Historyczne ciesielskie konstrukcje
dachowe. Propozycja systematyki i

uporządkowania terminologii, cz. 6

Rys. 1. Więźba płatwiowokleszczowa jednostolcowa

Pierwszą podgrupę więźb płatwiowo-kleszczowych tworzą więźby stolcowe (o stolcach

stojących – rys. 8 A, DACHY 10/2010), wśród których najprostszym rozwiązaniem są
konstrukcje jednostolcowe (rys. 1).

Charakterystycznym ich elementem są kleszcze umieszczone pod płatwią kalenicową,

spinające obie krokwie poprzez stolce. Wspomniana ilustracja pokazuje więźbę na stropie

masywnym, w której płatwie stopowe są płatwiami – namurnicami. Najczęstszym

rozwiązaniem w tym typie konstrukcji są więźby płatwiowo-kleszczowe dwustolcowe, czyli o

dwóch ramach stolcowych (rys. 2). W nich, tak jak i w pozostałych więźbach tego typu,

kleszcze umieszczone są pod płatwiami, łącząc krokwie poprzez oba stolce (tworząc

usztywnienie poprzeczne) i utrzymując obie ramy w pozycji pionowej.

Rys. 2. Ramy stolcowe więźby płatwiowokleszczowej dwustolcowej

W typie więźb płatwiowo-kleszczowych stolcowych i wieszarowych bardzo łatwo można
wykonstruować więźbę z tzw. ścianą (ścianką) kolankową. Stwarza to możliwość powstania
wyższego, wygodnego poddasza. Ściana kolankowa będzie zawsze murowana. Przy jej
zabezpieczeniu (konstrukcją masywną) na parcie poziome płatwie-namurnice mogą
spoczywać na murze, co stanowi dosyć modne ostatnio rozwiązanie. W klasycznej więźbie
drewnianej przy ścianie kolankowej, niezabezpieczonej przed parciem poziomym, stawiamy
ramę stolcowo-kolankową. Na jej płatwi kolankowej (jako stopowej) opieramy krokwie.
Usztywnienie ramy stolcowo-kolankowej w kierunku poprzecznym – dla przeniesienia
wspomnianych sił poziomych – następuje poprzez wprowadzenie zastrzału od belki
wiązarowej (która jest tutaj konieczna) do stolca bocznego i powiązania dołu krokwi pod
płatwią półkleszczami poprzez stolec kolankowy przynajmniej do zastrzału, a korzystniej do
stolca bocznego.
Wyższa część więźby bywa rozwiązywana jak więźba płatwiowo-kleszczowa z dwoma lub
trzema stolcami.

Zobacz -

www.krokiew.republika.pl

, http://www.lech-bud.org

Rys. 3.. Więźba płatwiowokleszczowa o stolcach leżących

Kolejną podgrupę więźb płatwiowo-kleszczowych stanowią konstrukcje o stolcach

pochyłych, gdzie rozróżniamy stolce leżące i stolce kozłowe (rys. 8 B, DACHY 10/2010).

Stolce leżące w tym typie przeważnie nie są równoległe do krokwi (jak w konstrukcjach

jętkowych), a w żadnym wypadku do nich nie przylegają ze względu na usytuowanie płatwi

między nimi. Pochyłe ramy stolca leżącego przeciw przewróceniu się do środka

zabezpieczone są kleszczami, które pełnią jednocześnie rolę rozporu i usztywnienia

poprzecznego. Kleszcze te, jak w całym systemie, położone są pod płatwiami połaciowymi i

łączą krokwie poprzez stolce leżące. Usztywnienie wzdłużnych ram stolca leżącego odbywa

się poprzez miecze wychodzące poza płaszczyznę stolca dla podparcia płatwi spoczywającej z

jego boku (rys. 3). Więźba o stolcach kozłowych (rys. 4) posiada ramy kozłowe ustawione w

środku wiązara i skierowane ku krokwiom. Kleszcze, tak jak we wszystkich rozwiązaniach,

położone są pod płatwiami, łącząc krokwie poprzez kozły, które w przedstawionym

przykładzie zostały dodatkowo podparte zastrzałami (koniecznymi, gdy kozły z krokwiami
tworz

ą kąt prosty lub rozwarty – rys. 4).

Rys. 4. Więźba płatwiowo-kleszczowa o stolcach kozłowych

9. Więźby płatwiowo-kleszczowe, wieszarowe i rozporowo-wieszarowe

Przed przystąpieniem do omówienia więźb płatwiowo-kleszczowych wieszarowych i

płatwiowo-kleszczowych rozporowo-wieszarowych (rys. 8 C i D, DACHY 10/2010) warto

zapoznać się z konstrukcjami stanowiącymi podstawę tego typu rozwiązań (rys. 5). Należą do
nich:

A. konstrukcja wieszarowa,
B. konstrukcja rozporowa,
C. konstrukcja rozporowo-

wieszarowa (czy też wieszarowo-rozporowa).

Podstawowy wieszar (usytuowany nad belką wiązarową) może być jedno-, dwu-, a nawet

trójwieszakowy (rys. 5A). W rozwiązaniu tym mamy zawsze do czynienia z belką wiązarową

pełniącą rolę ściągu, dzięki czemu na podpory działają tylko siły pionowe. Konstrukcja

rozporowa polega na tym, że pozioma belka podparta jest od spodu zastrzałami (na jeden z
czterech sposobów –

wg rys. 5B), które opierają się o mury poniżej belki, bezpośrednio lub

pośrednio powodując działanie na nie siłami poziomymi. Stąd mury te muszą być
odpowiednio wykonstruowane. Konstrukcja rozporowo-

wieszarowa (rys. 5C) to połączenie

zasad obu rozwiązań powyższych w jedną całość. Polega to na tym, że wieszaki usytuowane

powyżej belki (którą podciągają) podparte są długimi zastrzałami „przenikającymi się” z tą

belką i opierającymi się o mury poniżej. W tym wypadku wieszary oddziałują na mury siłami

poziomymi. Pozwala to na wyższe usytuowanie belki poziomej. W więźbach płatwiowo-

kleszczowych tego typu na wieszakach spoczywają płatwie, tworząc z nimi ramy

wieszakowe, na których opierają się krokwie. Pod płatwiami (tak jak we wszystkich więźbach

tego rodzaju) przebiegają kleszcze, łącząc obie krokwie poprzez wieszaki (rys. 8 C i D,

DACHY 10/2010; 30). W więźbach tych nie tylko belka wiązarowa bywa podwieszona, ale

mogą być podwieszone całe stropy przy zastosowaniu podciągu bądź nadciągu (rys. 6). Ten

typ konstrukcji dachu mający charakter więźby wolnej pozwala na wprowadzenie w jej

przestrzeń pułapu (rys. 8 C, część dolna, DACHY 10/2010). W takim przypadku proponuję

nazwać więźbę półotwartą, gdyż tylko część jej konstrukcji jest widoczna, w odróżnieniu od

więźb otwartych z okresu średniowiecza, gdzie widać całą konstrukcję. W XIX w. stały się

modne różnego typu więźby półotwarte w budownictwie sakralnym, ale także i świeckim
publicznym.

Rys. 5. Konstrukcje wieszarowe i rozporowe: A. konstrukcja wieszarowa B. konstrukcja
rozporowa C. konstrukcja wieszaroworozporowa

Rys. 6. Więźba płatwiowo-kleszczowa wieszarowa dwuwieszakowa (z podwieszonym
stropem)

Ostatnią podgrupę w naszych rozważaniach tworzą więźby płatwiowo–kleszczowe

rozporowo-

wieszarowe (rys. 8 D, DACHY 10/2010). Ponieważ te rozwiązania występują

tylko w więźbach płatwiowo-kleszczowych, można ich nazwę ograniczyć do więźb
rozporowo-wieszarowych lub wieszarowo-rozporowych. Takie sprecyzowanie nazwy od razu

wyjaśnia połączenie dwóch rodzajów konstrukcji w jedną całość

1

. W więźbie tej belka

wiązarowa została zastąpiona kleszczami dolnymi (rys. 7). Podobnie jak w samych więźbach

wieszarowych płatwie połaciowe spoczywają na wieszakach (jednym lub dwóch), tworząc z

nimi ramy wieszakowe, na których opierają się krokwie. Pod płatwiami połaciowymi w znany

już sposób przebiegają kleszcze górne. Zastrzały wieszara, jeżeli nie spoczywają na

występach murowych, to korzystniej, jeżeli są zaczopowane w stolce przyścienne tworzące

ramy stolca przyściennego, jak pokazano na rys. 7.

Rys. 7. W

ięźba otwarta płatwiowo-kleszczowa rozporowo-wieszarowa

Konstrukcje tego typu wspaniale nadają się do wprowadzania w nie pułapów w celu

wytworzenia więźb półotwartych powiększających przestrzeń wnętrza, jak to pokazano na
dole rys. 8 D w DACHY 10/2010: pu

łap posiada tu formę trapezu, a konstrukcja jest taka

sama jak na schemacie.

Rys. 8. Więźba półotwarta (płatwiowo-kleszczowa), rozporowo-wieszarowa

jednowieszakowa z trapezowym pułapem

Modyfikacją klasycznej więźby rozporowo-wieszarowej jest rozwiązanie przedstawione na
rys. 8 operujące podwójnymi przenikającymi się zastrzałami. Polega to na tym, że więźba
wieszarowa jednowieszakowa postawiona na koronie murów otrzymała dodatkowe zastrzały
w formie stolców leżących, które osadzono na słupach przyściennych poniżej korony murów.
Na stolcach znalazły się płatwie połaciowe, pod którymi umieszczone są kleszcze spinające
krokwie poprzez te stolce oraz środkowy wieszak. Wprowadzenie zastrzału w formie stolca
leżącego pozwoliło na ograniczenie dolnych kleszczy do półkleszczy. Stworzyło to węzeł
podobny do ścianki kolankowej zabezpieczającej przed nadmiernym parciem poziomym przy
jednoczesnym powiększeniu przestrzeni wnętrza. Powstała więźba półotwarta o pułapie
trapezowym położonym na zastrzałach wieszara i górnych kleszczach pod płatwiami ramy
wzdłużnej zastrzału w formie stolca leżącego.

10. Zakończenie

Przedstawiona systematyka i terminologia więźb dachowych występujących na naszych
terenach

jest pierwszą próbą całościowego uporządkowania zagadnienia dla dachów

dwuspadowych rozwiązywanych w podstawowych typach konstrukcyjnych, a mianowicie
jętkowym i płatwiowym.
Nazewnictwo stosowane dotychczas w konstrukcjach dachów, jak wynika z przytoczonej na
wstępie literatury przedmiotu, dość często kształtowało się przypadkowo i bez szerszego
kontekstu. Różne elementy nazywano tak samo lub te same odmiennie w zależności od
regionu lub autora podręcznika.
Używano także określeń gwarowych oraz terminów obcych, popełniając niejednokrotnie
„kalki” językowe, mimo że właśnie ciesiółka należała do tej z gałęzi rzemiosła w kraju, które
najwcześniej i najwięcej wykształciło terminów rodzimych. Jeszcze raz można się było
przekonać, że pozytywne rezultaty przy porządkowaniu terminologii można łatwiej osiągnąć,
podchodząc do zagadnienia całościowo. Właśnie w tym celu starano się wyłonić i
scharakteryzować najważniejsze typy i systemy konstrukcji dachów, przedstawiając je w
odpowiednich tablicach na ilustracjach. Ułatwiły one rozeznanie wspólnych oraz różniących
je cech, co okazało się niezbędne dla poprawnego wybrania i przyjęcia odpowiednich
terminów. Podstawowymi elementami „jednoczącymi” te wszystkie rodzaje więźb okazały
się systemy usztywnienia podłużnego. Stały się one punktem odniesienia dla takiego samego
określenia elementów pełniących identyczną lub podobną rolę w różnych systemach
konstrukcyjnych więźb, a nawet i innych konstrukcji, np. ścian szkieletowych. Wybór
zaproponowanych tutaj terminów na oznaczenie poszczególnych elementów jest wynikiem
analizy tych istniejących i stosowanych w literaturze jak i w praktyce budowlanej celem
dobrania najbardziej odpowiednich. Nie próbowano przywoływać synonimów, aby nie
kontynuować „bałaganu”, który panuje w literaturze fachowej. Ograniczono także do
minimum uzupełnienia brakującego nazewnictwa, stosując przy tym zasadę, że nowy termin
powinien być łatwo kojarzony z danym elementem. Dla takich samych elementów
zaproponowano definicje określające ich położenie w danym ustroju konstrukcyjnym, a nawet

kierunek usytuowania, np.: „poprzeczny miecz stopowy storczyka” czyli miecz umieszczony
na dole storczyka i łączący go z elementem poprzecznym czyli belką wiązarową. Takie
precyzyjne określenia potrzebne są przy opisach zabytków, a szczególnie przy ekspertyzach
ustalających stan zachowania danego elementu. Obok jednoznacznej terminologii, koniecznej
szczególnie w świetle rozwijającej się szybko komputeryzacji, istnieje także pilna potrzeba
opracowania terminów dawnych w formie

słownika historycznego. Jest to istotne dla analizy

źródeł przy kompleksowych badaniach zabytków architektury. W przedstawionym zakresie
systematyka i terminologia konstrukcji dachowych jest pierwszym spośród koniecznych
opracowań, które w dalszej kolejności powinny objąć dachy o odmiennych od
przedstawionego tu kształtach oraz inne jeszcze rodzaje występujących w nich konstrukcji, a
także złącza ciesielskie.

Przypisy

1

W podręcznikach można spotkać następujące nazwy: dach o stolcu wisząco-rozpierającym (Mielnicki S., op. cit., s. 168–169), dach

wisząco-rozpierający (Z. Mączeński, op. cit., s. 384 i n.), dach o ustroju rozporowo-zastrzałowym (F. Kopkowicz, op. cit., s. 260),
ustroje rozporowo-

zastrzałowe (W. Żenczykowski, op. cit., s. 360). Mały Ilustrowany Słownik Budowlany w ogóle nie uwzględnia

tego typu konstrukcji. Określenie najbardziej zbliżone do rzeczywistości podaje Mączeński; jednak nie wynika z niego, że
konstrukcja jest wisząca dzięki wieszarowi. Dwie ostatnie nazwy są zupełnie mylące, gdyż zastrzały występują w wielu

rozwiązaniach, a tu powodują parcie na mury.

prof. dr hab. inż. arch. Jan Juliusz Tajchman
Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu

Źródło: Dachy, nr 1 (133) 2011

Usługi Ciesielskie - domy drewniane - domy szkieletowe - konstrukcje dachowe więźby

-

www.lech-

bud.org

www.krokiew.republika.pl