HISTORIA
SPIS TREśCI
1 władcy zwierzchni Polski
2 historia Polski
5 z
ródła historyczne
6 chronologia
7 ważniejsze podróże i odkrycie geograficzne
7 wielkie religie świata
7 kultura i sztuka
WA
ADCY ZWIERZCHNI POLSKI
Władca Panowanie Życie Koronacja
Mieszko I ok. 960-992 ok. 935-25 V 992
Bolesław I Chrobry 992-1025 966/967-17 VI 1025 18(23) IV 1025
Mieszko II Lambert 1025-1031 990-10 V 1034 25 XII 1025
Bezprym 1031-1032 986 - zima/wiosna 1032
Mieszko II Lambert 1032-1034 990-10 V 1034
Kazimierz I Odnowiciel 1034 25 VII 1016-19 III 1058
? 1034-1038 ?
Kazimierz I Odnowiciel 1039-1058 25 VII 1016-19 III 1058
Bolesław II Szczodry 1058-1079 1040/42-2/3 IV 1081/82 25 XII 1076
Władysław I Herman 1079-1102 1042/44-4 VI 1102
Zbigniew 1102-1107 1070/73-ok.1112(8 VII 1113)
Bolesław III Krzywousty 1102-1138 20 VIII 1086-28 X 1138
Władysław II Wygnaniec 1138-1146 1105-30 V 1159
Bolesław IV Kędzierzawy 1146-1173 1121/22-5 I 1173
Mieszko III Stary 1173-1177 1122/25-13 III 1202
Kazimierz II Sprawiedliwy 1177-1191 1138-5 V 1194
Mieszko III Stary 1191 1122/25-13 III 1202
Kazimierz II Sprawiedliwy 1191-1194 1138-5 V 1194
Leszek I Biały 1194-1198 ok.1186-23/24 XI 1227
Mieszko III Stary 1198 1122/25-13 III 1202
Leszek I Biały 1198 ok.1186-23/24 XI 1227
Mieszko III Stary ok.1199-1201 1122/25-13 III 1202
Leszek I Biały 1201 ok.1186-23/24 XI 1227
Mieszko III Stary 1201-1202 1122/25-13 III 1202
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 1 z 11
Władysław III Laskonogi 1202-1206 1161/66-18 VIII (3 XI) 1231
Leszek I Biały 1206-1210 ok.1186-23/24 XI 1227
Mieszko I Plątonogi 1210-1211 1131/32-16 V 1211
Leszek I Biały 1211-1227 ok.1186-23/24 XI 1227
Władysław III Laskonogi 1228-1231 1161/66-18 VIII (3 XI) 1231
Henryk I Brodaty 1231-1238 1165/70-19 III 1238
Henryk II Pobożny 1238-1241 1196/1204-9 IV 1241
Konrad I Mazowiecki 1241-1243 1187/88-30 VIII 1247
Bolesław V Wstydliwy 1243-1279 21 VI 1226-7 XII 1279
Leszek II Czarny 1279-1288 1240/42-30 IX 1288
Henryk IV Probus 1288-1290 1257/58-23 VI 1290
Przemysł II 1290-1291 14 X 1257-8 II 1296
Wacław II Czeski 1291-1305 17 IX 1271-21 VI 1305 VIII 1300
Przemysł II 1295-1296 14 X 1257-8 II 1296 26 VI 1295
Wacław III Czeski 1305-1306 6 X 1289-4 VIII 1306
Władysław I A
okietek 1305-1333 17 IX 1260-2 III 1333 20 I 1320
Kazimierz III Wielki 1333-1370 30 IV 1310-5 XI 1370 25 IV 1333
Ludwik Andegaweński 1370-1382 5 III 1326-11 IX 1382 17 XI 1370
Jadwiga Andegaweńska 1384-1399 15/18 II 1374-17 VII 1399 15 X 1384
Władysław II Jagiełło 1386-1434 ok.1351-1 VI 1434 4 III 1386
Władysław III Warneńczyk 1434-1444 31 X 1424-10 XI 1444 25 VII 1434
Kazimierz IV Jagiellończyk 1447-1492 29 XI 1427-7 VI 1492 25 VI 1447
Jan I Olbracht 1492-1501 27 XII 1459-17 VI 1501 23 IX 1492
Aleksander I Jagiellończyk 1501-1506 5 VIII 1461-19 VIII 1506 12 XII 1501
Zygmunt I Stary 1506-1548 1 I 1467-1 IV 1548 24 I 1507
Zygmunt II August 1548-1572 1 VIII 1520-7 VII 1572 20 II 1530
Henryk Walezy 1573-1574 19 IX 1551-2 VIII 1589 21 II 1574
Anna Jagiellonka 1575 18 X 1523-9 IX 1596
1 V 1576
Stefan I Batory 1575-1586 27 IX 1533-12 XII 1586
Zygmunt III Waza 1587-1632 10 VI 1566-30 IV 1632 27 XII 1587
Władysław IV Waza 1632-1648 9 VI 1595-20 V 1648 6 II 1633
Jan II Kazimierz Waza 1648-1668 22 III 1609-20 XI 1672 17 I 1649
Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673 21 VII 1640-10 XI 1673 29 IX 1669
Jan III Sobieski 1674-1696 17 VIII 1629-17 VI 1696 2 II 1676
August II Mocny 1697-1706 12 V 1670-2 II 1733 15 IX 1697
Stanisław Leszczyński 1704-1709 20 X 1677-23 II 1766 4 X 1705
August II Mocny 1709-1733 12 V 1670-2 II 1733 15 IX 1697
Teodor Andrzej Potocki 1733 13 II 1664-12 XI 1738
Stanisław Leszczyński 1733-1736 20 X 1677-23 II 1766 4 X 1705
August III Sas 1733-1763 7 (17) X 1696-5 X 1763 17 I 1734
Stanisław August Poniatowski 1764-1795 17 I 1732-12 II 1798 25 XI 1764
HISTORIA POLSKI
Chrzest Polski
Państwo polskie powstało na ziemiach pomiędzy Wisłą, Wartą i Odrą ponad 1000 lat temu. Sąsiadami Polski byli na
zachodzie Niemcy, na południu Czesi, a na wschodzie Rusini.
Pierwszym polskim władcą, o którym zapisano informacje za jego życia, był Mieszko I. Panował w X wieku, w latach
~960 992.
W tamtych czasach wielkie obszary naszego kraju zajmowała ogromna puszcza. Mieszkały w niej liczne dzikie zwie-
rzęta. Ludzie poruszali się duktami leśnymi, które, zwłaszcza w okresie zimy, wczesnej wiosny i póz
nej jesieni, były
trudne do przebycia.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 2 z 11
Na ziemiach polskich mieszkało wówczas około miliona osób. Polacy uprawiali rolę, hodowali bydło, owce i kozy,
polowali i łowili ryby.
Mieszkali w otoczonych wałami ziemnymi grodach lub na wsi.
Stolicą państwa było Gniezno.
W 966 roku Mieszko I wraz ze swoim dworem przyjął chrzest. Oznaczało to również chrystianizację całego kraju.
Wydarzenie to miało ogromne znaczenie dla dalszych dziejów Polski. Jej książę został postawiony na równi z innymi
władcami chrześcijańskimi łatwiej mu było nawiązywać kontakty polityczne i kulturalne z innymi państwami chrześ-
cijańskiej Europy. Dzięki przyjęciu przez Mieszka chrztu do Polski przybywali wykształceni duchowni. Zorganizowali
oni i prowadzili kancelarię książęcą, pomagali w zarządzaniu państwem, wnosili w życie kraju zdobycze cywilizacyjne
i duchowe chrześcijańskiego Zachodu.
Zjazd Gniez
nieński
Bolesław Chrobry był synem Mieszka I. Za jego panowania Polska stała się państwem silnym, z którym liczyli się
sąsiedzi.
W 997 roku udzielił pomocy w misji chrystianizacyjnej do Prusów biskupowi praskiemu Wojciechowi. Po męczeńskiej
śmierci misjonarza Bolesław wykupił jego zwłoki i pochował w Gniez
nie. W ten sposób Polska uzyskała własnego mę-
czennika, który został w Rzymie uznany za świętego, a katedra gniez
nieńska stała się jeszcze ważniejszym miejscem
kultu.
W 1000 roku doszło do wydarzenia, które odbiło się głośnym echem w całym świecie chrześcijańskim zjazdu gniez
-
nieńskiego, czyli przybycia do Gniezna cesarza Ottona III. Zjazd był prezentacją dorobku cywilizacyjnego młodego
państwa wobec najwyższego autorytetu ówczesnego świata zachodnio-chrześcijańskiego. Ogłoszono utworzenie
arcybiskupstwa w Gniez
nie, któremu podlegały nowo założone biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu.
Relacja kronikarza niemieckiego, uczestnika zjazdu, Thietmara wskazuje, że Chrobry został potraktowany w sposób
szczególny, zwłaszcza iż cesarz założył na jego głowę swój diadem. Obustronne dary wzmocniły więzi przyjaz
ni. Chro-
bry otrzymał gwóz
dz
z krzyża Chrystusowego oraz kopię włóczni św. Maurycego (symbol walki za wiarę). Otton III
otrzymał ramię św. Wojciecha oraz oddział 300 pancernych.
Dwa lata póz
niej zmarł cesarz Otton III, a jego następca prowadził z Bolesławem Chrobrym wojny o Milsko i A
użyce.
Zakończyły się one sukcesem polskiego księcia i przyłączeniem tych ziem do Polski. Potem Chrobry wyruszył z wypra-
wą wojenną na Ruś Kijowską, z której wracając włączył w granice swego państwa tereny zwane Grodami Czerwień-
skimi.
Na Wielkanoc 1025 roku, po uzyskaniu zgody papieża, Bolesław koronował się na pierwszego króla Polski. Koronacja
miała ogromne znaczenie polityczne i moralne, ponieważ świadczyła o niezależności władcy i jego państwa. Wpraw-
dzie wkrótce Chrobry zmarł, ale jego koronę przejął Mieszko II, syn wyznaczony na następcę.
Rozbicie dzielnicowe
Kalendarium:
1109 wojna polsko-niemiecka
1113-9 opanowanie Pomorza Gdańskiego
1121-4 podbój Pomorza Zachodniego
1138 śmierć Bolesława Krzywoustego
Po śmierci księcia Władysława Hermana Polska została podzielona pomiędzy jego dwóch synów: Zbigniewa i Bole-
sława. Bracia nie chcieli dzielić się władzą. Zbigniew uciekł się do pomocy cesarza Henryka V. W 1109 roku pod pre-
tekstem osadzenia na tronie Zbigniewa ruszyła na Polskę wielka wyprawa niemiecka, przekraczając Odrę koło Nakła.
O niepowodzeniu najazdu cesarza zadecydowały trzy czynniki:
- pierwszym z nich było doskonałe przygotowanie grodów nadodrzańskich do obrony przed Niemcami szturmy
odparły Bytom, Wrocław i Głogów,
- drugim była zastosowana przez Bolesława taktyka walki podjazdowej,
- trzecim był opór całego społeczeństwa i powszechny charakter walki prowadzonej tak przez dowodzone przez Bo-
lesława rycerstwo, jak mieszkańców grodów i chłopów, którzy dręczyli Niemców drobnymi utarczkami, uniemożli-
wiając spokojny przemarsz.
Pod Wrocławiem armia niemiecka wyczerpana, wygłodzona i pozbawiona pomocy stała się łatwym łupem dla Bole-
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 3 z 11
sława (bitwa na przedpolach Wrocławia tzw. Psim Polu). Pokonany cesarz zarządził odwrót.
Zwycięstwo nad cesarzem pozwoliło Bolesławowi na podjęcie walki o Pomorze. W latach 1113-19 władca podporząd-
kował sobie Pomorze Gdańskie. W latach 1121-22 zdobył Szczecin i w ciągu następnych dwóch lat rozciągnął swoje
wpływy na całe Pomorze Zachodnie.
Bolesław Krzywousty umarł w 1038 roku, wydając przed śmiercią statut regulujący następstwo tronu oraz organi-
zację państwa. Władza została podzielona między synów Bolesława, przy czym najstarszy z nich (senior) miał być
zwierzchnikiem młodszych (juniorów).
Każdy z synów Bolesława Krzywoustego prócz Kazimierza Sprawiedliwego, który prawdopodobnie przyszedł na świat
już po wydaniu statutu, i Henryka Sandomierskiego, który nie był wtedy pełnoletni otrzymał osobną dzielnicę:
 Władysław  Śląsk z ziemią lubuską,
 Bolesław Kędzierzawy  Mazowsze,
 Mieszko Stary  Wielkopolskę.
Pozostała środkowa część kraju miała stanowić, jako osobna dzielnica (tzw. senioralna), terytorialną podstawę wła-
dzy i potęgi księcia zwierzchniego Polski. Takim zaś rzeczywistym, suwerennym władcą całego państwa miał być każ-
dorazowo najstarszy wiekiem członek dynastii piastowskiej, czyli senior, mający siedzibę w Krakowie.
Synowie Krzywoustego nie zastosowali się do wskazań ojca i walczyli pomiędzy sobą o wpływy i władzę. Spowodo-
wało to rozpad państwa polskiego na części. Okres ten nazywamy rozbiciem dzielnicowym.
W czasie rozbicia poszczególni książęta konkurowali ze sobą nie tylko w walce orężnej, lecz także dążyli do powiększe-
nia swego księstwa, wzbogacenia go i zaimponowania sąsiadom wielkością i wystrojem swej rezydencji, wspaniałoś-
cią założonych przez siebie miast, otaczaniem się ludz
mi światłymi. W XIII wieku rozwijały się miasta będące stolicami
poszczególnych księstewek: Kraków, Poznań, Wrocław, Płock.
Skutki rozbicia dzielnicowego były długofalowe. Mimo póz
niejszego zjednoczenia ziem polskich Mazowsze zostało
przyłączone na powrót do Polski w XVI wieku, zaś Śląsk dopiero w XX, po II wojnie światowej.
Zjednoczenie Polski
Rozbicie dzielnicowe przeszkadzało licznym mieszkańcom ziem polskich normalnie żyć. Nagle, bez istotnej przyczyny
wiele rodzin zaczęło mieszkać w innych państwach. Kupcy, dotychczas podróżujący bez przeszkód po kraju, teraz
musieli płacić cło, jak w handlu zagranicznym.
Prekursorami zjednoczenia państwa byli książęta śląscy. Władcy ci, zwani przez historyków  monarchią Henryków
śląskich , stworzyli w XIII wieku silny organizm państwowy. Twórcą  państewka był Henryk Brodaty, który w ciągu
czterdziestu lat swego panowania zjednoczył Śląsk, Wielkopolskę i Małopolskę, czyli połowę obszaru państwa pol-
skiego sprzed rozbicia dzielnicowego. W 1234 roku podjął starania o koronę królewską u papieża i cesarza. Niestety,
bezskuteczne (starania te kontynuował jego syn Henryk Pobożny również bez efektu). Monarchia Henryków Ślą-
skich przetrwała zaledwie kilkadziesiąt lat rozpadła się po śmierci Henryka Pobożnego.
Jednym z ośrodków zjednoczeniowych był Kościół. Granice biskupstw nie pokrywały się z podziałem dzielnicowym,
a arcybiskupstwo w Gniez
nie obejmowało obszar całego państwa.
Idei zjednoczenia sprzyjało powstanie legendy św. Stanisława, przedstawionej przez kronikarza Wincentego Kadłub-
ka. Św. Stanisław stał się patronem całej Polski, a Kraków, gdzie spoczywała trumna ze zwłokami biskupa, ośrodkiem
politycznym jednoczącym piastowskie ziemie.
Pierwszym władcą, który w okresie rozbicia został koronowany w Gniez
nie na króla Polski, był książę wielkopolski
Przemysł II. Uczynił to po podboju i przyłączeniu do swojej dzielnicy Pomorza Gdańskiego. Krótko po tym został
zamordowany, co sprawiło, że jego koronacja nie miała trwałych skutków. Utrwaliła jednak przekonanie, że zwierzch-
nikiem dzielnicowych książąt powinien być król.
W 1291 roku władzę w Krakowie objął król Czech Wacław II. Wkrótce opanował Wielkopolskę oraz podporządkował
sobie większość księstw śląskich. W 1300 roku koronował się w Gniez
nie na króla Polski. Zjednoczył pod swoją władzą
dwie główne dzielnice: Wielkopolskę i Małopolskę, a także Pomorze Gdańskie, Kujawy, ziemię sieradzką i łęczycką.
Jego zwierzchność uznawali książęta Opola, Cieszyna, Raciborza, a od 1301 roku Wrocławia, Legnicy i Brzegu. Jednak
ponieważ Wacław powierzał urzędy państwowe i kościelne Czechom i Niemcom oraz złożył cesarzowi hołd lenny,
powstała przeciw niemu opozycja polskich możnych.
Śmierć Wacława II w 1305 roku i rychła śmierć jego syna Wacława III otworzyły drogę do polskiej korony księciu łę-
czycko-kujawskiemu Władysławowi A
okietkowi. Zajął on Kraków, Sandomierz, ziemię łęczycką, sieradzką i Pomorze
Gdańskie. W 1314 roku A
okietek podporządkował sobie Wielkopolskę i rozpoczął u papieża starania o koronę.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 4 z 11
Koronacja Władysława A
okietka na króla Polski w Krakowie w 1320 roku oznaczała koniec rozbicia dzielnicowego.
Tylko część ziem piastowskich znalazła się w granicach odbudowanego państwa: Wielkopolska, Małopolska i ziemia
łęczycko-kujawska.
Pomorze Gdańskie zostało zagarnięte przez Krzyżaków w 1308 roku, a najważniejszym zadaniem, jakie stanęło przed
nowym królem, była obrona niezawisłości państwa przed zakusami sąsiadów.
Kazimierz Wielki
Kazimierz objął rządy w kraju tylko częściowo zjednoczonym. Poza granicami królestwa pozostawały takie ziemie, jak
Śląsk, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Kujawy, Mazowsze, ziemia dobrzyńska i chełmińska. Król, obejmując
władzę po swoim ojcu, władał niedużym państwem złożonym z ziem: Wielkopolski i Małopolski oraz ziemi łęczycko-
sieradzkiej, krajem pozbawionym prężnej administracji, łupionym przez rabusiów i łotrzyków, zagrożonym zewnętrz-
nie przez Krzyżaków. Toteż zanim rozpoczął walkę o odzyskanie utraconych ziem, zaczął od umocnienia państwa.
Król budował zamki (około 53) i okalał miasta murami obronnymi (23). Fortyfikacje powstawały od granic państwa
krzyżackiego po Kraków na południu. Do XIV wieku warownie miały konstrukcje drewniano-ziemne. Za czasów Kazi-
mierza Wielkiego zaczęto wznosić budowle z łamanego kamienia i cegły spajanych wapienną zaprawą.
Zamki i warownie król obsadzał załogami rycerzy z tzw. pospolitego ruszenia lub żołnierzami zaciężnymi, zamków
prywatnych broniły załogi składające się z rycerstwa pozostającego na służbie biskupów czy możnych. Miast bronili
mieszczanie podlegający obowiązkowi wojskowemu. Każdy cech czy konfraternia kupiecka była zobowiązania do
obrony wyznaczonej części murów, bram i baszt miejskich, posiadała własne zapasy amunicji.
Reforma obronności nie zawężała się tylko do budowy sieci umocnień. Nakładała ponadto powszechny obowiązek
wojskowy na całe rycerstwo.
Powstające nowoczesne państwo polskie musiało posiadać ujednolicony system prawny. W czasie rozbicia dzielni-
cowego prawie każda ziemia wytworzyła własny kodeks oparty na prawie zwyczajowym. Kazimierz doprowadził do
spisania prawa w tzw. statutach. Statuty te docenili następcy króla, przepisując je, tak że dotrwały jako prawo do
końca XVIII wieku.
Król Kazimierz przeprowadził również reformę pieniądza  wprowadził nową monetę: grosz polski.
W czasach panowania Kazimierza prężnie rozwijało się górnictwo. Wiele miast małopolskich opierał swój handel
o żupy (kopalnie) solne w Wieliczce czy Bochni. Sól eksportowano do Czech, Moraw, na Węgry. Można było za nią
sprowadzać miedz
, żelazo, a nawet złoto.
Rozwój gospodarczy kraju wywołał zmiany w układzie społecznym, zaczęły kształtować się stany, czyli grupy społecz-
ne podlegające takim samym prawom i obowiązkom.
Podstawę społeczeństwa (70%) stanowili chłopi, zaś około 20%  mieszczanie. Kazimierz Wielki popierał rozwój
osadnictwa tak miejskiego, jak wiejskiego. Historycy określają, że w samej Wielkopolsce przybyło ponad 50 miast.
Inicjatywa króla nie ograniczała się tylko do popierania zakładania miast i wsi, przejawiała się również w budowie
dróg, organizacji systemu celnego, targów, a także w nadawaniu przywilejów.
Stanem uprzywilejowanym w państwie Kazimierza było rycerstwo, stanowiące około 10% społeczeństwa. Stan rycer-
ski był wewnętrznie zróżnicowany: od bogatego możnowładztwa po drobne rycerstwo. Z tego stanu rekrutowała się
armia królewska. Oddzielnym stanem było duchowieństwo.
Kazimierz Wielki nie zaniedbywał nauki i sztuki. Fundował nowe kościoły, ozdabiał i wyposażał już istniejące. Do dziś
zachowały się katedra krakowska na Wawelu, katedra w Sandomierzu, kolegiata w Wiślicy, kolegiata w Stopnicy, koś-
cioły w Szydłowie i Niepołomicach.
Jednym z najdonioślejszych dokonań Kazimierza Wielkiego było powołanie w 1364 roku Akademii Krakowskiej.
y
RÓDA
A HISTORYCZNE
y
ródła historyczne to wszelkie ślady działalności człowieka, które dostarczają informacji o przeszłości i są podstawą
do jej poznania.
y
ródła historyczne dzielimy na:
 pisane,
 materialne,
 tradycję ustną.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 5 z 11
y
ródła pisane informują o opisywanych wydarzeniach i umożliwiają poznanie życia społecznego, gospodarczego
czy politycznego. Zaliczamy do nich m.in. biografie, kroniki, roczniki, pamiętniki wszelkie akta, dokumenty itp. y
ród-
łami pisanymi będą również dzieła literackie.
y
ródłami materialnymi są konkretne wytwory pracy człowieka, np. monety, narzędzia, zamki i inne.
Jedno z
ródło można zaliczyć do różnych typów, np. XVI-wieczną księgę będziemy traktować jako z
ródło pisane i ba-
dać jej treść, a jednocześnie będziemy dowiadywać się m.in., jak kiedyś wykonywano księgi traktujemy ją wtedy jak
z
ródło materialne. Jednocześnie ta sama księga może zawierać czyjąś zapisaną relację lub opowieść informuje nas
o istniejącym wówczas przekazie ustnym.
CHRONOLOGIA
Nauką zajmującą się mierzeniem i podziałem czasu jest chronologia. Najstarszymi jednostkami rachuby czasu były
zjawiska atmosferyczne wywoływane przez ruch Ziemi i Księżyca, takie jak doba, miesiąc księżycowy, rok. Na tej
podstawie wykształciły się trzy różne systemy mierzenia czasu:
 roku księżycowego  opartego na fazach Księżyca (siedmiodniowy tydzień, księżycowe miesiące muzułmańskie);
 roku słonecznego  opartego na ruchu Ziemi wokół Słońca (lata, pory roku);
 roku księżycowo-słonecznego  łączącego oba poprzednie i stosowanego obecnie.
Jak liczymy upływający czas?
Chronologiczne (zgodne z następstwem czasu) ujmowanie dziejów wymagało wyznaczenia momentu, od którego
będą liczone lata (ery). Były nim szczególnie ważne, rzeczywiste lub legendarne wydarzenia:
 stworzenie świata według opisu biblijnego (3761 r. p.n.e. wg ery żydowskiej),
 narodziny Chrystusa (1 r. n.e. nasza era, obecnie najbardziej rozpowszechniony  rok początku na świecie),
 ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (662 r. n.e. era muzułmańska).
Kalendarze
System rachuby dni, miesięcy, pór roku i lat nazywamy kalendarzem. Opiera się on na dwóch okresowych zjawiskach
astronomicznych:
 cyklu zmian pór roku związanych z obiegiem Ziemi wokół Słońca,
 cyklu zmian faz Księżyca.
Pierwowzorem kalendarzy europejskich był kalendarz egipski (12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodatkowych; dzielił
się na trzy pory roku: wylewu Nilu, siewu i żniw; doba podzielona była na 24 godziny).
W I wieku p.n.e. rzymski polityk Juliusz Cezar dokonał reformy kalendarza (stworzył kalendarz juliański). Dostosował
długość roku kalendarzowego do długości roku astronomicznego, wprowadził miesiące po 30 i 31 dni.
Jednak rok juliański okazał się o 11 minut dłuższy od astronomicznego. W 1582 roku papież Grzegorz XIII powołał
specjalną komisję, która dokonała kolejnej reformy kalendarza. Wprowadzono wtedy lata przestępne.
Stopniowo zaczęto używać go na całym świecie (w Polsce już w 1852 roku). Kalendarz ten, nazywany gregoriańskim,
jest używany do dnia dzisiejszego.
Podział roku na tygodnie, który powszechnie przyjął się w Europie, jest najprawdopodobniej pochodzenia babiloń-
skiego.
Jak mierzyć czas?
24 godziny to doba, którą popularnie nazywamy dniem.
7 dni to tydzień.
28/9, 30 lub 31 to jeden miesiąc.
12 miesięcy tworzy jeden rok.
10 lat to jedna dekada lub dziesięciolecie.
100 lat (10 dekad) to jeden wiek.
10 wieków to jedno tysiąclecie (milenium).
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 6 z 11
Oś czasowa
Uporządkowując czas, w historii korzystamy często z osi czasowej. Umożliwia ona w stosunkowo prosty sposób wska-
zać, w jakiej kolejności chronologicznej następowały wydarzenia historyczne, jaki odstęp czasu je dzielił, czy też jak
długo trwały. Zasady konstruowania osi czasowej są podobne do tych, z których korzystamy, rysując oś liczbową.
Pamiętajmy tylko o tym, że lata przed naszą erą liczymy  do tyłu .
WAŻNIEJSZE PODRÓŻE I ODKRYCIA GEOGRAFICZNE
Lata wyprawy Odkrywca Rejon świata Osiągnięcia
1487  1488 Bartolomeo Diaz, Portu- Afryka Dotarcie do Przylądka Dobrej Nadziei (Burz)
galczyk
1492 - 1493 Krzysztof Kolumb, Włoch Ameryka  Odkrycie Ameryki,
1493 - 1496 w służbie hiszpańskiej zbadanie wysp południowoamerykańskich
1498 - 1500
1502 - 1504
1499 - 1500 Amerigo Vespucci, Włoch Ameryka Zbadanie wybrzeży Brazylii
1501 - 1502 w służbie hiszpańskiej
i portugalskiej
1497 - 1498 Vasco da Gama, Portugal- Afryka, Azja Odkrycie morskiej drogi do Indii
czyk
1519 - 1521 Ferdynand Magellan, Świat Pierwsze opłynięcie świata (Magellan zginął w trakcie
Portugalczyk w służbie wyprawy, do Hiszpanii wrócił jeden okręt  Victoria
hiszpańskiej z 18 ludz
mi pod dowództwem J. S. del Cano)
WIELKIE RELIGIE śWIATA
Nazwa religii chrześcijaństwo islam buddyzm judaizm
Nazwa wyznawców chrześcijanie muzułmanie buddyści Żydzi
Imię Boga Święta Trójca: Jahwe (Bóg Ojciec), Allach (Bóg) Budda Jahwe
Jezus Chrystus (Syn Boży) i Duch
Święty
Nazwa świątyni kościół meczet m.in. pagoda Tylko jedno miejsce, gdzie
składano ofiary - świątynia
jerozolimska; pozostałe to
domy modlitwy - synagogi
Podstawowe zasady Przykazanie Miłości, Dekalog (10  Jest tylko jeden Bóg nie wolno zabierać Dekalog (10 Przykazań)
Przykazań) (Allach) , post (ramadan), życia, nie wolno mó-
jałmużna, modlitwa, wić rzeczy niepraw-
pielgrzymka do Mekki dziwych, nie wolno
brać tego, czego się
nie otrzymało
Gdzie wyznawana Na całym świecie Głównie w krajach arab- Głównie Azja Głównie w Izraelu
skich
Święta księga Stary i Nowy Testament (Biblia Koran m.in. Tipitaka (Trój- Tora
- Pismo Święte) kosz)
Znak - symbol krzyż półksiężyc kwiat lotosu
KULTURA I SZTUKA
Prehistoria
2 września 1940 roku czterej Francuzi dokonali epokowego odkrycia: znalez
li wejście do groty Lascaux, doskonale
zachowanego sanktuarium malowideł polichromowanych (wiek zabytków określa się na 10-30 tysięcy lat).
Lascaux ma kształt korytarza o długości około 100 m. Ludzie wchodzili do niej przez bardzo wąskie przejście. Tu otwie-
rała się przed nimi główna sala Rotunda Byków oświetlona kiedyś światłem dziennym. W głębi ciągnie się korytarz
zwany Galerią Osiową. Z prawej strony Pasaż, prowadzi do Absydy, za nią znajdujemy Studnię. Pasażem dojdziemy
do Sali Kotów.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 7 z 11
Starożytny Egipt
Około 5 tysięcy lat temu powstało w Egipcie pismo. Najstarszymi znakami były hieroglify, które często nazywamy
pismem obrazkowym. Hieroglifów używano do uroczystych napisów, które ryto w kamieniu lub malowano na drew-
nie. Wiele dokumentów zostało zapisanych na specjalnie do tego przygotowanym materiale  papirusie.
Najsławniejszymi dziełami egipskiej architektury były grobowce faraonów  piramidy. Największą z nich była wybu-
dowana ok. 2580 roku p.n.e. piramida Cheopsa w Gizie. Wznosiła się na wysokość 146 m, a jej kwadratowa podstawa
miała boki długości 230 m. Do jej budowy zużyto ponad 2 miliony głazów o wadze 2,5 tony każdy!
świątynie budowano według stałych zasad. Do wejścia prowadziła aleja z ustawionych po obu stronach sfinksów.
Dalej był otoczony kolumnami dziedziniec, a za nim wielka sala z wieloma rzędami kolumn zakończonych u góry
głowicami o kształtach stulonego pąka lotosu albo korony palmy. Następnie tzw. Sala Świętej Barki i wreszcie Miejsce
Święte, sanktuarium, do którego wstęp miał tylko faraon i najwyżsi kapłani. Tutaj znajdował się posąg bóstwa.
Świątynie i grobowce zdobiono rzez
bami, reliefami, malowidłami i napisami. Postacie bóstw i faraonów przed-
stawiano w pozycji siedzącej, stojącej lub kroczącej, w postawie sztywnej i wyniosłej. Odtwarzając ciała i twarze, nie
wolno było ukazywać ich starzenia się, wad (tzw. bezczasowa młodość) ani przedstawiać uczuć.
Reliefy zdobiły kolumny świątyń oraz ściany kaplic grobowych. Podobnie jak malowidła ścienne komponowano je
parami, umieszczając jeden nad drugim. Postać ludzką przedstawiano tak, aby oglądający mógł zobaczyć jak najwię-
cej:
 głowę profilem,
 oko widziane z przodu,
 dolną część tułowia  bokiem,
 tors z przodu,
 stopy bokiem.
Starożytna Grecja
Ambicją państw greckich było zapewnienie swym opiekuńczym bóstwom odpowiednich siedzib  świątyń, które
będą trwałym świadectwem potęgi i pobożności. Do najsłynniejszych budowli należały: świątynia Zeusa w Olimpii
oraz budowle ateńskiego Akropolu, z Partenonem na czele. Wystawiano także posągi i kolumny, często fundowane
z okazji sukcesów militarnych. Nieco póz
niej, i w mniejszym stopniu, rozwinęło się budownictwo publiczne: gmachy
dla rad i urzędników, urządzenia wodne itp.
Rzemieślnicy pracowali także dla bogatych arystokratycznych rodzin. Te, rzecz ciekawa, nie próbowały zapewnić so-
bie okazałych pałaców. Arystokracja czyniła natomiast wysiłki, aby swe domostwa wyposażyć w przedmioty piękne
i kosztowne. Malowana ceramika, brązowe naczynia, paradna broń, wielobarwne tkaniny były w nich wystawiane
na widok publiczny, przynosząc gospodarzom uznanie i podziw.
W architekturze greckiej wykształciły się trzy porządki kolumnowe: monumentalny dorycki, znacznie lżejszy joński
i najbardziej ozdobny koryncki.
Rzez
ba grecka wykonywana była zarówno w kamieniu, jak i w brązie. Znajdujemy ją w płaskorzez
bach zdobiących
świątynie oraz jako posągi zdobiące wnętrze budynków lub place przed nimi. Tematy czerpano głównie z mitologii.
Do najważniejszych dzieł zaliczamy posągi Ateny z akropolskiego Partenonu i Zeusa ze świątyni w Olimpii wykonane
przez Fidiasza.
Rozwijała się również rzez
ba portretowa, mająca ukazywać osobowość modela jej zachowanym przykładem jest
m.in. popiersie Peryklesa dłuta Kresilasa.
Szczególnie ważne miejsce zajmowało malarstwo wazowe. Jego znaczenie dla nas potęguje fakt, że często jest ono
dzisiaj jedynym dostępnym z
ródłem pozwalającym poznać życie Greków. Na naczyniach znajdujemy obrazy bitew,
pojedynki, defilady rydwanów, sceny pogrzebów. W zdobnictwie wielkim powodzeniem cieszyły się wizerunki zwie-
rząt i istot fantastycznych: sfinksów, chimer, gryfów i innych skrzydlatych potworów.
Malarstwo rozwijało się przede wszystkim jako malarstwo ścienne. W V wieku p.n.e. posługiwano się już światłocie-
niem i perspektywą liniową. Najprawdopodobniej w IV wieku p.n.e. szczytowy rozwój osiągnęło malarstwo sztalugo-
we, niestety do dzisiaj nie zachowały się jego przykłady znamy je z opisów.
Dużą popularnością w dekoracji budynków cieszyły się mozaiki.
Literatura grecka to przede wszystkim  Iliada i  Odyseja , dwa arcydzieła opisujące wydarzenia związane z wojną
trojańską. Ich autorstwo przypisuje się Homerowi. Język, epitety, styl i kompozycja tych epopei wywarły duży wpływ
na twórców greckich i stały się inspiracją dla literatury nowożytnej.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 8 z 11
Najwybitniejszym bajkopisarzem greckim był Ezop.
W Grecji rozwinął się też dramat, zarówno w formie poważnej (tragedia), jak i komicznej (komedia).
W VI wieku p.n.e. powstała filozofia (filo  miłować, sofia  mądrość). Filozofowie próbowali znalez
ć odpowiedzi na
podstawowe pytania: jak powstało życie na ziemi, skąd się wziął człowiek, jakie jest jego miejsce w świecie i sens
życia? Starali się objaśnić świat bez odwoływania się do mitologii, opierając się na obserwacji i doświadczeniu. Od
V w. p.n.e. głównym ośrodkiem filozoficznym były się Ateny tu m.in. powstały dwie szkoły filozoficzne: Akademia
Platońska i Liceum Arystotelesa. Najbardziej znanymi filozofami byli: Arystoteles, Platon i Sokrates.
Starożytny Rzym
Rzymianie zawdzięczają bardzo dużo wpływom etruskim. To właśnie dzięki Etruskom nauczyli się budowy świątyń,
dróg i ścieków, obróbki brązu oraz przejęli od nich wiele obrządków religijnych.
Najbardziej znanymi rzymskimi przykładami sztuki etruskiej były Świątynia Jowisza na Kapitolu oraz Wilczyca kapito-
lińska. Po podboju Etrurii Rzymianie wchłonęli cały dorobek kulturalny Etrusków, a sztuka etruska wygasła, ustępując
miejsca rzymskiej.
Twórcami i wykonawcami większości rzymskich dzieł sztuki byli Grecy. Jednak pracowali dla Rzymian, na ich zamó-
wienie, zgodnie z ich gustami i oczekiwaniami.
W architekturze Rzymianie udoskonalili i zastosowali na szeroką skalę konstrukcje łukowe i sklepienia. Do budowy
zaczęli stosować wypaloną cegłę łączoną cementem, a ściany pokrywali tynkiem. Rozbudowywali fasady budyn-
ków. Stosowali greckie porządki kolumnowe, ale straciły on charakter kanonu i zostały uzupełnione kolumną jońsko-
koryncką i porządkiem etruskim. W architekturze sakralnej pojawiły się świątynie okrągłe.
Opanowanie konstrukcji łukowych pozwalało nie tylko na budowę akweduktów i mostów, ale umożliwiało wzno-
szenie wielopiętrowych budowli. Do zabytków architektury zaliczamy również takie monumentalne pomniki, jak łuki
triumfalne i kolumny zwieńczone posągami cesarzy.
W czasach Cesarstwa szczególnie rozwinęła się rzez
ba portretowa i typ  oficjalnego portretu panujących.
Na ścianach budowli publicznych, pomnikach, łukach triumfalnych i kolumnach umieszczano reliefy dekoracyjne
o tematyce historycznej. Upamiętniano w ten sposób ważne wydarzenia, będące dumą Rzymian.
Malarstwo rzymskie znane jest przede wszystkim z dekoracji ściennych. Przedstawiano sceny mitologiczne, krajo-
brazy, sceny z ludz
mi w bujnej zieleni, martwe natury i egzotyczne zwierzęta oraz architekturę. Artyści w mistrzowski
sposób stosowali perspektywę i światłocień.
Posadzki domów, a niekiedy również ściany, zdobiono mozaikami. Układano je z kostek kamiennych, terakotowych
i szklanych. W I w. p.n.e. pojawiła się mozaika dwubarwna (czarne motywy na jasnym tle), a w III w. n.e. utrwalił się
podział posadzki na kwatery z pojedynczymi motywami figuralnymi.
Rozkwit literatury rzymskiej przypadł na czasy panowania Oktawiana Augusta. Wśród licznych twórców należy
zwrócić uwagę na: Wergiliusza był autorem  Eneidy , epopei opiewającej przygody Trojańczyka Eneasza, oraz Tytusa
Liwiusza napisał  Dzieje Rzymu od założenia miasta .
Warto jeszcze zwrócić uwagę na najsłynniejszego literata wśród polityków, którym był Juliusz Cezar. Pozostawił on
utwory, w których relacjonował prowadzone przez siebie kampanie wojenne:  O wojnie galijskiej i  O wojnie domo-
wej .
Sztuka romańska
Sztuka romańska wykształciła się na początku II tysiąclecia. W średniowieczu najważniejszym mecenasem sztuki był
Kościół. Wspomagał zarówno budowę kościołów, jak też malarstwo i rzez
bę, przede wszystkim o tematyce religijnej.
Rozkwit architektury romańskiej łączył się z powstaniem nowych dynamicznych zakonów benedyktynów oraz cy-
stersów. Dzięki nim wybudowano wiele opactw z przylegającymi do nich kościołami.
Kościoły romańskie budowano przede wszystkim z kamienia (w Polsce pierwsze budowle sakralne po przyjęciu
chrześcijaństwa były drewniane podobnie jak na zachodzie Europy).
Front kościoła był zawsze zwrócony na zachód, a apsyda na wschód. Nawa poprzeczna wyraz
nie wystawała poza
nawę główną, tak że na rzucie poziomym (planie) przybrała wyraz
ną postać krzyża.
Do najsłynniejszych zabytków sztuki romańskiej należą: opactwo w Cluny (Francja), zamek Tower w Londynie (Wielka Bryta-
nia), katedra w Trewirze, Wormacji (Niemcy), kolegiata w Tumie pod A
ęczycą i klasztor benedyktynów w Tyńcu (Polska).
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 9 z 11
Malarstwo stanowiło swoistą pomoc naukową, by niepiśmienne społeczeństwo mogło poznać problematykę chrześ-
cijaństwa. Prócz olbrzymich obrazów zdobiących świątynie powstawały małe ilustracje na kartach kodeksów, kronik.
Rzez
ba romańska, podobnie jak malarstwo, spełniała rolę  księgi , którą oglądali czytali ludzie średniowiecza.
Umieszczane na fasadach kościołów, portalach, tympanonach, załomkach muru wewnątrz świątyni rzez
by uczyły po-
kory, a pokazując, jakie kary czekają grzeszących, sprzyjały modlitwie.
Sztuka romańska przyniosła też rozkwit innych form artystycznych. Powstawały piękne gobeliny, coraz wymyślniej
były zdobione okładki ksiąg, a zamożni wierni mogli się zaopatrzyć w wykonane ze szlachetnych metali, często ema-
liowane, wyroby rękodzieła związane z symboliką chrześcijańską.
Sztuka gotycka
Pierwsze kościoły w stylu gotyckim zbudowano we Francji. Znakomitymi przykładami są Notre Dame w Paryżu,
St. Denis tamże i Chartres. Podobne przykłady odnajdujemy w Anglii, np. Salisbury, gotyckie kościoły powstawały też
w Niemczech, Hiszpanii, we Włoszech.
Kościoły budowane były na planie krzyża. Katedry gotyckie to budynki o niebywałej wysokości wnętrza (Reims
38 m, Beauvais 48 m). Budowano je latami (katedrę Notre Dame budowano 170 lat). Początkowo z kamienia, póz
niej
z cegły.
Tym, co różniło kościoły romańskie od gotyckich, był nowy rodzaj sklepienia: sklepienie ostrołukowo-żebrowe. Przy
tej udoskonalonej konstrukcji ściany nośne nie musiały być tak masywne. Cieńsze ściany kościołów gotyckich umoż-
liwiły zastosowanie oszklonych okien, dzięki czemu do wnętrza wpadało więcej światła. Okna bocznych naw i prez-
biterium wypełniono witrażami, zaś okna ścian szczytowych miały formę rozet.
Oprócz kościelnej rozwijała się różnorodna i bogata architektura świecka, zachowały się m.in. piękny ratusz w Bruk-
seli, zamek krzyżacki w Malborku, zamek Coca koło Segowii (ok. 1400 r.), Carcassonne z przełomu XII i XIII wieku, pałac
Jacques a Coeur z XV w.
Mówiąc o gotyckiej rzez
bie, nie sposób pominąć ołtarzy. Przy jednej parze skrzydeł mówimy o tryptyku, przy dwóch
parach o poliptyku. W części środkowej ołtarza mieściła się zwykle kompozycja rzez
biarska, na skrzydłach płasko-
rzez
by. Najwspanialszym przykładem polskiego ołtarza gotyckiego jest ołtarz Wita Stwosza (1447-1533) znajdujący
się w kościele Mariackim w Krakowie.
Po XIII wieku okres świetności przeżywały zamki, dwory oraz miasta. Duchowieństwo, arystokracja i bogaci miesz-
czanie zaczęli interesować się malarstwem. W kościołach pojawiły się obrazy stanowiące tło dla odprawianej mszy
 miały one skupiać uwagę wiernych i wzbudzać w nich uczucia religijne. Rosnący, dzięki popularyzacji przez francisz-
kanów, kult Marii miał ogromny wpływ na sztukę.
Okres rozkwitu przeżywać zaczęło również malarstwo ścienne  jedną z przyczyn tego zjawiska był rozwój zakonu
franciszkanów. Popularność zakonu wzmogła zapotrzebowanie na nowe kościoły, a malarstwo umożliwiało lepszą od
mozaiki formę ich dekoracji.
W sztuce gotyku pojawiły się freski.
W latach trzydziestych XV wieku we Flandrii pojawił się nowy rodzaj malarstwa  malarstwo olejne. Zmieszane
z olejem pigmenty (barwniki) charakteryzowały się świetlistością, jakiej nie można było uzyskać za pomocą do tej
pory używanej tempery. Obrazy olejne umożliwiały niespotykaną do tej pory dbałość o detale malarstwo olejne
stało się w ciągu następnych wieków najważniejszym środkiem wyrazu w sztuce europejskiej.
Sztuka Renesansu
NAJWYBITNIEJSZE POSTACIE EPOKI ODRODZENIA
Twórca Dziedzina działalności Dzieło
Leonardo da Vinci (1452-1519) malarstwo obrazy: Mona Liza, Dama z łasiczką, Ostatnia wieczerza
Michał Anioł Buonarotti rzez
ba rzez
by: Pieta, Dawid, Mojżesz
(1475-1564)
malarstwo freski w Kaplicy Sykstyńskiej
architektura kopuła bazyliki św. Piotra, grobowiec Wawrzyńca Medyceusza
Raffaello Santi malarstwo malarz Madonn, prace nad bazyliką św. Piotra
(1483-1520)
Jan Gutenberg drukarstwo wynalezienie druku
(1400-1468)
Mikołaj Kopernik (1473-1543) astronomia O obrotach sfer niebieskich (teoria heliocentryczna)
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 10 z 11
Renesans, czyli odrodzenie, rozpoczął się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich przy końcu
XV w. We Włoszech trwał do początku, a na północy Europy do końca XVI stulecia.
Za kolebkę renesansu uważa się Florencję. Odrodzenie rozwinęło się dzięki rodowi Medyceuszy. Byli oni wielkimi
bankierami i mecenasami sztuki. W ich pałacu znalazło opiekę wielu twórców.
Sztukę renesansu charakteryzował powrót do wzorców starożytnych. W architekturze wzorem dla włoskich budowni-
czych był rzymski Panteon, okrągła budowla przykryta kopułą, z portykiem wspartym na kolumnach. Obok budowli
sakralnych powstawały pałace, siedziby możnych rodów, z reguły o dużych, półkolisto zakończonych oknach. Budow-
le te miały cztery skrzydła, tworzące wewnętrzny dziedziniec, który obiegały otwarte korytarze, zwane krużgankami.
Poszczególne kondygnacje pałacu oddzielały pasy gzymsów, największy i najbardziej ozdobny z nich przy samym
dachu.
Renesans w Polsce
Renesans był dla Polski czasem szczególnym. Za panowania ostatnich królów z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Sta-
rego i jego syna Zygmunta Augusta, nasze państwo stało się jednym z najpotężniejszych krajów w Europie. Okres ten
nazywamy  złotym wiekiem .
Rozwijała się literatura, coraz więcej tekstów pisano po polsku. Do najwybitniejszych twórców literatury renesansu
zaliczamy Jana Kochanowskiego, uznawanego za ojca poezji polskiej, i Mikołaja Reja.
Prężnie działała Akademia Krakowska, póz
niej nazwana Uniwersytetem Jagiellońskim. Akademia powstała jesz-
cze w czasach Kazimierza Wielkiego, w 1364, jednak lata świetności tej uczelni przypadają na czasy jagiellońskie. Dzię-
ki hojności królowej Jadwigi, żony Władysława Jagiełły, która podarowała uniwersytetowi swoje insygnia koronacyjne,
Akademia rozkwitła. Na studia do Krakowa przybywali młodzi studenci z wielu krajów Europy. Jednym z absolwentów
tej uczelni był wybitny astronom  Mikołaj Kopernik. Jego rewolucyjne dzieło  O obrotach sfer niebieskich zmieniło
dotychczasowy pogląd o wszechświecie.
Renesans to także wielkie zmiany w architekturze. Rozbudowywały się i piękniały miasta. Do dziś możemy podziwiać
ratusze w Sandomierzu czy Poznaniu, przepiękny rynek z kamieniczkami w Zamościu, krakowskie Sukiennice, pałac
w Baranowie (zwany małym Wawelem), kamieniczki na rynku w Kazimierzu nad Wisłą. Prawdziwą perłą architekto-
niczną jest Wawel, a w szczególności kaplica Zygmuntowska
Kolebką renesansu były Włochy. Polskę łączyły z tym krajem bardzo ścisłe więzy, głównie za sprawą żony Zygmunta
Starego, królowej Bony. Wraz z jej pojawieniem się w naszym kraju na dwór wawelski przybyli architekci, malarze
i uczeni.
VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 11 z 11