Program Islamski OSW Page 1 of 3
19 grudnia 2002 r.
Islam w Azji Centralnej - zagro\
enie czy szansa dla regionu?
W powszechnym mniemaniu analityków, polityków i dziennikarzy islam - zwłaszcza islam
radykalny i radykalizujący się - jest jednym z największych zagro\
eń dla stabilności Azji
Centralnej. Przekonanie to w ogromnym stopniu warunkuje zarówno politykę wewnętrzną państw
regionu, jak i podstawy polityki prowadzonej przez mocarstwa aktywne w regionie, zwłaszcza
Rosję, USA i Chiny. Tradycyjnie islam traktowany jest tak\
e jako istotna przeszkoda w
transformacji społecznej i gospodarczej regionu, wszelkie zaś formy aktywności politycznej i
społecznej uchodzą za przejaw fundamentalizmu i preludium do konfliktów na tle religijnym i
politycznym.
Na podstawie analiz i badań terenowych przeprowadzonych we wrześniu 2002 r. przez Ośrodek
Studiów Wschodnich w Kotlinie Fergańskiej i Tad\
ykistanie nale\
y stwierdzić, \
e w Azji Centralnej
istnieją warunki do rozwoju fundamentalizmu islamskiego[1] i faktycznie mo\
e on powa\
nie
zdestabilizować sytuację w regionie, który przypuszczalnie stanie się zapleczem dla działań
terrorystycznych. Nale\
y jednak podkreślić, \
e zagro\
enie wybuchu nie jest tak du\
e, jak się
powszechnie uwa\
a.
Warto przy tym zauwa\
yć, \
e islam centralnoazjatycki zawiera ogromny i niedostrzegany
potencjał, który mo\
e stabilizować region, a nawet sprzyjać jego rozwojowi. Dlatego te\

niezbędne jest spojrzenie na rolę islamu w regionie nie tylko w kategoriach zagro\
enia, jakie ze
sobą niesie, lecz tak\
e jako na niezbywalny element rzeczywistości Azji Centralnej i szansę, jaką
stwarza dla jej stabilnego rozwoju.
Warunki sprzyjające rozwojowi fundamentalizmu islamskiego
Wysoki i stale rosnący stopień religijności mieszkańców regionu. Przede wszystkim wśród
Tad\
yków i Uzbeków, w nieco mniejszym stopniu wśród Kirgizów, Kazachów i prawdopodobnie
Turkmenów islam jest jednym z najwa\
niejszych składników to\
samości indywidualnej i
zbiorowej; rośnie udział w praktykach religijnych i stopień odwoływania się do wartości islamskich
w \
yciu społecznym. Islam w Azji Centralnej nie ma konkurencji ze strony innych religii i
systemów światopoglądowych.
Nawarstwianie się problemów społeczno-gospodarczych. śadne z państw regionu (w
najmniejszym stopniu teza ta dotyczy Kazachstanu) nie zdołało wypracować modelu gospodarki
pozwalającego zredukować ogromne bezrobocie połączone z eksplozją demograficzną, co stale
obni\
a poziom \
ycia jego mieszkańców. Kryzys ciągnący za sobą m.in. wewnętrzne i zagraniczne
migracje zarobkowe sprzyja rozpadowi tradycyjnych struktur społecznych na poziomie lokalnym
dotychczas zachowujących kontrolę nad swoimi członkami. Warto podkreślić, \
e
fundamentalistyczne organizacje typu Hizb ut-Tahrir rozwijają się przede wszystkim w
środowiskach osób wykorzenionych z tradycyjnych struktur. Istnieje du\
e niebezpieczeństwo, \
e
potencjalne protesty o charakterze ekonomicznym i społecznym mogą szybko przybrać formy
islamskie.
Autorytarny charakter re\
imów centralnoazjatyckich, walka z opozycją i konflikty wewnętrzne.
Konsekwentne (i brutalne) ograniczenie opozycji w państwach Azji Centralnej niemal
uniemo\
liwiło powstanie elit mogących przy u\
yciu politycznych środków wyra\
ać interesy
określonych grup społecznych i regionalnych. W efekcie częstokroć - zwłaszcza na południu
regionu - dochodzi do islamizacji i radykalizacji opozycji, tak\
e tej początkowo świeckiej i
umiarkowanej. Wszystkie niemal konflikty wewnętrzne - zwłaszcza w Tad\
ykistanie i Uzbekistanie
- o charakterze regionalnym, politycznym, społecznym i personalnym w regionie odwoływały się -
wtórnie - do fundamentalistycznej i antyfundamentalistycznej retoryki.
Bliskość Afganistanu. W ogarniętym wojną domową i niestabilnym Afganistanie od niemal
dwudziestu lat centralnoazjatyckie radykalne ruchy islamskie znajdują zaplecze ideologiczne,
schronienie, pomoc wojskową i logistyczną. Ogromnym niebezpieczeństwem jest przenikanie się
struktur fundamentalistycznych, terrorystycznych i mafii zajmujących się handlem narkotykami,
przemytem ludzi i broni do i przez postradziecką Azję Centralną.
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm 2008-04-18
Program Islamski OSW Page 2 of 3
Czynniki ograniczające prawdopodobieństwo destabilizacji Azji Centralnej przez
fundamentalizm islamski w perspektywie najbli\
szego roku
Ograniczony zasięg idei fundamentalistycznych. W społeczeństwach regionu i strukturach
oficjalnego islamu dominuje poczucie nieufności lub wręcz wrogości wobec ruchów
fundamentalistycznych kojarzonych przede wszystkim z niebezpieczeństwem wojny domowej
takiej jak w Tad\
ykistanie i Afganistanie. Nawet na obszarach tradycyjnie związanych z
radykalnym islamem (w Dolinie Karategińskiej i Kotlinie Fergańskiej) dość powszechnie słyszy się
oskar\
enia o instrumentalne wykorzystywanie islamu przez radykałów chciwych przede wszystkim
władzy (byli komendanci Zjednoczonej Opozycji Tad\
yckiej), uwikłanych we współpracę z
mitycznymi wywiadami zagranicznymi i nieprzygotowanych do przejęcia władzy (casus
Afganistanu i Tad\
ykistanu). Popularność idei fundamentalistycznych ma charakter niszowy i
dotyczy przede wszystkim młodzie\
y na obszarach szczególnie silnie dotkniętych skutkami
kryzysu społecznego i gospodarczego.
Stabilna, choć zła, sytuacja gospodarcza. Stagnacja gospodarek państw regionu nie powoduje
gwałtownego bogacenia się lub ubo\
enia całych grup społecznych. Mo\
na mówić o pewnym
przyzwyczajeniu się do niskiego standardu \
ycia. Jednocześnie istnieje mo\
liwość sezonowych
migracji zarobkowych, głównie do Rosji, ale te\
do Kazachstanu, co neutralizuje najbardziej
dynamiczną i zagro\
oną kryzysem grupę młodych mę\
czyzn.
Zakrojona na szeroką skalę konsekwentna akcja policyjna i propagandowa władz państw regionu.
Niesłabnąca kontrola i eliminacja osób oraz środowisk podejrzanych o sympatie
fundamentalistyczne dość skutecznie ogranicza ich mo\
liwość działania.
Dotychczasowe sukcesy w Afganistanie i obecność militarna USA w regionie. Siła, determinacja,
skuteczność USA w walce z Talibami, obecność wojskowa w Uzbekistanie, Kirgistanie i
Tad\
ykistanie oraz poparcie udzielane przez Waszyngton i sojuszników władzom państw Azji
Centralnej znacząco wpływa na niewiarę w sukces ewentualnego przewrotu o charakterze
fundamentalistycznym w regionie.
Okoliczności potencjalnie sprzyjające wybuchowi fundamentalizmu w perspektywie
najbli\
szego roku
Gwałtowne zmiany w sytuacji gospodarczej. Wszelkie gwałtowne ruchy w gospodarce dotykające
bezpośrednio społeczeństwa mogą być przyczyną lokalnych wybuchów niezadowolenia mogących
odwołać się do haseł islamskich. Na skraju takiego niebezpieczeństwa stanął we wrześniu 2002 r.
Uzbekistan wraz próbą wysokiego opodatkowania bazarowego importu, co lokalnie doprowadziło
do starć bazarowych kupców z milicją w ró\
nych punktach kraju.
Zablokowanie migracji zarobkowych. Wzrost nastrojów ksenofobicznych i antyislamskich w
społeczeństwie i części elit Rosji oraz walka z nielegalnymi migrantami grozi utratą %3ńródła
utrzymania dla milionów ludzi w Azji Centralnej (tylko z Tad\
ykistanu co roku do pracy w Rosji
wyje\
d\
a ok. 600-700 tys. osób). Bez wątpienia ich masowy powrót wstrząsnąłby regionem -
warto przy tym przypomnieć, \
e około połowa byłych mud\
ahedinów tad\
yckich utrzymuje siebie i
swoje rodziny z pracy w Rosji.
Incydenty terrorystyczne. Nie mo\
na wykluczyć ograniczonych ataków terrorystycznych o podło\
u
islamskim w Azji Centralnej na obiekty rządowe i siły koalicji stacjonujące w regionie. Te bez
wątpienia pociągnęłyby za sobą falę represji dotykającą wszystkich potencjalnych przeciwników
władz nakręcając tym samym trudną do opanowania spiralę przemocy.
Islam jako czynnik stabilizujący Azję Centralną i baza rozwoju regionu - realia dziś i
potencjał na przyszłość
Islam jest trwałym i niezbywalnym elementem to\
samości indywidualnej i zbiorowej, ponadto
odgrywa ogromna rolę w \
yciu społecznym (zwłaszcza na poziomie lokalnym i poziomie rodziny;
szczególnie wśród Tad\
yków i Uzbeków). Obecnie nie ma alternatywnego systemu wartości,
zachowań i stosunków społecznych mogącego islam zastąpić - nale\
y przypomnieć, \
e nie udało
się to w czasie 70 lat komunistom. Nie wydaje się, \
eby wzorce kultury zachodniej mogły
zakorzenić się w regionie inaczej ni\
na czysto zewnętrznym poziomie. Nie one te\
mogłyby stać
się bazą do swoistej odnowy moralnej w regionie, o potrzebie której coraz mocniej mówią jego
mieszkańcy, co z kolei wykorzystują środowiska fundamentalistyczne, nawołujące do powrotu do
czystego islamu i wprowadzenia szariatu.
Elity i struktury muzułmańskie mają potencjalny i realny wpływ na \
ycie społeczności lokalnych.
Nieformalne elity muzułmańskie, zwłaszcza potomkowie świętych rodów (iszanowie, sejjedzi,
chod\
owie i in.), imamowie lokalnych meczetów, osoby legitymizujące się solidnym
wykształceniem religijnym (i związaną z tym wiedzą o świecie) cieszą się du\
ym autorytetem
społecznym. Tak\
e meczety mahhalińskie i kiszłaczne są wa\
nymi ośrodkami \
ycia wspólnot
lokalnych, bynajmniej nie ograniczającego się wyłącznie do spraw konfesyjnych. Dziś we
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm 2008-04-18
Program Islamski OSW Page 3 of 3
wszystkich krajach regionu - najsilniej w Uzbekistanie - sytuacja taka traktowana jest przez
władze jako zagro\
enie, w efekcie czego ogranicza się swobodę działania i zwiększa kontrolę
policyjną, a tak\
e próbuje się uczynić z meczetów i imamów narzędzie kontroli społecznej. Tym
samym osłabia się ich autorytet i zaprzepaszcza potencjał konsolidacji i aktywności lokalnej, jaki
mają. Osłabianie tradycyjnych struktur i autorytetów ogranicza tak\
e pole manewru w walce z
fundamentalizmem - większość środowisk tradycyjnych czuje się zagro\
ona przez organizacje
typu HT, a przy własnych ograniczeniach nie jest w stanie w pełni hamować odpływu sympatii w
stronę radykałów.
Islam jest czynnikiem konserwatywnym i stabilizującym społeczeństwo, a do pojawiania się
tendencji fundamentalistycznych dochodzi wyłącznie na jego marginesie i tylko w związku z
omawianymi wy\
ej problemami natury społecznej i politycznej. Wszelkie plany na stabilną
przyszłość regionu marginalizujące islam są skazane na klęskę i powodować mogą wyłącznie
wzrost nastrojów fundamentalistycznych.
Islam dysponuje relatywnie du\
ym potencjałem intelektualnym. Dość dobrze rozwinięta jest sieć
szkolnictwa religijnego - podstawowego, średniego, a tak\
e wy\
szego; dość szerokie są równie\

kontakty z zagranicą (wymiana stypendialna, ruch pielgrzymkowy itp.) i przy zapaści systemów
edukacji w regionie mo\
e odegrać pewna rolę. Czynnik ten traktowany jest jednak przede
wszystkim jako zagro\
enie i sposób przenikania idei fundamentalistycznych do Azji Centralnej, na
tym problemie kończy się równie\
zainteresowanie władz. Tak\
e znakomita większość zachodnich
programów stymulujących rozwój edukacji jako jednej z podstaw do stymulowania transformacji
w Azji Centralnej nie widzi potrzeby współpracy ze środowiskami religijnymi. W efekcie bez
odpowiedniego skanalizowania i stymulacji rozwoju przyszłych elit muzułmańskich nie ma mowy o
wykształceniu odpowiedzialnej, zdolnej stawić czoło wyzwaniom, jakie niesie m.in.
fundamentalizm, muzułmańskiej siły intelektualnej.
Islam i zagraniczne ośrodki muzułmańskie - obok oczywistych zagro\
eń, jakie niosą - mogą
sprzyjać rozwiązywaniu szeregu wa\
kich problemów wewnętrznych. Szczególnym przykładem jest
tutaj działalność Agi Chana IV i jego organizacji zrzeszonych w Agha Khan Development Network
w Tad\
ykistanie (a ostatnio w Afganistanie). Aga Chan m.in. przyczynił się do zakończenia wojny
domowej w Tad\
ykistanie, od lat prowadzi równie\
szereg programów stymulujących rozwój
gospodarczy, społeczny i kulturalny (np. szykując się do otwarcia Uniwersytetu Azji Centralnej w
Chorogu). AKDN jest przykładem realnego wkładu środowiska muzułmańskiego w transformację
Azji Centralnej w duchu oczekiwań Zachodu.
Wnioski
Islam jest trwałym, niezbywalnym i dynamicznym elementem rzeczywistości politycznej,
społecznej i kulturowej Azji Centralnej. Jego rola najprawdopodobniej będzie w regionie rosła.
Azja Centralna, a zwłaszcza jej południowa część jest zagro\
ona fundamentalizmem islamskim.
Istota zagadnienia nie le\
y jednak w islamie, a w problemach społecznych, gospodarczych i
politycznych regionu. Walcząc z fundamentalizmem na nich właśnie nale\
y się skupić.
W celu zrozumienia i rozwiązywania problemów regionu, stabilizowania go i stymulowania jego
rozwoju konieczne jest podjęcie wysiłku ucieczki od jednostronnego i budowanego na nieufności i
strachu podejścia do islamu. Islam jako taki w równym stopniu mo\
e destabilizować, jak i
przyczyniać się do stabilności i rozwoju Azję Centralną.
Krzysztof Strachota
Fundamentalizm islamski oznacza tu szeroki prąd kulturowy od lat upowszechniający się w
świecie islamu zmierzający do rewolucyjnego zastąpienia istniejącego - złego - porządku
politycznego, społecznego i aksjologicznego nowym wyrastającym z islamu oczyszczonego z
naleciałości, dającego gotową receptę na sprawiedliwy i gwarantujący rozwój ład oparty na
Koranie i szariacie, znajdujący wyraz w kalifacie, jednoczącym muzułmanów świata - ummę.
Charakterystyczne jest, \
e na całym świecie fundamentalizm rozwija się na obszarach szczególnie
silnie dotkniętych zmianami społecznymi i gospodarczymi np. przyrostem demograficznym, erozją
tradycyjnych struktur społecznych związanych z migracjami zarobkowymi, rozwarstwieniem
społecznym, alienacją elit i wewnętrznymi konfliktami politycznymi - zwłaszcza słabością
opozycyjnych, świeckich sił politycznych. Wedle fundamentalistów rozwiązaniem wszelkich tych
problemów jest islam. [powrót do tekstu]
początek strony
http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm 2008-04-18