486
Ludność Polski w XX w.
3. Migracje przymusowe
3.1. Niemieckie deportacje obywateli polskich do obozów
koncentracyjnych
Niemieckie deportacje obywateli polskich do obozów koncentracyjnych nastę-
powały z trzech przyczyn: prewencyjnych, represyjnych i rasowych. Do deportacji
prewencyjnych Cz. A
uczak (1993, s. 111 113) zalicza rozpoczętą w listopadzie
1939 r. i trwającą z największym nasileniem do maja 1940 r. tzw. akcję specjalną
(Sonderaktion)  akcję wyizolowania ze społeczeństwa elementów przywódczych
przeprowadzoną w maju i kwietniu 1940 r., w których łącznie wysłano do obozów
koncentracyjnych około 40 tys. osób. Od lipca do listopada 1941 r. hitlerowcy zsy-
łali do obozów  wrogie państwu elementy , takie jak duchowni katoliccy (ponad
600 osób) czy przedwojenni działacze polityczni (kilkaset osób), a w drugiej poło-
wie 1942 r. i pierwszych miesiącach 1943 r. trwała akcja prewencji przedwojen-
nych polskich oficerów (kilkaset osób) oraz  elementów asocjalnych , tzn. osób
uchylających się od pracy oraz podejrzanych o współpracę z polskimi organizacja-
mi konspiracyjnymi. W ramach prewencji  elementów asocjalnych uzupełnionej
ulicznymi łapankami zesłano do obozów koncentracyjnych około 20 tys. osób.
Ostatnią masową deportacją Polaków ze względów prewencyjnych było wywiezie-
nie do obozów koncentracyjnych w końcu września i paz
dzierniku 1944 r. 68 tys.
mieszkańców Warszawy po upadku powstania warszawskiego. Ogółem  prewen-
cyjnie wywieziono do hitlerowskich obozów koncentracyjnych ponad 130 tys.
Polaków.
Drugą grupę deportowanych od obozów koncentracyjnych stanowili aresztowa-
ni za udział w ruchu oporu, represjonowani w ramach odpowiedzialności zbioro-
wej za zamachy dokonane na Niemcach i za sabotaże, osoby uchylające się od pod-
jęcia wskazanej przez władze okupacyjne pracy, zbiegłe z miejsca zatrudnienia,
oskarżane o przestępstwa gospodarcze oraz udzielające pomocy Żydom, zbiegłym
więz
niom i jeńcom wojennym. Grupa ta była znacznie liczniejsza niż deportowani
prewencyjnie; jej wielkość jest trudna do ustalenia, ale zapewne wynosi kilkaset
tysięcy osób.
Trzecią grupą deportowanych stanowili zsyłani ze względów rasowych, skazani
na zagładę, Żydzi, Cyganie oraz 18-tysięczna grupa chłopów wysiedlona w latach
1942 1943 z Zamojszczyzny zaliczona do  złych pod względem rasowym (A
uczak,
1993, s. 113).
Ogółem Niemcy przymusowo deportowali w  okupowanej Polsce do wszelkiego
rodzaju obozów odosobnienia, łącznie z osobami skierowanymi wprost z ramp
kolejowych do komór gazowych oraz przebywającymi okresowo (nieraz kilka dni)
w  wychowawczych obozach pracy (Arbeitserziehungslager), ponad 5 mln pol-
skich obywateli (łącznie z Żydami i Cyganami), z których zginęło ponad 3 mln
(A
uczak, 1990, s. 113).
487
Przemieszczenia ludności
Należy przypomnieć, że w czasie wojny Niemcy deportowali z innych państw na
okupowane ziemie polskie ponad 1 mln Żydów. Według niekompletnej statystyki
z 10 państw przetransportowano ponad 900 tys. Żydów, a mianowicie z Węgier
 437 tys., Holandii  105 tys., Niemiec  100,5 tys., Czechosłowacji  88 tys.,
Francji  70 tys., Grecji  około 50 tys., Austrii  około 40 tys., Belgii  25,5 tys.,
Jugosławii  ponad 12 tys. i z Luksemburga  2 tys. (A
uczak, 1993, tab. 8). Pierw-
sze transporty Żydów z Austrii i Niemiec przybyły już pod koniec 1939 r. Cudzo-
ziemscy Żydzi początkowo byli umieszczani w gettach, gdzie umierali z głodu i
chorób, a póz
niej Niemcy kierowali transporty bezpośrednio do obozów zagłady,
gdzie przywożeni ginęli w komorach gazowych.
3.2. Niemieckie wysiedlenia i przesiedlenia polskiej ludności
Jeszcze przed rozpoczęciem wojny Niemcy planowali germanizację przewidzia-
nych do podbicia ziem Europy Wschodniej. Po szybkim zwycięstwie w Polsce na
inkorporowanych do Niemiec ziemiach polskich przystÄ…piono do wysiedlania lud-
ności polskiej, przede wszystkim inteligencji, działaczy politycznych i społecznych,
osób uznanych za wrogie, właścicieli przedsiębiorstw gospodarczych przewidzia-
nych do przejęcia przez niemieckich osadników oraz osób osiadłych na byłych tere-
nach zaboru pruskiego po I wojnie światowej. Wysiedlenia przebiegały w dwojakiej
formie: poprzez wręczenie nakazu opuszczenia określonego terytorium w wyzna-
czonym terminie, bÄ…dz
przez nieuprzedzone i brutalne usuwanie rodzin i transpor-
towanie ich pod nadzorem policji do nowego miejsca przeznaczenia, najczęściej
do powstających od 1940 r. obozów przesiedleńczych, skąd były wywożone do
Generalnego Gubernatorstwa. Pierwsze tzw.  dzikie wysiedlenia nastąpiły już
w paz
dzierniku-listopadzie 1939 r. z inicjatywy lokalnych władz i objęły głównie
wielkich posiadaczy ziemskich, przemysłowców, kupców i rzemieślników. W sumie
z ziem wcielonych do Rzeszy wysiedlono 923 tys. osób (tab. XI.3.1), z których
ponad 460 tys. deportowano do GG.
Tabela XI.3.1. Liczba Polaków wysiedlonych oraz wyrugowanych przez władze
hitlerowskie z rodzinnych miejscowości w latach 1939 1944
Table XI.3.1. Number of Poles expelled from their home areas by German authorities, 1939 1944
Liczba wysiedlonych
Terytorium i wyrugowanych (tys.)
Area Number of expelled
persons in thousands
Ziemie wcielone Å‚Ä…cznie 923
Kraj Warty 630
ÅšlÄ…sk 81
Pomorze 124
Okręg białostocki 28
Rejencja ciechanowska 25
Wysiedlenia  dzikie , głównie na Pomorzu 35
Zamojszczyzna 116
Generalne Gubernatorstwo (poligony) 171
Warszawa (po powstaniu) 500
Razem całe okupowane ziemie polskie 1 710
y
ródło: A
uczak, 1993, tabl. 10.
488
Ludność Polski w XX w.
W Generalnym Gubernatorstwie skala wysiedleń była mniejsza i objęła głównie
ZamojszczyznÄ™, skÄ…d od listopada 1942 r. do sierpnia 1944 r. z ponad 300 wsi
wysiedlono 116 tys. ich mieszkańców; niektórzy z nich kierowani byli do obozów
pracy w głębi Niemiec. Obszar ten miał stać się wielkim obszarem osiedleńczym
dla etnicznych Niemców, z uwagi na dogodne usytuowanie na szlaku komunikacyj-
nym łączącym Niemcy z tzw. Taurydą  czyli Krymem i dalej z Kaukazem, które Rze-
sza planowała zasiedlić Niemcami z Rumunii i południowego Tyrolu  oraz między
germanizowanymi terenami nadbałtyckimi a Europą Południowo-Wschodnią.
Drugim obszarem masowych wysiedleń w GG były tereny przewidziane pod
utworzenie siedmiu poligonów wojskowych. Trzy z nich założono między Wisło-
kiem i Sanem, skąd pod koniec 1939 r. rozpoczęto wysiedlanie ludności i burzenie
zabudowań. Ogółem wysiedlono 57 tys. ludności. Powstały tu trzy poligony woj-
skowe: poligon Wehrmachtu, poligon lotniczy i poligon SS  Heidelager z siedzi-
bą w Pustkowie. Poligony leżały między Tarnobrzegiem, Rozwadowem, Niskiem,
Sokołowem Małopolskim, Kolbuszową, Sędziszowem, Dębicą i Mielcem. Do celów
budowy i rozbudowy poligonów utworzono obozy pracy dla Żydów, Polaków, a póz
-
niej jeńców radzieckich. Jesienią 1943 r. w pobliżu Pustkowa, w wysiedlonej wsi
Blizna, ulokowano wyrzutniÄ™ rakiet V1/V2 przeniesionÄ… z Penemünde na wyspie
Uznam. Znacznie większa była skala wysiedleń w powiecie Kozienice, gdzie z wielu
wsi wysiedlono 114 tys. osób tworząc wielki poligon wojskowy.
Ostatnią masową akcją wysiedleńczą było wypędzenie w 1944 r. po upadku
powstania warszawskiego (1 VIII 2 X 1944) około 550 tys. pozostałych przy życiu
mieszkańców lewobrzeżnej Warszawy objętej powstaniem. Przed wybuchem walk
Warszawa lewobrzeżna liczyła 720 tys., a prawobrzeżna 200 tys. mieszkańców.
W powstaniu zginęło około 18 tys. powstańców, a ponad 15 tys. dostało się do nie-
woli. Ogromne straty poniosła ludność cywilna w masowych egzekucjach, mordach,
nalotach i gruzach zawalonych domów. Według różnych autorów zginęło od 180
tys. (Roszkowski, 2003, s. 597) do 225 tys. osób (Davies, 2000, s. 935). Wypędzeni
mieszkańcy Warszawy byli kierowani głównie do obozu przejściowego (Durchgang-
slager Dulag 121) w Pruszkowie utworzonego na terenie Warsztatów Kolejowych
(tab. XI.3.2). Do obozu w Pruszkowie wysiedlano również ludność z najbliższych oko-
lic Warszawy: A
omianek, MÅ‚ocin, Bemowa, Wawrzyszewa, WÅ‚och, Babic i Jelonek.
Pierwsi wysiedleńcy z Warszawy przybywali do obozu pieszo, póz
niej transpor-
towano ich również pociągami. Pod koniec sierpnia i we wrześniu przyjeżdżało po
kilkadziesiąt pociągów osobowych (3 6-wagonowe składy trakcji elektrycznej)
i towarowych dziennie. W obozie przebywało dziennie od 5 do 45 tys. osób. Pobyt
w obozie nie trwał dłużej niż jeden do kilku dni. Po selekcji dalszą drogę wysiedleni odby-
wali stłoczeni w wagonach towarowych. Niezdolnych do pracy i zakwalifikowanych do
osiedlenia w GG wywożono do A
owicza, Piotrkowa, Częstochowy, Sochaczewa, Opocz-
na, Skierniewic, Jędrzejowa, Krakowa i Zamościa. Po rozładowaniu transportów pozo-
stawiano ich własnemu losowi. W trudnych warunkach kraju, zrujnowanego wojną
i walkami partyzanckimi, wyczerpanego okupacyjnÄ… eksploatacjÄ… znalezienie dachu
nad głową i zapewnienie sobie bytu było dla tych nieszczęśników, zmaltretowanych
dwumiesięcznym życiem w obleganym i rujnowanym mieście dodatkową katuszą.
Wywożonych na roboty przymusowe do Rzeszy kierowano poprzez obozy przejścio-
we do Norymbergi, WrocÅ‚awia, Gröningen, w okolice Hamburga, Stuttgartu oraz do
489
Przemieszczenia ludności
Bawarii, Austrii, Turyngii, Brandenburgii i na Pomorze. Ludzi młodych podejrzanych
o czynny udział w powstaniu warszawskim wywożono do obozów koncentracyjnych:
Dachau, Gross-Rosen, Mauthausen, Auschwitz, Stutthof, Sachsenhausen. Trans-
port w wypełnionych po brzegi, zaryglowanych wagonach towarowych, bez jedzenia i
picia, dawał przedsmak tego, co ich dalej czekało.
Tabela XI.3.2. Wysiedlenia ludności Warszawy do obozu przejściowego
w Pruszkowie (Dulag 121), 1944
Table XI.3.2. Expulsion of Warsaw population to transit camp in Pruszków (Dulag 121),
1944 according to different sources
Wg raportu MiÄ™- Wg Delegatury
dzynarodowego RzÄ…du RP na Kraj
Wg z
ródeł nie-
Czerwonego Secret Agency
mieckich
Wyszczególnienie Krzyża in Poland of the
German sources
Specification Internation. Red (London)
(6 VIII 30 X)
Cross Report Government-in-
(6 VIII 18 IX) Excile
(6 VIII 30 X)
Wysiedleni ogółem 238 200 347 524 650 000
. . 550 000
w tym: z Warszawy
z okolic Warszawy . . 100 000
Wywiezieni z obozu:
128 400 153 810 165 000
 na roboty do Rzeszy
109 800 167 752 235 000
 na osiedlenie w GG
. . 65 000
 do obozów koncentracyjnych
Zwolnieni jako chorzy1 i wyprowadzeni
25 9621 100 0001, 2
nielegalnie2 .
y
ródło: Krannhals, 1962; Skorwider, 1983, s. 277; Krzeczkowski, 1986, s. 185.
Po kapitulacji Warszawy w dniu 2 paz
dziernika 1944 r., obóz przejściowy
 Dulag 21  Pruszków , mieszczący się w 9 halach produkcyjnych Warsztatów
Kolejowych, był tak zatłoczony, że Niemcy utworzyli na krótki okres 7 10 dni dal-
sze obozy mieszczące się w halach fabrycznych zakładów przemysłowych we Wło-
chach, Ursusie, Piastowie i Ożarowie. Przeprowadzano w nich selekcję, kierując
wysiedlonych w dalszÄ… drogÄ™.
W końcu paz
dziernika 1944 r. Niemcy zakończyli wysiedlanie ludności lewobrzeżnej
Warszawy i stopniowo likwidowali obóz. W osobnych pomieszczeniach przetrzymywano
kilkuset mężczyzn, których wożono samochodami do Warszawy, gdzie byli wykorzysty-
wani do demontażu rabowanych przez Niemców i wywożonych do Rzeszy urządzeń
fabrycznych, surowców, narzędzi, dóbr kultury, mebli, futer, odzieży i pościeli. Obóz
przestał istnieć w dniu 16 stycznia 1945 r. po pośpiesznej ucieczce Niemców.
Ogółem w okupowanej Polsce władze niemieckie wysiedliły około 1,7 mln ludno-
ści polskiej. Na miejsce wysiedlonych Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy przesie-
dlono  Niemców etnicznych z innych państw, z którymi władze niemieckie zawar-
ły w tej sprawie umowy międzynarodowe, w tym z ZSRR już w listopadzie 1939 r.
Chociaż migracje  Niemców etnicznych nie miały nic wspólnego z przymusem,
były migracjami dobrowolnymi, warto je odnotować gdyż ich miejscem docelowym
były ziemie polskie. A
Ä…cznie w latach 1939 1944 przesiedlono na ziemie polskie
wcielone do Rzeszy 631,5 tys.  Niemców etnicznych (tab. XI.3.3).
490
Ludność Polski w XX w.
Tabela XI.3.3.  Niemcy etniczni osiedleni do 15 XI 1944 r. na polskich ziemiach
wcielonych do Rzeszy
Table XI.3.3. Ethnic Germans settled in Polish territories annexed by the Third Reich prior
to November 15,1944
Liczba osiedlonych Niemców etnicznych
Number of settlers
w tym:
Kraj (region) pochodzenia
przesiedleńców
Origin of settlers
Estonia, Litwa, A
otwa 86 371 76 786 134 5 966 3 485
Wsch. Małopolska, Wołyń, obszar
109 336 97 020 5 091 3 264 3 961
Narwi
Lubelszczyzna 25 475 24 545  930 
Besarabia 88 022 47 892 86 40 044 
Północna i Południowa Bukowina 64 024 33 568 30 445  
Dobrudża 11 201 11 150 51  
Obszar  starej Rumunii 1 975 1 612 360  
ZSRR: znad Morza Czarnego 241 194 241   
194
Bośnia 3 287 3 184 103  
Alzacja 600  600  
Razem 631 485 536 951 36 870 50 204 7 460
y
ródło: A
uczak, 1993, tab. 12.
3.3. Deportacje ludności polskiej na roboty przymusowe w Rzeszy
Po rozpoczęciu II wojny światowej władze niemieckie w polityce zatrudnienia
stosowały zasadę maksymalnego wykorzystania w przemyśle i rolnictwie cudzo-
ziemskiej siły roboczej. Początkowo w okupowanej Polsce Niemcy starali się pozy-
skiwać pracowników drogą dobrowolnego werbunku, którego rezultaty były zni-
kome. Jak podaje Cz. A
uczak (1993, s. 177):  A
ącznie podjęło pracę w Rzeszy
na podstawie dobrowolnego zgłoszenia się w urzędach pracy kilkadziesiąt tysięcy
osób, to jest mniej niż 5% ogółu zatrudnionych w Niemczech w latach drugiej woj-
ny światowej obywateli polskich . Od połowy 1940 r. władze niemieckie nasiliły
pozyskiwanie niewolniczej siły roboczej przez organizowanie ulicznych łapanek,
w czasie których obchodzono się z Polakami bardzo brutalnie. Złapanych
przewożono do obozów przejściowych dla wywożonych na roboty przymusowe do
Niemiec1, skąd konwojowanymi transportami kolejowymi wywożono ich na
roboty do Rzeszy lub któregoś z podbitych krajów. Ogółem, według niepełnych
danych, na przymusowe roboty do Rzeszy wywieziono co najmniej 2,8 mln miesz-
kańców Polski w jej granicach z 1938 roku (tab. XI.3.4 i 5). Wśród robotników
przymusowych znalazło się około 300 tys. polskich jeńców wojennych, którzy pod
1
W Warszawie taki obóz przejściowy, Dulag 1, mieścił się na Pradze, w pobliżu stacji kolejowej
Warszawa Wschodnia, w przedwojennym budynku Gimnazjum Miejskiego im. Jakuba Jasińskiego
przy ul. Skaryszewskiej 8.
total
sen
ogółem
in Silesia
na ÅšlÄ…sku
Zachodnie
in Wathegau
Wschodnich
nych do Prus
w Kraju Warty
Gdańsk Prusy
in Eastern Prussia
na ziemiachwcielo-
in Danzig-Westprens-
in areas incorporated
491
Przemieszczenia ludności
przymusem przyjęli status robotników cywilnych i byli zatrudniani w niemieckich
zakładach, tracąc tym samym uprawnienia jeńców wojennych.
Tabela XI.3.4. Liczba osób deportowanych z Polski (w granicach z 1938 r.) na
roboty w Rzeszy
Table XI.3.4. Person deported from Poland (eithin 1938 borders) to forced labour in Germany
Liczba robotników
Wywiezieni na roboty
przymusowych (tys.)
Specfication
Number in thousands
Z Generalnego Gubernatorstwa i okręgu białostockiego (do 7 VII 1944) 1 214
Z powstania warszawskiego 67
Z Generalnego Gubernatorstwa (w XI i XII 1944) 16
Polacy z ziem wcielonych do Rzeszy 706
Z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej wcielonych do komisariatów
Rzeszy Ostland i Ukraine 500
Byli polscy jeńcy wojenni, którym narzucono status robotnika cywilnego 300
Z Kraju Warty do Francji 23,5
A
Ä…cznie 2 826,5
y
ródło: A
uczak, 1993, tab. 13.
Tabela XI.3.5. Rozmieszczenie robotników przymusowych, deportowanych
z Generalnego Gubernatorstwa i ziem wcielonych, w Niemczech
oraz na obszarach przez nie okupowanych
Table XI.3.5. Distribution of forced labourers deported from General Gouvernement German
occupied Polish areas in the Reich
Liczba robotników w dniu
Nazwa państwa
Number of workers
(kraju, okręgu)
Country, province, region
25 IV 1941 25 IX 1941 31 XII 1943 30 IX 1944
Niemcy 811 069 934 851 1 431 3471 1 499 6901
w tym:
Bawaria 57 420 69 670 68 690 71 711
Brandenburgia 99 285 109 096 162 415 162 391
Dolny ÅšlÄ…sk 59 035 79 894 116 831 132 496
Gdańsk-Prusy Zachodnie 2 21 948 33 847 39 948 32 274
Górny Śląsk 3 27 501 28 875 72 034 74 222
Nadrenia 4 27 544 29 793 50 217 54 356
Pomorze 86 233 92 764 118 094 116 105
Prusy Wschodnie 52 879 67 818 130 625 144 511
Saksonia 32 597 35 402 50 711 54 218
Westfalia 36 572 39 670 90 477 91 590
pozostałe obszary starej Rzeszy (Altreich) 310 055 348 022 531 305 565 816
Alzacja i Lotaryngia 3 344 3 685
Sudety 17 331 25 081 45 975 49 286
Austria wraz z włączoną częścią Słowenii 40 928 43 944 99 910 112 791
Kraj Warty 5    569
A
Ä…cznie 872 672 1 007 561 1 577 232 1 662 336
1
A
Ä…cznie z AlzacjÄ… i LotaryngiÄ….
2
Dotyczy części okręgu należącej przed 1 IX 1939 do Niemiec.
3
Dotyczy części przynależącej do 1 IX 1939 do Niemiec.
4
Od 1943 r. Å‚Ä…cznie z Luksemburgiem.
5
Chodzi o robotników deportowanych w 1944 r. z Generalnego Gubernatorstwa na obszar Kraju Warty.
y
ródło: A
uczak, 1993, tabl. 54 (na podstawie Bundesarchiv Koblenz  R 11/1242, s. 41v 42; R 43 II 652,
s. 142v 143;  Der Arbeitseinsatz , 1944, nr 2/3, s. 32 35, nr 11/12, s. 14 24).
492
Ludność Polski w XX w.
Intensywność deportacji na roboty przymusowe zależała od sytuacji militarnej
Rzeszy. Największe wywózki z Polski miały miejsce w pierwszej połowie 1940 r.
kiedy Niemcy przygotowywali się do wojny z Francją i roczniki powoływane do woj-
ska zastępowali w gospodarce robotnikami przymusowymi oraz w drugiej połowie
1941 r., już po zaatakowania swego sojusznika, ZSRR, aż do pierwszego półrocza
1943 r. Po zawładnięciu Europą zachodnią i znaczną europejską częścią ZSRR
wywózki z ziem polskich osłabły, gdyż gospodarka Niemiec w większym stopniu
korzystała z niewolniczej pracy jeńców francuskich i radzieckich (tab. XI.3.6).
Tabela XI.3.6. Dynamika deportacji ludności z Generalnego Gubernatorstwa na
roboty w Rzeszy w latach 1939 1944
Table XI.3.6. Deportation from General Gouvernment to forced labour in Germany, 1939 1944
Okres Liczba wywiezionych Okres Liczba wywiezionych
Period Number Period Number
1 IX 31 XII 1939 36 675 II półrocze 1942 234 232
I półrocze 1940 272 238 I półrocze 1943 129 745
II półrocze 1940 29 724 II półrocze 1943 45 823
I półrocze 1941 97 921 I półrocze 1944 52 446
II półrocze 1941 125 577 1 VII  20 XII 1944 83 337
I półrocze 1942 164 727
y
ródło: A
uczak, 1993, tab. 14.
3.4. Deportacje sowieckie z kresów wschodnich, 1940 1941
Po zagarnięciu 17 września 1939 r. wschodnich ziem Polski przez ZSRR (por.
rozdz. II) i zadekretowaniu 29 listopada obywatelstwa sowieckiego wszystkim oso-
bom, które 1 i 2 listopada 1939 r. przebywały na zagarniętych obszarach, władze
radzieckie zarządziły przeprowadzenie spisu ludności na okupowanych terenach
i wydawanie dowodów osobistych, tzw. paszportyzację, która trwała od 5 lutego do
maja 1940 r. Akcja ta stanowiła przygotowanie do masowych deportacji obywateli
polskich w głąb ZSRR. Jednak pierwszymi deportowanymi była ludność mieszkają-
ca w nowej strefie przygranicznej oraz polscy jeńcy wojenni. Celem deportacji była
zmiana struktury narodowościowej zaanektowanych ziem oraz oczyszczenie ich
z  wrogich i niebezpiecznych elementów .
W ciągu kilkunastu miesięcy, od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r., władze
sowieckie przeprowadziły cztery masowe deportacje obywateli polskich zamieszka-
łych na ziemiach zaanektowanych. Przez kilkadziesiąt lat, właściwie do 1990 r.,
liczbę przymusowo wysiedlonych szacowano na 960 1270 tysięcy na podstawie
cywilnych i wojskowych materiałów instytucji rządu polskiego z lat II wojny świato-
wej. Udostępnienie radzieckich archiwów (Gurjanow, 1994) i ostatni raport Ośrod-
ka KARTA (Ciesielski i inni, 2002), który tu wykorzystano, spowodowały zreduko-
wanie liczby deportowanych do 320 tys. osób.
PierwszÄ… deportacjÄ™ przeprowadzono 10 lutego 1940 r. na podstawie decyzji
Biura Politycznego KC WKP(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z poczÄ…tku grud-
nia 1939 r. Według przygotowanych list wysiedlano głównie osadników wojsko-
wych, cywilnych kolonistów oraz pracowników służby leśnej z rodzinami  łącz-
493
Przemieszczenia ludności
nie 139 141 tys. osób, z tego 88 89 tys. z tzw. Zachodniej Ukrainy oraz około
51 tys. z tzw. Zachodniej Białorusi. Wśród deportowanych w lutym Polacy stanowi-
li 81,7%, Ukraińcy 8,8% i Białorusini 8,1%, a według wieku większość stanowiły
dzieci do 14 lat (35,0%) i młodzież w wieku 14 16 lat (8,6%); wśród dorosłych
nieznacznie więcej było kobiet (28,7%) niż mężczyzn (27,7%). Wysiedleńcy zostali
rozsiedleni w Rosyjskiej ZSRR i w Kazachstanie. Zgeneralizowany obraz miejsc
wyjazdu transportów z wysiedlonymi (wg powiatów) opracowany na podstawie
dokumentacji przedstawionej przez A. Gurjanowa (1994) pokazano na rycinie
XI.3.1, natomiast miejsca wyładunku deportowanych w tabeli XI.3.7.
Ryc. XI.3.1. Deportacje sowieckie z kresów wschodnich, 1940 1941
Fig. XI.3.1. Soviet deportations, 1940 1941
Drugą masową deportację rozpoczęto 13 kwietnia 1940 r. na podstawie decyzji
z 2 marca 1940 r. Dwumiesięczny odstęp od poprzednich wysiedleń prawdopodob-
nie był wynikiem oczekiwania na powrót transportów deportacyjnych i jednostek
494
Ludność Polski w XX w.
konwojujących. Wysiedlono 61 tys. członków rodzin osób wcześniej aresztowa-
nych przez NKWD oraz rodzin jeńców wojennych przetrzymywanych w Kozielsku,
Starobielsku i Ostaszkowie. Wszystkich wysiedlonych skierowano do Kazachskiej
SRR, w tym 58% do kołchozów, 28% do sowchozów, a pozostałych do osiedli robot-
niczych różnych zakładów przemysłowych. Zesłańcami w większości były kobiety,
dzieci i osoby w podeszłym wieku. Skład narodowościowy deportowanych nie jest
bliżej znany, niemniej wiadomo, że liczebnie dominowali Polacy, ale wśród depor-
towanych byli również Żydzi, Ukraińcy i Białorusini.
Tabela XI.3.7. Wysiedlenia ludności z Kresów Wschodnich w latach 1940 1941
Table XI.3.7 Soviet deportations from occupied eastern regions of Poland, 1940 1941
Główne obłasti lub inne jednostki
Data odjazdu Liczba wy-
Województwo transportu siedlonych1 administracyjne stacji docelowej: liczba
wysiedlonych w tys.
Voivodship Date of Number of
Main destination areas and the number of persons
departure deportees
in thousands
Białostockie 10 II 1940 10 233 Irkucka: 3,5; Archangielska: 1,8; Czelabińska:
1,7.
13 19 IV 1940 7 059 Siewierokazachska: 2,7; Pawłodarska: 1,3.
30 VI 1 VII 7 743 Archangielska: 6,9; Kirowska: 0,8.
1940
19 VI 1941 1 393 Nowosybirska: 1,4.
Razem 26 429
Czerniowicka
13 VI 1941 1 845 Aktiubińska: 1,8.
obłast
Kamieniec 16 IV 1940 1 564 Kustanajska: 1,6.
Podolski 28 VI 1940 1 232 Wołogodzka: 1,1.
Biała Cerkiew
13 IV 1940 1 368 Kustanajska: 1,4.
(Kijowszczyzna)
Litwa i A
otwa 13 20 VI 1941 14 951 Krasnojarski Kraj: 9,1; Swierdłowska: 2,1.
Lwowskie 10 II 1940 19 131 Omska: 7,0; Krasnojarski Kraj: 4,0;
Swierdłowska: 2,6.
13 20 IV 1940 9 271 Aktiubińska: 3,0; Kustanajska: 2,6;
Semipałatyńska: 2,5.
23 V 1940 135 Aktiubińska: 0,1.
30 VI 1 VII 28 751 Nowosybirska: 5,6; AÅ‚tajski Kraj: 4,7;
1940 Swierdłowska: 4,6.
5 29 VII 1940 4 006 Czelabińska: 1,9; Jarosławska: 1,5;
Krasnojarski Kr.: 0,7.
Razem 61 295
Mińsk 29 VI 1940 7 293 Archangielska: 4,7; Wołogodzka: 2,6.
Nowogródzkie 10 II 1940 15 217 Archangielska: 5,6; Wołogodzka: 3,0;
Akmolińska: 2,1.
13 20 IV 1940 9 291 Siewierokazachska: 4,2; Czelabińska: 1,5.
29 30 VI 1940 2 608 Swierdłowska: 2,6.
19 21 VI 1941 2 152 Krasnojarski Kraj: 2,2.
Razem 29 269
Poleskie 10 II 1940 14 480 Archangielska: 12,0; Wołogodzka: 1,5.
14 15 IV 1940 8 239 Siewierokazachska: 2,8; Akmolińska: 2,6.
29 VI 4 VII 5 503 Archangielska: 5,1; Swierdłowska: 0,4.
1940
Razem 28 222
495
Przemieszczenia ludności
Stanisławowskie 10 II 1940 12 151 Swierdłowska: 4,3; Czelabińska: 1,5;
Krasnojarski: 1,4.
13 IV 140 5 477 Czelabińska: 2,0; Kustanajska: 1,7;
Semipałatyńska: 1,7.
1 VII 1940 3 096 Czytyńska: 1,8; Nowosybirska: 1,3.
Razem 20 724
Tarnopolskie 10 II 1940 36 080 Kirowska: 8,4; Krasnojarski Kr.: 7,2;
Archangielska: 6,0.
13 14 IV 1940 10 177 Aktiubińska: 4,7; Czelabińska: 2,5;
Semipałatyńska: 1,6.
30 VI 1 VII 3 073 Mołotowska: 1,1; Czytyńska: 1,0; Ałtajski Kraj:
1940 1,0.
Razem 49 330
Tulska obłast 5 VII 1941 1 485 Kirowska: 1,5.
Warszawskie 10 II 1940 1 762 Akmolińska: 1,8.
(A
omża) 19 VI 1941 1 502 Aktiubińska: 1,5.
Razem 3 264
Wileńskie 10 II 1940 11 185 Ałmaacka: 2,1; Irkucka: 2,0; Omska: 1,9.
15 20 IV 1940 7 865 Siewierokazachska: 5,4; Pawłodarska: 2,5.
1 VII 1940 799 Archangielska: 0,8.
17 21 VI 1941 8 671 AÅ‚tajski Kraj: 4,4; Krasnojarski Kraj: 3,1.
Razem 28 520
Wołyńskie 10 II 1940 19 760 Archangielska: 10,3; Wołogodzka: 2,6.
14 17 IV 1940 5 727 Pawłodarska: 1,6; Czelabińska: 1,5;
Akmolińska: 1,4.
21 V 1940 508 Archangielska: 0,5.
30 VI 1 VII 13 215 Nowosybirska: 1,2.
1940
razem 39 120
Ogółem 316 000
1
Liczbę wysiedlonych według wykazów Wojsk Konwojowych zawartych w cytowanym z
ródle doszacowano
na podstawie danych ewidencji OTSP (Otdiel Trudovych i Specjalnych Posielenij) NKWD.
y
ródło: zestawiono na podstawie pracy A. Gurjanowa, 1994.
Trzecią deportację, również na podstawie decyzji z 2 marca, przeprowadzono
w czerwcu 1940 r. wysiedlając tzw. bieżeńców, czyli uchodz
ców przybyłych na kre-
sy wschodnie we wrześniu 1939 r. z Polski centralnej i zachodniej. Deportowano
wówczas około 79 tys. osób, z tego według niespójnych danych około 55,4 tys.
z tzw. Zachodniej Ukrainy i około 23,6 tys. z tzw. Zachodniej Białorusi. Wśród
wysiedlonych było 84,6% Żydów, 11% Polaków, 2,3% Ukraińców, 0,2% Białoru-
sinów. Według póz
niejszych danych, z 1 kwietnia 1941 r., 38,7% deportowanych
stanowili mężczyz
ni, 34,8% kobiety i 26,5% dzieci.
Czwarta deportacja, na podstawie decyzji z 14 maja 1941 r., rozpoczęła się tydzień
póz
niej i na Kresach Wschodnich trwała do niemieckiej napaści na ZSRR w dniu
22 czerwca 1941 r. Deportacja miała  oczyścić zaanektowane Kresy Wschodnie
z elementów wrogo usposobionych do ZSRR. Akcja wysiedlania przebiegała w kilku
turach. Wysiedlenia z tzw. Zachodniej Ukrainy rozpoczęły się 22 maja i objęły 11 12
tys. osób. W nocy 13/14 czerwca przeprowadzono deportacje na Litwie, skąd wywie-
ziono około 13 tys. osób. W nocy z 19 na 20 czerwca 1941 r. odbyły się wysiedlenia
z tzw. Zachodniej Białorusi, które objęły 20 24 tys. osób. Akcja deportacyjna objęła
również Mołdawię, A
otwÄ™ i EstoniÄ™. W sumie w maju i czerwcu 1941 r. wywieziono
86 91 tys. osób. Historykom nie udało się ustalić dokładnej liczby wywiezionych
496
Ludność Polski w XX w.
Polaków lub obywateli polskich. Przypuszcza się, że obywateli polskich deportowa-
nych wiosną 1941 roku mogło być 34 44 tysiące (Ciesielski i inni, 2002, s. 18).
Na podstawie analizy dotychczas ujawnionych z
ródeł sowieckich wydaje się, że
deportacje w głąb ZSRR objęły w latach 1940 1941 od 309 do 327 tys. obywateli
polskich, przy czym bardziej prawdopodobna jest górna połowa tego przedziału.
TakÄ… liczbÄ™ podali autorzy raportu w zbiorczym zestawieniu liczby represjonowa-
nych obywateli polskich w ZSRR w latach 1939 1945 (tab. XI.3.8). Według sza-
cunkowych danych Wojsk Konwojowych wysiedlono 314 tys. (z dokładnością do
13 tys.) obywateli polskich, a według danych Wydziału Osiedleń Roboczych i Spe-
cjalnych GUA
ag NKWD, 316 tys. osób (Gurjanow, 1994, s. 125).
Tabela XI.3.8. Liczba obywateli polskich represjonowanych w ZSRR, 1939 1945
Table XI.3.8. Number of Polish citizens persecuted in USSR, 1939 1945
Liczba represjonowanych
Number of persons persecuted
możliwa do imien-
zweryfiko- nego zweryfiko-
ustalona
Lp. Rodzaj represji
wana wania przy obecnie
w
No. Kind of repression
przez ustalonych z
ródłach
badaniach
 Indeks possibility of indi-
established by
verified by vidual verification
research
 Index based on presently
available sources
Represje 1939 1941
I Jeńcy wojenni 1 i internowani 45 387 41 457 42 763
1. Jeńcy rozstrzelani (Katyń, Charków
i Twer) 1940 14 587 14 463 14 463
2. Jeńcy i internowani przebywający
w niewoli do sierpnia 1941 26 200 25 115 25 500
3. Jeńcy zmarli w latach 1939 1941
i zaginieni przy ewakuacji 2 300 1 785 2 300
4. Zwolnieni, aresztowani w obozach
i przekazani Niemcom 1940 1941 2 300 94 500
II Aresztowani na Kresach 110 000 14 505 24 106
Wschodnich
1. Aresztowani na terenie tzw.
Zachodniej Ukrainy 65 000 7 261 15 000
2. Aresztowani na terenie tzw.
Zachodniej Białorusi 43 000 7 106 7 106
3. Aresztowani na terenie Litwy 2 000 138 2 000
III Deportowani 320 000 9 171 170 000
1. Deportowani 10 lutego 1940 140 000 2 900 96 000
2. Deportowani 13 kwietnia 1940 61 000 0 7 000
3. Deportowani w czerwcu 1940 79 000 6 220 60 000
4. Deportowani w czerwcu 1941 40 000 51 7 000
Represje 1941 1944
IV Aresztowani 3 000 239 300
Represje od 1944
V Internowani 1944 1945 42 000 2 20 178 24 000
VI Aresztowani i deportowani 50 000 5 690 20 000
Razem 570 387 91 240 281 169
1
Liczba nie obejmuje jeńców zwolnionych oraz przekazanych Niemcom do grudnia 1939 r.
2
Członkowie podziemia niepodległościowego stanowili ponad 40% tej liczby.
y
ródło: Ciesielski i inni, 2002, s. 33.
497
Przemieszczenia ludności
Deportacje ludności przeprowadzały organa NKWD, które na ogół brutalnie trak-
towały wysiedlanych. Transport2 odbywał się w bardzo trudnych warunkach, szcze-
gólnie podczas lutowej deportacji w 1940 r. Wysiedlonych przewożono w zaplombo-
wanych nieogrzewanych wagonach, z rzadka wydzielajÄ…c racje chleba i deportowani
musieli się żywić z własnych zapasów, jeśli je posiadali. W takich warunkach śmier-
telność, szczególnie wśród dzieci, była wysoka. Zwłoki porzucano na ogół wzdłuż
torów, a możliwości zorganizowania pochówku były bardzo ograniczone.
Część deportowanych zdołała opuścić Związek Radziecki z armią Andersa
w marcu i sierpniu 1942 r., inni powrócili w czasie repatriacji w latach 1944 1949
i 1956 1959, a pozostali bÄ…dz
nie wytrzymali ciężkich warunków zesłania i zmarli,
bÄ…dz
założyli rodziny i zaadoptowali się do nowych warunków, czego dowodem
dość liczna grupa Polaków w Kazachstanie.
Poza czterema przedstawionymi wyżej deportacjami przeprowadzano przymuso-
we przesiedlenia w obrębie poszczególnych republik. Po ustanowieniu 28 września
1939 r. nowej zachodniej granicy ZSRR Rada Komisarzy Ludowych podjęła 2 mar-
ca 1940 r. uchwałę o ochronie granicy państwowej w zachodnich obwodach, zgod-
nie z którą przystąpiono do przymusowego wysiedlenia wszystkich mieszkańców
800-metrowej strefy przygranicznej3. Uchwała tylko potwierdziła istniejący stan
rzeczy, gdyż już w lutym 1940 r. odbyły się deportacje całych miejscowości z pasa
granicznego. Wyjątkiem były miasta, między innymi Przemyśl, Uhnów i Sokal.
Akcję przesiedleńczą zakończono ostatecznie zimą 1940/1941 roku. A
Ä…cznie prze-
siedlono 102,8 tys. osób w zachodnich obwodach Ukraińskiej SRR i 35,3 tys.
w zachodnich obwodach Białoruskiej SRR. Przesiedlenia często były dokonywane
w ramach tych samych obwodów i rejonów, ale miały miejsce również przesiedle-
nia do wschodnich obwodów, poza przedwojenne granice państwowe. Ponieważ
przesiedleńcy w nowych miejscach zamieszkania nie byli poddani rygorowi zesła-
nia (ograniczenia wolności), autorzy raportu (Ciesielski i inni, 2002) nie uwzględni-
li ich w cytowanym zestawieniu zbiorczym (tab. XI.3.8).
3.5. Deportacje sowieckie 1944 1949
Represje sowieckie wobec obywateli polskich po ponownym wkroczeniu Armii
Czerwonej na ziemie II Rzeczypospolitej (4 stycznia 1944 r.) oraz na ziemiach Polski
w granicach powojennych są jednym z najsłabiej zbadanych fragmentów historii
z powodu ograniczonej dostępności do sowieckich materiałów archiwalnych. Wia-
domo, że aresztowania i deportacje objęły dziesiątki tysięcy osób, przede wszystkim
powiązanych z polskim ruchem oporu. Obok żołnierzy AK wywożono powracają-
cych do kraju żołnierzy z armii gen. Andersa (4,5 tys. byłych żołnierzy wraz z rodzi-
nami), a także Ślązaków (w lutym 1945 r. NKWD wywiozło ponad 25 tys. górników
z Górnego Śląska do kopalń Donbasu i Kazachstanu). Na podstawie dostępnych
2
W skład pociągu deportacyjnego (eszelonu) wchodziły 52 dwuosiowe wagony towarowe,
w których umieszczano po 25 osób (dorosłych i dzieci) wraz z dobytkiem, 4 wagony towarowe do
przewozu bagaży niewymiarowych, jeden wagon pasażerski dla straży i personelu lekarskiego,
jeden wagon-izolatka dla chorych oraz wagon do przewozu żywności.
3
Komitet Centralny WKP(b) w dniu 29 stycznia 1940 r. zatwierdził wprowadzenie trzech stref
granicznych: 7,5-kilometrowej, 800-metrowej i 4-metrowej.
498
Ludność Polski w XX w.
materiałów oszacowano ogólne liczby internowanych w latach 1944 1945 (około
42 tys. osób) oraz aresztowanych i deportowanych (około 50 tys. osób), ale nie
udało się jeszcze ustalić składu narodowościowego osób dotkniętych represjami.
W zdecydowanej większości byli to Polacy.
Od połowy kwietnia 1944 r. w ciągu roku NKWD wywiozło do łagrów i obozów
w głębi Rosji 22 724 osoby: z Białegostoku (3271 osób), Przemyśla (1569), Cie-
chanowa (7878), Działdowa (3365), Wilna (6494) i Krakowa (147). Byli to głównie
żołnierze Armii Krajowej internowani przy oczyszczaniu zaplecza frontu, których
część zwolniono po marcu 1947 r. lub po 1956 r. (Myśliński, 2005, s. 42, 64).
 17 czerwca 1945 roku Beria raportował Stalinowi, że w więzieniach i obo-
zach w ZSRR znajdowało się 25 tys. Polaków, w tym ponad 8 tys. żołnierzy AK.
Ponadto przebywało tam 32 tys. Polaków  żołnierzy armii niemieckiej, a 7 tys.
Polaków pracowało w batalionach roboczych na Ukrainie (Myśliński, 2005,
s. 34).
31 lipca 1947 r. minister spraw wewnętrznych ZSRR, opierając się na uchwale
Rady Ministrów ZSRR z 26 lipca, polecił zwolnić Polaków aresztowanych, interno-
wanych i deportowanych do ZSRR po 1944 r., w tym górników śląskich i Polaków,
byłych żołnierzy armii niemieckiej, łącznie około 10 tys. osób. Miano też zwolnić
z więzień Polaków i Żydów mających obywatelstwo polskie przed 1939 r., a miesz-
kających w dawnych województwach wschodnich. Polacy mieli wracać wagonami
towarowymi dołączanymi do pociągów pasażerskich, po 50 osób w jednym wago-
nie i pod eskortą. Nie oznaczało to zwolnienia wszystkich Polaków, których akta
minister polecił przejrzeć i dostarczyć sobie informacje o aresztowanych (Myśliń-
ski, 2005, s. 102 103).
3.6. Wysiedlenia ludności ukraińskiej w akcji  Wisła , 1947
W latach 1945 1946 w południowo-wschodniej części Polski trwała okrutna
wojna domowa pomiędzy Ukraińską Powstańczą Armią (UPA) i Wojskiem Polskim.
Mniejszość ukraińska, która pozostała na tych terenach po  repatriacji 482 tys.
osób na Ukrainę w latach 1944 1946, była podejrzewana o wspieranie ukraiń-
skiej partyzantki. Władze nie dopuszczając rozwiązania problemu ukraińskiego
metodami politycznymi wybrały rozwiązanie administracyjno-militarne, w postaci
przymusowych wysiedleń ludności ukraińskiej przeprowadzanych przy pomocy
wojska. W końcu marca 1947 r. powołano wojskową Grupę Operacyjną  Wisła ,
a plany wysiedleń opracowały władze administracyjne przy współpracy ze służbą
bezpieczeństwa (Chojnowska, 1992; Motyka, 1999) i zostały one 29 marca zaak-
ceptowane przez Biuro Polityczne KC PPR. Śmierć gen. Karola Świerczewskiego
28 marca 1947 r. w zasadzce UPA pod Baligrodem stała się pretekstem do uza-
sadnienia zastosowania zbiorowej odpowiedzialności wobec cywilnej ludności
ukraińskiej. Jeszcze przed rozpoczęciem akcji przesiedleńczej Biuro Polityczne pod-
jęło 23 kwietnia 1947 r. decyzję o izolowaniu sprzyjających podziemiu Ukraińców
w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie. Trafili do niego przedstawiciele ukra-
ińskiej inteligencji i duchowieństwa, ale najliczniejszą grupę stanowili chłopi.
W końcu 1947 r. zostali zwolnieni i skierowani do nowego miejsca zamieszkania
ich rodzin.
499
Przemieszczenia ludności
Wysiedlenia w ramach operacji  Wisła trwały od 28 kwietnia do 31 lipca
1947 r. Jednak jeszcze na przełomie września i paz
dziernika 1947 r. wysiedlono
z powiatów Włodawa i Hrubieszów co najmniej 424 osoby, a na początku 1950 r.
32 rodziny łemkowskie (103 osoby) ze wsi Jaworki, Szlachtowa, Biała i Czarna
Woda koło Szczawnicy w powiecie nowotarskim, choć na tym terenie UPA nigdy
nie działała. Według dokumentacji opracowanej przez E. Misiło (1993, zał. 4 i 5)
w okresie od 1 maja do 16 sierpnia 1947 r. wysiedlono 139 457 osób z 15 powiatów
południowo-wschodniej Polski., w tym z 7 powiatów województwa rzeszowskiego
85 438 osób, z 7 powiatów województwa lubelskiego 44 726 osób i 9251 osób
z powiatu Nowy Sącz. W czasie operacji  Wisła zabito lub ujęto 1509 ukraińskich
bojowników z UPA, zaś 2781 zamknięto w specjalnych obozach.
Ryc. XI.3.2. Wysiedlenia ludności ukraińskiej w akcji  Wisła , 1947
Fig. XI.3.2. Forcible transfer of Ukrainian population in 1947 (Operation  Vistula )
500
Ludność Polski w XX w.
Wysiedlaną ludność ukraińską i łemkowską4 osiedlono w 71 powiatach tzw.
ziem odzyskanych (ryc. XI.3.2). NajliczniejszÄ… grupÄ™ stanowili osiedleni w 15
powiatach województwa olsztyńskiego (w podziale adm. z 1 lipca 1950 r.)  56
625 osób. Do trzech województw pomorskich skierowano 51 507 osób (w tym do
koszalińskiego 31 169), a na Dolny Śląsk i w zielonogórskie trafiły 28 903 osoby.
W powiecie pilskim (poznańskie) znalazło się 1437 osób i w dwóch powiatach woj.
białostockiego (Ełk, Olecko) 985 osób. Według opracowanej instrukcji ludność
ukraińska była rozmieszczana poza pasem przygranicznym lądowym o szerokości
50 km i morskim o szerokości 30 km, a jej liczba nie mogła przekraczać 10% lud-
ności miejscowej. Rzeczywistość odbiegała od instrukcji i na przykład w 11 najbar-
dziej wyludnionych powiatach województwa olsztyńskiego udział ludności ukraiń-
skiej na wsi przekraczał 10% ogółu ludności według stanu z 31 grudnia 1947 r.:
w powiecie Górowo ludność ukraińska stanowiła wówczas 48,2% ludności wiej-
skiej, w pow. Węgorzewo 41,5%, w pow. Pasłęk 31,7% i w pow. Bartoszyce 30,3%
(Sakson, 1998, s. 136). Po 1956 r., kiedy zlikwidowano ograniczenia meldunkowe,
powróciło do dawnych miejsc zamieszkania około 5 tys. rodzin, a do końca 1991 r.
około 40 tys. ludności uznanej za ukraińską (Sakson, 1998, s. 251).
4
Trzykrotnie wysiedlanemu na ziemie zachodnie i północne znanemu łemkowskiemu malarzo-
wi prymitywiście Nikiforowi Krynickiemu (właściwie Epifaniusz Drowniak, 1895 1968) pozwolono
ostatecznie na zamieszkanie w rodzinnej Krynicy.