardzo suche podłoże, wyniesienia terenu wydmy)
" pod poziomem akumulacyjnym  poziom rdzawienia
" gleba bielicowa
" poziom wymywania o białym lub jasnożółtym kolorze (kwasy humusowe są w nim)
" pod lasem iglastym (sosnowym), ale przy większej wilgotności podłoża
" podobna do gleby płowej
" bielica
" najlepiej rozwinięta z gleb bielicowych
" las iglasty (sosnowy), duża wilgotność, rozwinięty poziom wymywania (ok. 0,5 m) 
biały kolor, poziom wmywania na 2 podpozimy (humusowy  ciemniejszy, do
4 cm; żelaza  do 20 cm)
" nie występuje poziom akumulacyjny
" ściółka  dwuwarstwowa
22
" Gleby hydrogeniczne
" gleba glejowa  bardzo rzadko w Polsce spotykana
" środowisko tundrowe
" zalana wodami gruntowymi
" pod A występuje poziom glejowy o niebieskim zabarwieniu
" czarna ziemia
" w wyniku osuszenia terenu, gdzie wcześniej była gleba organiczna
" dobrze wykształcony gruby poziom akumulacyjny, poniżej poziom glejowy (czasem
oddzielony skałą macierzystą)
O
A
(C)
G
" najbardziej żyzne są te z grubym poziomem A
" mada  na osadach rzecznych, powodziowych
" występuje poziom glejowy
" piaski, żwiry:
" bielice
" gleby bielicowe
" gleby rdzawe
" osady powodziowe (piaski, mułki, iły, gliny)
" mady
" gleby bielicowe
" gleby rdzawe
" gliny, mułki, iły:
" gleby brunatne
" gleby płowe
" lessy:
" czarnoziemy
" gleby brunatne
" gleby płowe
" osady organiczne (torfy):
" gytie
" czarne ziemie
23
" stadium kriokratyczne
roślinność tundrowa
" stadium protokratyczne
lasy brzozwe, sosnowe
" stadium mezokratyczne
lasy mieszane, liściaste
" stadium telokratyczne
lasy mieszane
1 stadim protokratyczne (poczÄ…tek holocenu)  2 stadium mezokratyczne  3 stadium
telokratyczne (od epoki brÄ…zu do dzisiaj):
1 gleby inicjalne czarnoziem 2 (zdegradowany czarnoziem) gleba brunatna 3
gleba płowa
1 gleby inicjalne gleby bielicowe 3 bielica
inne gleby rozwijały się w zależności od lokalnych uwarunkowań
~~~~~~~~~~~~ - charakterystyczna struktura  bruzdy płużne, widoczne tylko w przekroju
poprzecznym, ok. kilku cm głębokości
nad bruzdami  poziom bez struktur sedymentacyjnych, poziom orny, jasnoszary lub
jasnobrązowy = poziom A + poziom O (lub domieszanie także głębszych poziomów)
podglebie  określenie nieformalne  poziomy pod poziomem akumulacyjnym lub
poziomem ornym
poniżej poziomu ornego  strefa jednorodna bez warstwowań, niżej  strefa
24
z warstwowaniami, niżej  poziom wmywania, nad którym jest poziom wymywania
" gleba reliktowa
" nie są już aktywne biologicznie, resztki po dawnych glebach
" w tym samym miejscu po zmianie warunków rozwija się inna gleba
" np. na glebie płowej już nieaktywnej, rozwija się czarnoziem  ta gleba płowa 
reliktowa (do symbolu poziomu dopisuje się małe  b )
" gleba kopalna
" gleba nadsypana osadem (też  b , bo nieaktywna)
" gleba ogłowiona
" górna część usunięta wskutek erozji
" brakuje 1 lub więcej górnych poziomów
" zawsze zostaje usunięty poziom ściółkowy (O), także A zostaje usunięty  nie ma ich
w glebach kopalnych (do poziomu wymywania włącznie się usuwa)
" zachowuje się niemal wyłącznie poziom wmywania (scementowany)
Gleby kopalne póz
nego czwartorzędu Polski
" interglacjał eemski
" gleba płowa
" interstadiał Gniewu
" na lessach
" interstadiał Grudziądza
" glejowe, na lessach
" Kamion, Błlling, Allerłd  póz
ny paleolit
" w piaskach, na wydmach
" inicjalne, rdzawe, słabo rozwinięte bielicowe
" holoceńskie i preboreał - rdzawe (początek mezolitu)  stropy wydm
" faza atlantycka (mezolit/neolit)  gleba bielicowa, czasem bielica
" współczesna: bielica, gleba bielicowa
23.11.2009
CZWARTORZ
D
" tabela stratygraficzna fanerozoiku (stratygrafia  kiedy powstawały skały)
Eon Era okres
czwartorzęd
Kenozoik
neogen
paleogen
kreda
Mezozoik
jura
25
trias
perm
Fanerozoik
karbon
dewon
Paleozoik
sylur
ordowik
kambr
" w dziejach Ziemi wyróżniamy eony:
" hadeik  Ziemia w stanie ciekłym lub płynnym
" archaik  nie ma życia
" proterozoik  skamieniałości bez szkieletowych istot
" fanerozoik
" ery fanerozoiku:
" paleozoik
" mezozoik
" kenozoik
w tabeli najstarsza część na dole
" okresy
" nazwy są międzynarodowe (z wyjątkiem karbonu, który w USA jest 2 innymi
jednostkami)
" ery dzielÄ… siÄ™ na okresy
" odpowiednimi kolorami zaznacza się na mapach skały pochodzące z danego okresu,
np. trias  zawsze fioletowe, jura  zawsze niebieskie
" barwy: najciemniejsze dla skał najstarszych(np. Cimnoniebieskie  najstarsze
jurajskie skały)
" w kenozoiku paleogen i neogen dzielÄ… siÄ™ na epoki (mniejsze jednostki)
" czwartorzęd  początek ok. 2,6 mln lat temu
" dzieli siÄ™ na preplejstocen  2 600 000 lat temu
" plejstocen  od 950 000 lat temu
" holocen  od 10 000 lat temu
" granice tych jednostek są wydzielane na podstawie skamieniałości przewodnich 
skamieniałych organizmów występujących w krótkim czasie na całym świecie
" kiedy się pojawia i kończy  granica okresu
" organizmy morskie, płytkie morze szelfowe, kalcyty, wapienie
" czwartorzęd
" dzielony na innych zasadach, niż poprzednie okresy  na podstawie zmian
klimatycznych
" preplejstocen: 2 wahania
1) wahnięcie zimne  pretegelen  najstarszy
2) wahnięcie ciepła  tegelen
26
3) wahnięcie zimne  eburon
4) wahnięcie ciepłe  waal  najmłodszy
" nie ma żadnych hominidów w Europie, za to są australopiteki w Afryce
" plejstocen  okres, w którym rozwijają się zlodowacenia
" początek: pierwsze zlodowacenie; koniec  schyłek ostatniego zlodowacenia
" podział stratygraficzny plejstocenu  Polska  L. Linder 1992
Zlodowacenie Wisły
Interglacjał eemski
Zlodowacenie Warty
Interglacjał lubawski
Zlodowacenie Odry
Interglacjał zbójnowski
Zlodowacenie Liwca
Interglacjał mazowiecki
{
Zlodowacenie Sanu 2
Interglacjał ferdynandowski
Zlodowacenie Sanu 1
Interglacjał Koziego Grzbietu
Zlodowacenie Nidy
Interglacjał augustowski
Zlodowacenie Narwi
Nazwy zlodowaceń od rzeki, do której dotarł lądolód
Polska  przoduje w dziedzinie badań czwartorzędu (poza tym Białoruś, Niemcy,
Holandia, Wielka Brytania)
" dolny paleolit  do końca zlodowacenia Liwca/interglacjału zbójnowskiego
" środkowy paleolit  do połowy zlodowacenia Wisły
" górny paleolit  od połowy zlodowacenia Wisły do końca
" plejstocen = paleolit
27
Występowali wPolsce ludzie
" cykl glacjalny/interglacjalny
pesimum klimatyczne  kiedy temperatury są najniższe (zlodowacenie)
optimum klimatyczne  punkt, kiedy temperatury są najwyższe (interglacjał)
" znać terminy: interglacjał, zlodowacenie
" żeby stwierdzić, czy okres był interglacjałem, stwierdza się, czy temperatury były co
najmniej tak samo wysokie jak temperatury w holocenie na tym samym obszarze
" w plejstocenie interglacjały były krótsze niż zlodowacenia
" w obrębie zlodowaceń ocieplenia nazywa się interstadiałami ( proto-telokratyczne),
a ochłodzenia stadiałami ( telo-mezokratyczne)
" interfaza  cieplejszy okres w stadiale
" faza  zimniejszy okres w stadiale
" najzimniejsze okresy w plejstocenie
" fazy i interfazy sÄ… jednostkami niezdefiniowanymi (nie ma jednoznacznej definicji)
" cykliczne zmiany roślinności
" zapisywane za pomocą diagramów pyłkowych
" holocen:
" subatlantyk
" subboreał
" atlantyk
" boreał
" preboreał
28
" młodszy dryas
" Allerłd
" sosna  zimnolubne
" ciepło wtedy, kiedy są i inne iglaste
" zimnolubne: Pinius (sosna) i Betula (brzoza)
" Picea (świerk)  woli cieplejsze
" diagramy pyłkowe  pokazują zmiany klimatu
" interstadiały i interfazy  bez leszczyny i lipy (ciepło-ciepłolubne)
" dzisiaj  stadium telokratyczne (lasy mieszane)
" zlodowacenia
" zlodowacenie Sanu
" największy zasięg lądolodu na południe (oprócz Sudetów, Karpat, Jury i Gór
Świętokrzyskich)
" najstarsze dolnopaleolityczne stanowisko w Polsce  Trzebnica 
interglacjał ferdynandowski (500/600 tys. lat temu)
" środkowy paleolit: Racibórz (zlodowacenie Odry)
Piekary (zlodowacenie Warty)
" zlodowacenie Liwca
" pólnocno-wschodnia Polska, Mazowsze
" interglacjał zbójnowski  pierwsze regularne stanowiska archeologiczne
" np. Terra Amata (Francja), Atapuerca, Bilzingsleben (Niemcy)
" środkowy paleolit:
" sÄ… warstwy kulturowe:
" Jaskinia Biśnik  zlodowacenie Odry, interglacjał lubawski
" Jaskinia Nietoperzowa  kultura jerzmanowicka; interglacjał
eemski/zlodowacenie Wisły
" Zwoleń  zlodowacenie Wisły; stanowisko, gdzie ubijano konie
" zlodowacenie Odry
" zasięg niemal jak w San 2, południowego wschodu Polski nie objął
" powstanie skał narzutowych (granitoidy, gnejsy, amfibolity)
" stanowiska Europejskie: Biśnik (Polska)
" interglacjał lubawski:
" Biśnik
" Ehringsdorf (Niemcy)  najstarsze szczÄ…tki neandertalskie)
" Biache-Saint_Vaast (Francja)
" zlodowacenie Warty
" Biśnik
" Korolevo (Ukraina)
" połowa Polski (pólnocna) pod lądolodem
" interglacjał eemski
" są lasy liściaste i mieszane, stepy, lasy śródziemnomorskie, lasy świerkowe
" Le Moustier
" jaskinia Kulna  Neandertalczycy (Morawy)
" jaskinie Biśnik i Nietoperzowa (Polska)
" zlodowacenie Wisły  do końca plejstocenu
" północna Polska, na Mazowszu nie było lądolodu (ostatnio w zlodowaceniu
29
Warty)
" najlepiej zachowany krajobraz polodowcowy (krajobraz młodoglacjalny, na
pozostałej części Polski  staroglacjalny)
" młodoglacjalny  urozmaicony  jeziora, fałdowanie
" staroglacjalny  tylko pofałdowania terenu
" podział zlodowacenia Wisły:
" stadiał główny
" interstadiał Grudziądza  przejście między paleolitem środkowym
a górnym
" stadiał Świecia
" interstadiał Gniewu
" stadiał Torunia
" holocen  po schyłku zlodowacenia Wisły (ostatnie 10 tysięcy lat)
" trwa do dziÅ›
" interglacjał  dostał osobną rangę, bo najlepiej znany i trwa do dziś
" subatlantyk  okres historyczny
średniowiecze
żelazo
" subboreał  brąz
neolit
" atlantyk (optimum klimatyczne)  neolit
mezolit
" boreał (lasy świerkowe)  mezolit
" preboreał  lasy brzozowo-sosnowe)  mezolit
podział holocenu na podstawie zmian wilgotności: preborał i boreał  suchy; atlantyk 
wilgotny; subboreał  suchy; subatlantyk  wilgotny
subatlantyk  zanik stepów na terenie Polski, lasy liściaste i mieszane, podniesienie
poziomu wód gruntowych i jeziornych
" osady czwartorzędu i skały przedczwartorzędowe
" kolorami oznacza się nie wiek skał (nie oznacza się okresu, kiedy powstały)
" 1:50 000  najpopularniejsze mapy geologiczne
" mapa geologiczna  symbole (międzynarodowe:
Q  czwartorzęd
" mapa geologiczna  barwy:
30
" żólty  eoliczne (osady)
" pomarańczowy  fluwioglacjalne (powstają w zlodowaceniu)
" brÄ…zowy  glacjalne (j.w.)
" szaroniebieski  limnoglacjalne (jw.)
" zielone  rzeczne
" niebieskie  jeziorne
" szary/czarny  bagienne
" brÄ…zowoszary  stokowe (rzadko spotykane)
" jasnobrÄ…zowy  wietrzeniowe(j.w.)
" mapa geologiczna  pokazuje, co jest na powierzchni  do ok. 0,5 m
31