Tadeusz Peiper, Miasto. Masa. Maszyna ( Zwrotnica , lipiec 1922)
1. MIASTO
Miasto to skupienie ludzi złączonych ze sobą ze względu na korzyści wynikające ze
współ\
ycia. Skupienie zredukowanie działania woli jednostki. Cel skupienia, czyli korzyść
podniesienie u\
yteczności do poziomu naczelnej normy rozwoju.
Miasto wcią\
się odnawia, by zaspokoić nowe potrzeby zbiorowości nowymi sposobami.
" nowatorska natura stoi w konflikcie z odziedziczonymi sposobami myślenia tzw. ludzi
kulturalnych
" nowości w wyglądzie zewnętrznym miasta mają z
ródło w potrzebach gospodarczych,
ich celem jest wygoda  obni\
a to ich wartość w oczach ludzi wykwintnych
" miasto zawsze było brzydkie, piękne były tylko budynki i ulice antyczne
Podło\
e społeczne niechęci do miasta wynika z tego, \
e budowane ono było przez klasę
pogardzaną przez twórców wartości.
" gdy miasta powstawały, twórcami wartości byli najmici umysłowi feudałów i pisarze
kościelni
" po rewolucji francuskiej mieszczaństwo zyskało władzę materialną nad światem, ale
nie moralną
" wiek XIX i socjalizm pogardzał bur\
ujem i jego tworem  miastem
Podło\
e fizjologiczne niechęci do miasta wynika z tego, \
e organy ludzkie są przystosowane
do pierwotnych warunków jego bytowania, z przyrodą jako tłem.
" stany organizmu przerzucają się na nasze stany duchowe, miasto  cią\
ąc
fizjologicznie  musiało zacząć cią\
yć estetycznie
" tymczasem nie ma powodu wywy\
szania krajobrazu nad widok miejski
" połowa piękna krajobrazu pochodzi nie z jego kształtu i barwy, ale z powietrza, które
wdychamy, kiedy na niego patrzymy
" oko człowieka jest stworzone do patrzenia w dal, w mieście nieustannie się wysila;
kiedy wraca do dalekich przestrzeni, rozkosz powodują nie postrzegane barwy i
kształty, ale po prostu powrót do stanu naturalnego
Stosunek człowieka do miasta zaczyna ulegać zmianie, bo zanikają poprzednie przyczyny.
" stare idee wykazały pęknięcia pod nowoczesną krytyką, straciły nietykalność; nowe
nigdy się nie zestarzeją, bo \
yją krócej ni\
jedno pokolenie; nowości miasta nie tworzą
się spontanicznie, ale według planu  miasto nie jest ju\
 naturą , ale dziełem sztuki,
tworzonym zgodnie z panującymi pojęciami estetycznymi
" rośnie rola kulturalna mieszczanina, jego dziełem jest dorobek naukowy XIX wieku;
wydobył on model olbrzymiego człowieka, zaczął magazynować tradycję, artyście
przydzielił miejsce ołtarzowe; nawet z jego śmiesznej pró\
ności zrodził się przepych
nowoczesnego \
ycia miejskiego
" organizm przystosowuje się do miasta i odwrotnie; przy budowach uwzględnia się
postulaty fizjologiczne  powiększanie przestrzeni i światła naturalnego (mo\
e kiedyś
powstaną tlenociągi, zakłady fabrykujące tlen jak elektrownie)
Miasto mo\
e się stać piękne i mieć wpływ na twórczość artystyczną. Nie powinno być
oceniane miarami estetycznymi z innych dziedzin. Twórczość dostanie nowe zadania i nowe
środki ich realizacji.
1
2. MASA
Tendencja  większa zale\
ność jednostki od masy zorganizowanej i wyraz
ne ukazywanie się
masy. Masa-społeczeństwo i -tłum oddziałują na psychikę człowieka, na sztukę.
Budowanie dzieła sztuki = sprowadzanie chaosu do porządku, dowolności do ładu.
" porządek to potrzeba samego \
ycia, ułatwia je i staje się podstawą mo\
liwości
gromadnego współ\
ycia ludzi
" nauka, polityka i sztuka to porządkowanie (w sztuce na podst. pewnych schematów)
" schematy w sztuce nie zmieniały się raczej  w malarstwie konstrukcyjnym1 opierano
się na figurach geometrycznych (w literaturze to np. równa długość aktów dramatu
czy strof poematu), ale to się zaczynało nudzić, więc zrywano ze schematem i
powstawał chaos
" ład niegeometryczny mo\
e wyra\
ać się w formie organiczności  gdy części dzieła są
w zale\
ności funkcjonalnej; jedność dzieła nie wynika z tematu czy schematu, ale z
organicznego układu części
" ład organiczny jest w przyrodzie, ale tam jest zazwyczaj symetryczny, a więc
geometryczny; w ten schemat nie wtapia się masa-społeczeństwo
" cechy masy-społeczeństwa: zło\
one i precyzyjne w działaniu jak maszyna; tkwimy w
nim, a nie obserwujemy z zewnątrz; oddziałuje na jednostkę, tworząc w niej ideę ładu,
która przedłu\
y się w sztuce  dzieło sztuki będzie społeczeństwem
Cechą epoki jest inwazja czynnika ekonomicznego we wszystkich sferach działalności
ludzkiej, równie\
artystycznej. Trzeba w tym odnalez
ć nowe korzyści.
" masowa konsumpcja wpływa na formy i kierunek artystycznej produkcji (gdy
malarstwo przestało być sztuką dworską, artysta musiał liczyć się nie tylko ze sobą,
ale te\
z upodobaniami ogółu)
" przy masowej konsumpcji następuje względne pomniejszenie kosztów (w teatrze np.
potrzebny jest du\
y budynek i odpowiednie widowisko2)
" i w Polsce są uroczystości, w których lud bierze udział masowo  Rękawka, Lajkonik,
Wianki; Wyspiański marzył o akropolicznym teatrze na Wawelu, a on istnieje i
odprawia widowiska co roku, nawet nieświadomie
3. MASZYNA
Pierwsze początki sztuki to niepraktyczny ornament na powierzchni no\
a kamiennego. Nó\

był symetryczny, bo ta forma była najbardziej rozpowszechniona w naturze. Gdy udało się ją
uzyskać, wywoływało to uczucie rozkoszy i forma stawała się piękna. Człowiek zaczynał się
nią bawić, gdy rutyna pozwalała mu łatwo wykonywać dane narzędzie.
Forma narzędzia, podyktowana potrzebami \
ycia, stała się piękna przez pracę nad nim.
Potrzeby \
ycia  wynikająca z nich forma narzędzia  praca nad uzyskaniem tej formy 
rozkosz z jej uzyskania  dostrze\
enie piękna formy.
Dziś mamy zjawisko podziału pracy i specjalizacji. Ludzie pracujący nad maszyną nie
wykorzystują jej w praktyce. Nie czują i nie rozumieją związku między formą maszyny a jej
celem, więc maszyna wydaje im się brzydka.
1
Cezanne, Matisse, Derain  geometria farbowana. Picasso w okresie perspektywy  okolnej tworzył obrazy
zupełnie odbiegające od schematów.
2
Próbowano tego we Francji i Niemczech (Reinhardt).
2
Przyczyny postrzegania maszyny za brzydką są analogiczne do postrzegania tak miasta:
" konflikt z ideami odziedziczonymi (in\
ynier niemiecki chciał  upiększyć brzydki
aeroplan i nadał mu kształt ptaka; Niemcy z kominów fabrycznych robili wie\
e czy
minarety, ściany fabryk malowali postaciami z Olimpu, kolumnom nadawali kształt
joński itp.  tymczasem najpiękniejszym kształtem jest ten najbardziej przystosowany
do funkcji maszyny)
" społeczny  maszyna, fabryka, fabrykant, proletariusz, nadwartość, wyzysk, bunt
przeciw systemowi społecznemu
" fizjologiczny  kłęby dymu, hałas, suchoty robotnika, choroby zawodowe, ofiary
pracy, degeneracja, \
al do maszyny
Maszyna przestała razić, gdy całkowicie przekształciła \
ycie ludzkie i stała się dostępna dla
wszystkich. Dziś \
yczliwy stosunek do maszyny nie wyrasta z produkcji, ale z konsumpcji.
Wystarczy świadoma chęć, by maszyna stała się czynnikiem piękna artystycznego.
" futuryści  maszyna to fetysz którego trzeba czcić (zrobili z niej istotę boską,
niezale\
nie od jej wartości artystycznych)  tak wyra\
a się konsument maszyny, który
jeszcze nie jest artystą
" puryści  maszyna to twór najdoskonalszego piękna, wzór (zrobili z niej mistrza
zniewalającego do naśladowania)  tak wyra\
a się producent maszyny, którym nie
mo\
e być artysta
" gdyby była tylko bóstwem, nie zasługiwałaby jeszcze na względy sztuki; gdyby była
najdoskonalszym pięknem, nie potrzeba by było sztuki
Maszyna powinna stać się sługą sztuki, którą mo\
na wyzyskać.
" wykorzystuje się ją w świecie kinematografii, zaczyna wprowadzać w teatr
" rzez
bę mo\
na umieścić na obracającym się cokole lub wprowadzić ruch w samą
rzez
bę  w sztukę plastyczną wszedłby element czasu, a więc niespodzianki
" w malarstwie mo\
na by wzajemnie zgrywać poruszające się wstęgi malowane
" cię\
ko mówić teraz o zmianach w muzyce lub poezji
Sztuka dotychczasowa powtarzała własnymi słowami to, co mówiła sztuka epok poprzednich.
Zamiast powtarzać, mo\
e mówić sama z siebie, nie naśladować, a tworzyć.
** E.Z.**
3