Z E S Z Y T Y N A U K O W E W Y Ż S Z E J S Z K O Ł Y P E D A G O G IC Z N E J W B Y D G O S Z C Z Y

S tu d ia H isto ry c z n e 1993 z. 3

ŹRÓDŁA I MATERIAŁY

M a k s y m i l i a n G r z e g o r z

K

s i ę g a

c z y n s z o w a

k o m t u r s t w a

g n i e w s k i e g o

z

19 4 4

r o k u

Z a c h o w a n e s p is y s łu ż b i c z y n sz ó w , s ta n o w ią c e o w o c d z ia ła ln o ś c i w y s o k o z o rg a n iz o ­

w anej a d m in is tra c ji p a ń stw a k rz y ż a c k ie g o w P ru s a c h , s ą n ie s ły c h a n ie w a ż n y m ty p e m ź ró d e ł

do b a d a ń nad sk a rb o w o ś c ią , o s a d n ic tw e m i in n y m i s tro n a m i ż y c ia s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o .

S to s u n k o w o n ie z n a c z n y s ta n b a d a ń n ad sk ry p to ria m i i k a n c e la ria m i te g o ż p a ń stw a k rz y ż a c ­

kiego n ie p o z w a la ł - ja k d o tą d - o k re ś lić b liż e j m o m e n tu c h ro n o lo g ic z n e g o ich p o w sta n ia ani

nie w y ja ś n ił, któ ra z k a n c e la rii k rz y ż a c k ic h p o d ję ła z a d a n ie o p ra c o w a n ia c a ło ś c io w e g o sp isu

c z y n sz ó w i s łu ż b , o b e jm u ją c e g o w s z y s tk ie te ry to ria p a ń stw a k rz y ż a c k ie g o w P ru s a c h w

d n i a c h p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k a d m in is tra c y jn y c h .

N ie u le g a n a to m ia s t w ą tp liw o ś c i, że w d z ie d z in ie o rg a n iz a c ji n o w o c z e sn e j a d m in is tra c ji

ś re d n io w ie c z n e j, p ry m w io d ły b is k u p stw a p ru s k ie i ich k ap itu ły , ja k ró w n ie ż n ie k tó re o śro d k i

k o m tu rsk ie . K a n c e la rie b is k u p s t is tn ia ły ju ż w k o ń c u X III w ie k u , a w p o c z ą tk a c h X IV w ie k u

b

y t y w z a s a d z ie p ro w a d z o n e p rz e z p ro to n o ta riu sz y . P rz y k ła d e m m o g ą tu b y ć k a n c e la rie

b isk u p stw a c h e łm iń s k ie g o i sa m b ijs k ie g o . W ty m o s ta tn im b is k u p stw ie ju ż od 1 3 3 2 roku

P ro w a d z o n o m e try k ę d o k u m e n tó w . S to s u n k o w o z a te m w c z e ś n ie m a m y tu d o c z y n ie n ia z

w y so k o z o rg a n iz o w a n ą k a n c e la rią , w k tó rej z a s a d ą o b o w ią z u ją c ą b y ło p ro w a d z e n ie k sięg i

w p isó w . D o ść w c z e ś n ie s p o ty k a m y się te ż ze sp ra w n ie d z ia ła ją c ą k a n c e la rią k o m tu rstw a

d z ie rz g o ń sk ie g o . Is tn ie n ie je j z o s ta ło b o w ie m d o w o d n ie p o tw ie rd z o n e d la roku 1304. W

d ru g im d z ie s ię c io le c iu X IV w ie k u p o w sta ła te ż k a n c e la ria k o m tu rstw a e lb lą s k ie g o ”. W ielk i

m istrz i d o s to jn ic y k rz y ż a c c y k o rz y s ta li - ja k są d z ić n a le ż y - w p o c z ą tk a c h X IV w ie k u z u s łu g

W a śn ie ty c h k a n c e la rii, z le c a ją c im p rz y g o to w y w a n ie w a ż n ie js z y c h d o k u m e n tó w . W ia d o m o

ró w n ież, że n ie k tó re d o k u m e n ty w y s ta w ia n e w im ie n iu w ie lk ie g o m istrz a b y ły sp o rz ą d z a n e

p rzez p is a rz y z k a n c e la rii b is k u p stw a p ło c k ie g o .

P rz y b y c ie w ie lk ie g o m istrza do P ru s w 13 0 9 ro k u m ia ło n ie w ą tp liw ie d e c y d u ją c e

z a c z e n ie d la ro z w o ju p a ń stw a k rz y ż a c k ie g o w o g ó le , w ty m ta k ż e d la u m o c n ie n ia się

istniej ą c e g o u stro ju te ry to ria ln e g o o ra z s to p n io w e g o k ry s ta liz o w a n ia się a d m in is tra c ji c e n -

124

traln cj i ś c is łe g o p o w ią z a n ia fu n k cji n ie k tó ry c h w ie lk ic h d o s to jn ik ó w k rz y ż a c k ic h z te re n o ­

w y m i o ś ro d k a m i k o m tu rsk im i.

N a tle o ż y w io n e j d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j, m ilita rn e j, a z w ła sz c z a o s a d n ic z e j Z ak o n u

k rz y ż a c k ie g o p o ja w ie n ie się ta k z w a n e j m ałej k a n c e la rii k rz y ż a c k ie j, to je s t o so b iste j k a n c e ­

la rii w ie lk ic h m is trz ó w za W ern era v o n O rs e ln (1 3 2 4 -1 3 3 0 ), a w ię c d o p ie ro trz e c ie g o z rzęd u

w ie lk ie g o m istrz a 4, p o p rz e n ie s ie n iu się ic h z W en ecji do P ru s, n ie je s t w p e łn i z ro z u m ia łe i

z d a je się w s k a z y w a ć na p e w ie n k o n s e rw a ty z m Z ak o n u w tej isto tn ej p rz e c ie ż k w e stii, któ ra

d e c y d o w a ła o n o w o c z e s n o ś c i s tru k tu r o rg a n iz a c y jn y c h p ań stw a i sp ra w n o ś c i ic h d z ia ła n ia .

J e s t w k a ż d y m ra z ie fa k te m , ż e d o 1 3 2 4 roku z a rz ą d z a n o p a ń s tw e m k rz y ż a c k im z d e c y d o w a n ie

w s p o s ó b u stn y , a w ię c p o d o b n ie j a k w p a ń s tw a c h o ś c ie n n y c h . W y d a je się , że g łó w n ą

p rz y c z y n ą te g o sta n u rz e c z y b y ł s p ó r m ię d z y w ie lk im m istrz e m K a ro le m z T re w iru a c z ę ś c ią

d o s to jn ik ó w k rz y ż a c k ic h w P ru sa c h , w w y n ik u k tó re g o w ie lk i m istrz b y ł z m u s z o n y o p u śc ić

P ru s y w 1317 ro k u i u d a ć s ię d o R z e s z y 5, g d z ie - m im o u z y sk a n e g o p o p arcia ta k ż e z e stro n y

p ru s k ic h d o s to jn ik ó w Z a k o n u na p o sie d z e n iu k a p itu ły g e n e ra ln e j w E rfu rc ie w 1318 ro k u -

p rz e b y w a ł a ż d o sw ej ś m ie rc i6.

P rz y z n a ć w s z a k ż e trz e b a , że k a n c e la ria w ie lk ic h m istrz ó w od m o m e n tu je j u tw o rz e n ia

ro z w ija ła się w rę c z w n ie b y w a ły m te m p ie . Z la t 1 3 3 7 -1 3 5 8 p o c h o d z i ju ż p ie rw s z a k sięg a

w p is ó w z tej k a n c e la rii 7

, co w s p o s ó b je d n o z n a c z n y p o św iad cza o sią g n ię c ie w y so k ie g o

p o z io m u ro z w o jo w e g o tej in s ty tu c ji, p o ró w n y w a ln e g o z k a n c e la rią R zeszy , k tó rej p o w sta n ie

ty lk o n ie z n a c z n ie w y p rz e d z iło m o m e n t u tw o rz e n ia m ałej k a n c e la rii w ie lk ic h m istrz ó w 8

.

P la n o w a n y sz y b k i ro z w ó j o s a d n ic tw a w P ru s a c h w ła ś c iw y c h , w z ie m i c h e łm iń s k ie j, a

n a stę p n ie na P o m o rz u G d a ń s k im , ja k ró w n ie ż d z ia ła ln o ś ć re fo rm a to rsk a na ty m p o lu , p o le ­

g a ją c a w g łó w n e j m ie rz e na p rz e n o s z e n iu o sad p o s ia d a ją c y c h p ra w o p o ls k o -k s ią ż ę c e na p ra w o

n ie m ie c k ie , stała się c z y n n ik ie m p rz y s p ie s z a ją c y m ro z w ó j sto s u n k ó w k a n c e la ry jn y c h w

p a ń stw ie k rz y ż a c k im . R ó w n ie ż zm ia n y w ła s n o ś c io w e p o le g a ją c e na w y k u p ie d ó b r, z w ła sz c z a

ry c e rsk ic h i o sa d k o ś c ie ln y c h , k o m a s a c ja o sad k la s z to ró w w ie js k ic h na P o m o rz u G d a ń s k im

w o k ó ł ic h c e n tró w , ja k ró w n ie ż p o d ję te p ró b y p e łn ie js z e g o z re o rg a n iz o w a n ia s tru k tu r w ła s ­

n o śc i z ie m sk ie j z z a m ia re m u tw o rz e n ia w p o b liż u p o w s ta ją c y c h fo lw a rk ó w , p o d le g ły c h

b e z p o ś re d n io a d m in is tra c ji te re n o w e j, w si z a g ro d n ic z y c h , k tó ry c h m ie s z k a ń c ó w o d p ła tn ie

z a tru d n ia n o d o p ra c na na ty c h ż e fo lw a rk a c h , w y m a g a ły p o tw ie rd z e ń p iś m ie n n y c h w p o sta c i

w y s ta w ia n y c h p rz y w ile jó w i k o n tra k tó w lo k a c y jn y c h .

W k a n c e la ria c h cz y s k ry p to ria c h k o m tu rstw a lb o w ó jto s tw z a c z ę to s to p n io w o te ż

9

p ro w a d z ić k o p ia r iu s z e p rz y w ile jó w lu b k o n tra k tó w lo k a c y jn y c h i n a d a w c z y c h , k tó re s ta n o ­

w iły p o d s ta w ę d o sp o rz ą d z a n y c h n a stę p n ie s p is ó w c z y n s z ó w i s p is ó w s łu ż b w o js k o w y c h , to

125

je s t s p is ó w o só b z o b o w ią z a n y c h z ty tu łu p o s ia d a n y c h d ó b r z ie m sk ic h do słu ż b y w o js k o w e j.

K o p ia riu sz e te s p o r z ą d z a n o na p o d s ta w ie d o s ta rc z a n y c h p rz e z o so b y z a in te re s o w a n e c z ę sto

o ry g in a ln y c h d o k u m e n tó w lo k a c y jn y c h lu b ic h u rz ę d o w o p o tw ie rd z o n y c h tra n ssu m p tó w .

K o p io w a n ie m z a jm o w a li się n a tu ra ln ie p is a rz e p o s z c z e g ó ln y c h k a n c e la rii k o m tu rsk ic h . W y ­

rażo n y tu p o g lą d nie je s t je d y n y m w d o ty c h c z a s o w e j lite ra tu rz e h is to ry c z n e j10, bo z n a jd u je

o n w y ra ź n e p o tw ie rd z e n ie w k się d z e k o m tu rstw a tu c h o lsk ie g o , w k tó rej p is a rz k o p iu ją c y

d o k u m e n ty p rz e d s ta w io n e p rz e z p o s z c z e g ó ln y c h ry c e rz y lu b s o łty s ó w w si c z y n s z o w y c h

in fo rm u je , ż e n ie b y ł w sta n ie sk o p io w a ć d o k u m e n tó w o d n o s z ą c y c h się do n ie k tó ry c h d ó b r

ry c e rsk ic h , m ły n ó w c z y k a rc z e m , p o n ie w a ż ich w ła ś c ic ie le tw ie rd z ili, że ż a d n y c h p rz y w ile ­

jó w nie p o s ia d a ją 11.

W p ra w d z ie b a d a n ia nad d y p lo m a ty k ą i k a n c e la ria m i k rz y ż a c k im i - j a k w sp o m n ia n o

w y żej - n ie w y s z ły p o z a ja k ą ś w s tę p n ą fa z ę i z a p e w n e u p ły n ie je s z c z e w ie le c z a su z a n im

z o sta n ą p o d ję te ja k ie ś p o w a ż n ie js z e p ra c e nad tą p rz e c ie ż ta k is to tn ą p ro b le m a ty k ą z u w a g i

c h o ć b y na u s ta lo n y - p rz y n a jm n ie j - ja k d o tą d - z a k re s k o m p e te n c ji p o s z c z e g ó ln y c h w y so k ie j

rangi d o s to jn ik ó w Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o i p o d p o rz ą d k o w a n y c h im u rz ę d ó w i k a n c e la rii, ty m

n iem n iej m o ż n a z p e w n ą d o ś ć z n a c z n ą d o z ą p ra w d o p o d o b ie ń s tw a p rz y ją ć , że sp isy c z y n s z ó w

i słu ż b w o js k o w y c h , p o d o b n ie ja k k się g i k o m tu rsk ie , m u sia ły w p ie rw z o sta ć sp o rz ą d z o n e w

k a n c e la ria c h lu b s k r y p to ria c h ty ch je d n o s te k a d m in is tra c y jn y c h , k tó ry c h d o ty c z y ły i d o p ie ro

na ich p o d s ta w ie s p o r z ą d z o n o d w ie w ie lk ie k sięg i c z y n sz o w e o b e jm u ją c e c a łe p a ń stw o

k rz y ż a c k ie w P r u s a c h 12. N ie w y d a je s ię b o w ie m m o ż liw e , b y o b sz e rn a k sięg a c z y n s z ó w i

słu ż b w o js k o w y c h , o b e jm u ją c a o k o ło stu m ia st i k ilk a d z ie s ią t ty s ię c y w si m o g ła b y ć s a m o ­

d z ie ln y m tw o re m p is a rz y z ja k ie jś k a n c e la rii d o s to jn ik ó w Z ak o n u k rz y ż a c k ie g o w M a lb o rk u ,

g d y ż w y m a g a ło b y to nie ty lk o s z c z e g ó ło w y c h in fo rm a c ji o d n o śn ie w ie lk o ś c i a re a łu o sa d ,

p raw a, k tó ry m się rz ą d z iła i w y s o k o ś c i c z y n s z ó w o ra z in n y ch ś w ia d c z e ń , a le ta k ż e k o n k re t­

nych in fo rm a c ji o a k tu a ln y m s ta n ie , na p rz y k ła d lic z b ie ła n ó w o p u s z lo s z a ły c h , o p u s to s z a ły c h

m ły n a c h i k a rc z m a c h , w y d z ie rż a w ia n iu ła n ó w o p u s to s z a ły c h , ja k ró w n ie ż z n a k o m ite j z n a jo ­

m ości to p o g ra fii te re n u i c z ę s to p ra k ty c z n y c h w ia d o m o ś c i p o trz e b n y c h p o p ro s tu d o id e n ty -

fikacji o sa d , k tó ry c h n a z w y d o ś ć c z ę s to u le g a ły p o w a ż n ie js z y m z m ia n o m lu b b y ły w o g ó le

U s tę p o w a n e p rz e z in n e n a z w y g e o g ra fic z n e .

P rz y k ła d w y d a n e j n ie d a w n o d ru k ie m p rz e z K a ro lę C ie s ie ls k ą i Iren ę Ja n o s z -B is k u p o w ą

księgi k o m tu rstw a g d a ń s k ie g o 12 je s t w ty m w y p a d k u d o ść w y m o w n y i u św iad am ia n am , że

księgi te g o ty p u j a k i z n a jd u ją c e się w n ic h sp isy s łu ż b i c z y n s z ó w sp o rz ą d z a n o w d w ó c h

ide n ty c z n y c h na o g ó ł e g z e m p la rz a c h , p rz y c z y m je d e n z n ich z n a jd o w a ł się w k a n c e la rii

ośrodka a d m in is tra c y jn e g o , k tó re g o d o ty c z y ł, a d ru g i w k a n c e la rii lu b a rc h iw u m w M a lb o rk u .

126

P o w y ż sz y to k p o s tę p o w a n ia a d m in is tra c y jn e g o p o tw ie rd z a ją te ż lic z n e p rz y k ła d y z e b ra n e i

c y to w a n e w e w stę p ie d o w ie lk ie j k sięg i c z y n sz o w e j Z ak o n u k rz y ż a c k ie g o w y d a n e j p rz e z

P etera G . T h ie le n a 14.

P o n iż s z a k się g a c z y n sz o w a k o m tu rstw a g n ie w s k ie g o z 1 4 4 4 ro k u , w c h o d z ą c a o b e c n ie

w sk ła d z a so b u a rc h iw a ln e g o X X D z ia łu G łó w n e g o T a jn e g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w

B e rlin ie -D a h le m i w y s tę p u ją c a p o d s y g n a tu rą O F 182 n ie je s t je d y n y m sp is e m c z y n s z o w y m ,

d o ty c z ą c y m te g o ż n a js ta rs z e g o k o m tu rstw a k rz y ż a c k ie g o na P o m o rz u G d a ń s k im 15. W c z e ś ­

n iej p o w sta ły s p is z 14 3 7 ro k u z o s ta ł ju ż w c a ło ś c i o p u b lik o w a n y w ra m a c h w ie lk ie j k sięgi

c z y n s z o w e j Z a k o n u p rz e z P.G . T h ie le n a . N ie s ą to b y n a jm n ie j id e n ty c z n e sp isy p o w in n o śc i

fe u d a ln y c h , a w rę c z p rz e c iw n ie -d o ś ć z n a c z n ie się od sie b ie ró ż n ią c e i to z a ró w n o k o le jn o śc ią

ujęcia o sa d , ja k i ic h p o d s ta w o w y c h d a n y c h o a re a le i w y s o k o śc i św ia d c z e ń . S p is c z y n sz o w y

z 1 4 3 7 ro k u p o d a je , p rz y k ła d o w o b io rą c , s z c z e g ó ło w e d a n e o o p u s to s z a ły c h ła n a c h , k a rc z ­

m a c h i m ły n a c h , c z e g o n ie m o ż n a się d o s z u k a ć w k się d z e c z y n s z o w e j z 1 4 4 4 ro k u , któ ra z

k o lei z a w ie ra z n a c z n ie w ię c e j in fo rm a c ji d o ty c z ą c y c h św ia d c z e ń p ie n ię ż n y c h i in n y ch .

N a jis to tn ie js z e ró ż n ic e je d n a k p o le g a ją na ty m , że w sp isie 1437 ro k u p o m in ię to n a stę p u ją c e

o sa d y : C a ld e n h o ff (K a łd o w o ), B o b a w (B o b o w o ) i K ra n g e n (K rą g ). T ych kilka u w a g na tem at

ró ż n ic w te k s ta c h o b u s p is ó w n ie w y c z e rp u je - rz e c z ja s n a - c a łe g o p ro b le m u . D o k ła d n e

b a d a n ia filia c y jn e u ja w n ią z a p e w n e w ie le d a ls z y c h is to tn y c h ró ż n ic , z a ró w n o z p u n k tu

w id z e n ia z a w a rto ś c i tre ś c io w e j, ja k i p o w ią z a n y c h z e ta p a m i p ra c y p isa rz a k a n c e la ry jn e g o

z a tru d n io n e g o p rz y re d a g o w a n iu s p is ó w c z y n s z o w y c h i in n y c h . P o w y ż sz e u w a g i p o d a n o

je d y n ie w s tę p n ie , b y u ła tw ić p rz y s z ły m b a d a c z o m d o g łę b n ie js z e o p ra c o w a n ie ty c h z a g a d n ie ń

na p o d s ta w ie s z e rs z y c h m a te ria łó w p o ró w n a w c z y c h . Z d ru g ie j stro n y n a le ż y p o d k re ś lić , że

w ie le p o d s ta w o w y c h d a n y c h o a re a le o sa d , w y s o k o śc i c z y n sz u itp . je s t po p ro s tu w o b u sp isa c h

z b ie ż n y c h , a n a w e t id e n ty c z n y c h . W ią z a ło się to b o w ie m z w c z e ś n ie js z y m i re g u la c ja m i

p ra w n y m i, w y ra ż o n y m i w p rz y w ile ja c h i k o n tra k ta c h lo k a c y jn y c h . S p isy c z y n s z ó w - ja k

m o ż n a s ą d z ić - b y ły m o d y fik o w a n e w z a le ż n o śc i od a k tu a ln e j sy tu a c ji s p o łe c z n o -g o s p o d a r­

czej o sad i o d z w ie rc ie d la ły ic h rz e c z y w is ty s ta n w m o m e n c ie sp o rz ą d z a n ia sp is u . M ia ły one

b o w ie m z p u n k tu w id z e n ia a d m in is tra c y jn e g o i s k a rb o w e g o z n a c z e n ie c z y s to p ra k ty c z n e ,

u ła tw ia ją c e o rie n ta c ję w b ie ż ą c y c h d o c h o d a c h p o s z c z e g ó ln y c h c e n tró w a d m in is tra c ji te r e n o ­

w e j.

127

Tekst źródłowy

P rz e d ru k u K s ię g i C z y n sz o w e j K o m tu rstw a G n ie w sk ie g o d o k o n a n o na p o d s ta w ie o r y ­

g in ału z n a jd u ją c e g o się w G e h e im e n S ta a ts a rc h iv P re u s s is c h e r K u ltu rb e s itz w B e rlin ie Z a ­

c h o d n im p o d s y g n a tu rą X X H A O F 1 82 - Z in sb u c h d e r K o m tu re i M e w e .

K się g a ta je s t p o s z y te m p e rg a m in o w y m , s k ła d a ją c y m się z o k ła d k i p e rg a m in o w e j o

d łu g o śc i 2 9 6 m m i s z e r o k o ś c i 2 0 2 m m o ra z k a rt w e w n ę trz n y c h o d łu g o ś c i 2 9 2 m m i sz e ro k o śc i

198 m m . N a o k ła d c e z n a jd u ją się lic z n e śla d y z a c ie k ó w ró żn ej w ie lk o ś c i, n ie k ie d y z a jm u ją c e

4 -5 c m 2 p o w ie rz c h n i o ra z n a p is w s p ó łc z e s n y rę k o p iso w i: 1444. O k o ło 3 c m p o n iż e j te g o

napisu d u ż a litera B ., p o w y ż e j z aś d u ża cy fra “ .9 .” . W p ra w y m g ó rn y m ro g u w id n ie je sk re ślo n a

daw n a s y g n a tu ra : “ A i 9 ” . N a g rz b ie c ie p o sz y tu n ale p k a z n a p is e m O .F. 182, a w le w e j d o ln ej

części tej k a rty n ie m ie c k a p ie c z ę ć P a ń s tw o w e g o A rc h iw u m w G d a ń sk u o to c z o n a c z a rn ą

o b w ó d k ą : ”S ta a ts a rc h iv D a n z ig A b t. 4 N r. 8 (o b e c n ie : A rc h iw u m P a ń s tw o w e w G d a ń sk u ). D o

w e w n ę trz n e j k arty o k ła d k i d o k le jo n o z n o rm a liz o w a n y fo rm u la rz d ru k o w a n y , na k tó ry m

z a p is u ją s ię k o rz y s ta ją c y z tej k się g i. J e g o ty tu ł b rzm i: G e h e im e s S ta a ts a rc h iv P re u s s is c h e r

K u ltu rb e sitz B e n u tz e rb la tt. W e w n ą trz p o sz y tu z n a jd u je się 12 k art p e rg a m in o w y c h , w ty m 8

za p is a n y c h d w u s tr o n n ie i 9 k arta z a p isa n a ty lk o je d n o s tro n n ie . K a rty 10, 11 i 12 n ie s ą

za p is a n e , c h o ć - p o d o b n ie ja k w s z y s tk ie p o z o s ta łe - s ta ra n n ie o b ra m o w e ró w n y m i lin ia m i o

k o lo rze a tra m e n tu id e n ty c z n e g o z te k s te m sp isu i p a g in a c ją . P od ty m w z g lę d e m K sięg a

C z y n sz o w a K o m tu rstw a G n ie w s k ie g o p rz y p o m in a o ry g in a ł W ie lk ie j K się g i C z y n sz o w e j

Z ak o n u K rz y ż a c k ie g o , o p u b lik o w a n e j p rz e z P.G . T h ie le n a . P ism o je s t n rin u sk u ln e i je d y n ie

p ierw sze lite ry n a z w g e o g ra f ic z n y c h i ro z p o c z y n a ją c e a k a p ity s ą m a ju sk u ln e , c z ę s to o z d o b n e .

C a ło ść te k stu p isa n a je d n ą rę k ą o b a rd z o s ta ra n n y m i c z y te ln y m d u k c ie . N a p ie rw s z e j stro n ie

p ie rw sz e j k a rty w le w y m d o ln y m ro g u z n a jd u je się n ap is w y k o n a n y o łó w k ie m : A .8 2 (?). N a

oso b ę p is a rz a n ie s p o s ó b w s k a z a ć z b ra k u s z c z e g ó ło w y c h in fo rm a c ji o ra z m a te ria łu p o ró w -

n a w c z e g o . W y d a je się je d n a k , iż “ K s ię g a ” z o sta ła s p o rz ą d z o n a p rz e z p isa rz a z k a n c e la rii

(s k ry p to riu m ) k o m tu rstw a g n ie w s k ie g o .

P rz y g o to w u ją c j ą d o d ru k u o p a rto się na in s tru k c ji A . W o lffa 16, a ta k ż e z a sto so w a n o

ro z w ią z a n ia w p ro w a d z o n e w K się d z e K o m tu rstw a G d a ń sk ie g o 1

7

o ra z w e d y c ji P.G . T h ie le -

na ' 8. Z teg o o s ta tn ie g o w y d a w n ic tw a p rz e ję to te ż sp is s k r ó tó w 19, k tó ry u ła tw ił o p ra c o w a n ie

tek stu d o d ru k u . A o to o n :

d . - d e n a r

f.

- fird u n g

m . - m a rk

128

p f.

- p fe n n ig

s.

- sc h illin g

sc.

- s c o t, s c h o t

sc h . - sc h e ffe l

s o l. - s o lid u s

T e k st p rz y g o to w a n o z g o d n ie z p o d s ta w ą ź ró d ło w ą , n ie k o ry g u ją c b łę d ó w o rto g ra fic z ­

n y c h i g ra m a ty c z n y c h . N ie w p ro w a d z o n o ró w n ie ż ż a d n y c h u p ro s z c z e ń a n i s k ró tó w z w y ją t­

k ie m je d n o s te k m o n e ta rn y c h i je d n o s te k w a g o w y c h (ty c h o s ta tn ic h w je d n y m p rz y p a d k u ),

g d y p o p rz e d z a ła j e o k re ś lo n a lic z b a . C y fry rz y m sk ie z a s tą p io n o a ra b s k im i. Z a c h o w a n o

p is o w n ię o ry g in a łu . Z m ia n y d o ty c z ą je d y n ie “ u ” i “v ” z g o d n ie z b rz m ie n ie m fo n e ty c z n y m .

K o n ie c stro n y w te k ś c ie o ry g in a łu o z n a c z o n o d w o m a p io n o w y m i k re s k a m i.

K się g a C z y n sz o w a K o m tu rstw a G n ie w sk ie g o n ie b y ła d o tąd o p u b lik o w a n a , c h o ć w y k o -

rz y s ty w a n o j ą ju ż w p ra c a c h z a jm u ją c y c h się o s a d n ic tw e m na P o m o rz u G d a ń s k im 20 .

D is n a c h g e s c h re b e n e c z in s z b u c h ist g e s c h re b e n n a c h O s te m in d e r ja r c z a l C h risti tu s in t

v ie rh u n d e rt u n d d o m a c h im v ie r u n d v ie r c z ig s te n ja r e .//

2 1

M e w a . D e r m o ln e r d o s e lb s t c z in s z e t a lle ia r 14 leste k o m u nd 1500 sc h . m a ltc z , u nd

ais m a n s ie e m a n d tw e rt m it ste y n e n u n d m it a lle rle y c z u b e h o ru n g e n , a ls o sa l h e r s ie o u c h

la sse n , w e n n e h e r d o r u s c z u h e t. A lso s u lle n e s o u c h d is se n a c h g e s c h re b e n e n m o ln e r h a ld e n

u n d d e r o b e n g e s c h r e b e n e n m o ln e r g ib t yo c z u r Q u a te m p e r 3 1/2 la s t k o m u n d 4 0 0 sc h . m a ltc z

a n e 2 5 sch .

S ta rg a rd t22. D e r m o ln e r d a s e lb s t c z in s z e t a lle ia r 23 le ste k o m u n d 1 la st w e y s z e n u nd

10 0 0 sc h . m a ltc z u n d y o c z u r Q u a te m p e r 6 le ste k o rn an e 15 s c h . u n d 2 5 0 sc h . m a ltc z u n d 15

sc h . w e y sse n .

R e c k a w 23. D e r m o ln e r d a s e lb s t c z in s z e t a lle y o r 10 le ste k o rn u n d yo c z u r ą u a te m p e r 2

1/2 last.

B d o 24. D e r m o ln e r d a s e lb s t c z in s z e t a lle ia r 7 le ste k o rn , yo c z u r ą u a te m p e r 1 1/2 last

u n d 15 s c h .//

25

B ro d a . D e r m o ln e r d a s e lb s t c z in s z e t a lle ia r 10 g u tte m . u f f u n s e r fra u w e n ta g

lic h tm e sse n , o u c h c z in s z e t h e r 1/2 m . v o m a c k e r u f f M a rtin i.

2 6

M e w a

z c u m e rs te n . D ie S tad h a t 46 h u b e n . Itc z lic h e h u b e c z in s z e t 1 f. u ff W a lp u rg is.

S u m m a 11 1/2 m . S ie g e b e n o u c h yo v o n d e r h u b e n 3 sc h . v ie rle y g e tre y d e : k o m , w e y s z e ,

g e rtste u n d h a b e r u f f M a rtin i. S u m m a itc z lic h s 2 1 /2 la st m in u s 12 sc h . S ie g e b e n o u c h

h o fe c z in s z s 17 sc. u n d 6 d. o u c h u f f M a rtin i.

J

129

B a d e s to b e . D ie B a d e sto b e c z in s z e t 8 m ., 4 u f O ste m un d 4 u ff M ic h a e lis.

F c h e re . D ie c z in s z e t 4 0 in., 2 0 u f f Ja c o b i und 2 0 u f f A n d re c u n d 16 fette g e n s z e .//

M e w a . D o s e y n 10 fle is c h b e n c k e , itc z lic h e g ib t 3 ste y n e g e s m c ltc z tis ry n d e m u n s z ly t

u ff w e y n a c h te n . S u m m a 3 0 s te y n e .

27

S p ru d a w . D a s d o r f h a t 3 6 h u b e n , itc z lic h e c z in s z e t 11 sc ., 2 h u n e r u nd 3 sc h . itc z lic h e

g e tre y d is u f f M a rtin i. D e r k re tc z s c h m e r c z in s z e t 1 1/2 m . un d l f . S u m m a d e s c z in s z e s 18 m .

u nd 1 f. S u m m a itc z lic h e s g e tre id is ist 2 le ste an e 12 sc h .

28

L ie b a n a w . D a s d o r f h a t 4 5 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 1/2 m . 6 d. un d 4 sc h . u nd 1 firteil

itc z lic h s g e tre y d is u n d c z in s e n u b ira ll 2 s c h o g h u n e r u f M a rtin i. S u m m a 2 2 m . u n d 21 sc.

Itc z lic h , s c h u w e rt, itc z lic h S c h ro te r u n d itc z lic h fle is c h e r c z in s z e t 1 / 2 f. D e r S c h o ltis h a t 2

u b e rig e h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 8 sc . u n d 3 sc h . itz lic h s g e tre id is . S u m m a u b ira ll d es g e tre id is

itc z lic h s is t 3 le s t 17 sc h . u n d 1 firte il. D o s in t o u c h c z w e n e k re tsc h c m , itc z lic h e r c z in s z t 3 1/2

m . u n d 1/2 s c h o g k h u n e r u f f M a r tin i.//

29

R u d e n . D as d o r f h a t 3 0 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z e t 10 sc. u n d 4 sc h . itc z lic h s

g e tre id is a n e 1 firte il. u n d c z in s z e n 2 s c h o g k u nd 16 h u n e r u f f M a rtin i. S u m m a 12 1/2 m . S ie

h ab e n o u c h 1/2 h u b e , d a v o r c z in s e n sie 4 sc. u ffd M a rtin i. D o sin d c z w e n e k re tsc h e m , itc z lic h e r

c z in s z e t 2 1/2 m . u f f M a rtin i. S u m m a d e s o b c n g e s c h re b e n e n g e tre id is itc z lic h e s 114 sc h . Sie

h ab en o u c h 17 h u b e n u n d 11 m o rg e n in d e r a u w e . D o v o r c z in s z e n sie 21 m . a n e 5 sc. u f f

lic h tm e sz e n . S ie h a b e n o u c h cz w u h u b e n o b irin o sz e , d ie c z in s z e n 7 1/2 f. u f f L ic h tm e sz .

S u m m a d e s c z in s z s u f f lic h tm e s s e 2 2 1/2 m . u n d 4 sc.. D e r m o ln e r d a slb st c z in s z e t a lle j a r 4

1/2 m . 9 f. u ff O ss te rn u n d 9 f. u nd 12 h u n e r u f f M ic h a e lis.

30

G re m ly n . D a s d o r f h a t 2 7 1/2 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in sz t 10 sc . u nd 4 sc h . v ie rle y

g e tre y d is a n e 1 firte il u nd 2 h u n e r u f f M a rtin i. S ie h a b e n a u c h 1/2 h u b e o b e n g e s c re b e n d ie g ib t

4 sc. S u m m a 11 m . u nd 10 sc. D e r sc h o ltis g ib t 1 m . v o n d c m g c ric h te c z u c z in s z e . D e r

k re ts c h m e r g ib t 5f. D as d o r f h a t 2 h u b e n u b irm o sz . D a v o r c z in s e n sic 2 m . S u m m a d e s cz in s z e s

u b irall ist 16 m . an e 8 sc . S u m m a d es o b e n g e s c h re b e n g e tre y d is itc z lic h s ist 103 sc h . u n d 1

firte il.//

31

P e e sz k e . D a s d o r f h a t 41 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 2 0 sc. und 5 h u n e r u f f M a rtin i. S u m m a

34 m . u n d 4 sc . D e r s c h o ltis h a t 1 h u b e , d o v o r c z in s z t h e r 2 0 sc. u n d 1 so l., o u c h hat h e r 18

m o rg en , d o v o r c z in s z t h e r 1/2 m . D ie in w o n e r h a b e n 11 h u b e n o b irm a sz e , d a v o r g ib it itc z lic h e r

4 sc. u n d 1 so l. v o r d a s, d a s 1 ist c z u g e g e b e n v o n d e n 11 h u b en , N ic lo s P o la n k re tc z s c h m e r

c zin szt 2 m . u n d 5 sc. v o r d ie b ro tb a n c k u n d 8 h u n er, P e te r W u n d c rlic h k re ts c h m c r c z in s z t 2

u n d 15 sc h . h ab er, P a n tc z k e k re ts c h m e r g ib t 1 1/2 m . u nd 5 sc. v o r d ie b ro tb a n c k e u nd 6

130

h u n e r, A n d re w is B e rtra m c z in s z e t 5 sc . v o r d ie b ro tb a n g , H a n s H o fe m a n c z in s z t 2 1/2 sc . v o r

2 m o rg en .

32

T h y m a w . D a s d o r f h a t 4 8 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z e t 3 f. u n d 2 h u m e r u f f M a rtin i.

S u m m a .36 m . D e r k re ts c h m e r c z in s e t 5 f. u nd 1 sc h o g . h u n er.

33

Y elin . D a s d o r f h a t 3 6 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s e t 2 0 sc. u n d 4 h u n e r u f f M a rtin i.

S u m m a 3 0 m . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z e t 1 m . u n d 15 h u n e r u f f M a rtin i.//

R e k e w itc z 34. D as d o r f h a t 3 6 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 16 sc . u n d 2 h u n e r u ff M a rtin i.

S u m m a 2 4 m . D e r K r e tc z s c h m e r c z in s z t 1 1/2 m.

B u rg e id o rff35. D as d o r f h a t 2 2 g a rte n . D e r g a rte c z in s z t 1/2 m . u f f M a rtin i. D e r

k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 m .

36

B ro d ę . D e r h o f f h a t 1 2 g e rte n e r, itc z lic h e r c z in s z t 4 sc . u f f M a rtin i. D e r k re tc z s c h m e r

c z in s z t v o n t k re tc z s c h e m u n d v o n 2 m o rg e n 2 m . u ff M a rtin i. S u m m a d es g a rte n c z in s z s u f

d e r k a rb isg a ss e is t 3 m . u n d 8 sc . u n d c z in s z t d e r k irc h e n u f f M a rtin i.

G ru n e h o ff37. Itc z lic h g e rte n e r d o s e lb s t c z in s z t 1 f.

C a ld e h o ff38. Itc z lic h g e rte n e r d o s e lb s t c z in s z t 1 f.

39

S c h a d e w in k e l . Itc z lic h g e rte n e r d o s e lb s t c z in s z t 1 f.//

B e d o 40. D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 3 f. u f f M a rtin i.

L a n g e n d o rff41. D a s d o r f h a t 4 8 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 1 m .,

1 fette g a n s u n d 2 h u n e r

u f f M a rtin i. D ie in w o n e r g e b e n 3 m . v o r d ie u b e rig c n h u b en u nd v o r die u b irm a s z e . S u m m a

d e s c z in s s e s u b ira ll 51 m .

S ta rg a rd 42. D o h a b e n w ir 12 fle isc h b e n c k e , itc z lic h e c z in s z t 4 1/2 f. u f f M a rtin i. S u m m a

13 1/2 m . D ie b u rg e r g e b e n v o r d as d o r f K o tis c h 43 1 p fu n d w a c h s u nd 5 d, 1 1 /2 m . u n d 20

sc h . ra c k e n u f f M a rtin i. D e s h o fe c z in s z is t a lle ia r 14 sc. m in u s 9 d. u f f M a rtin i. D o sin t 6

sliffste y n e , itc z lic h e r g e b it 15 sc . u f f M a rtin i. S u m m a 3 1/2 m . u n d 1 f. Ite m H e n n e w a ld s g a rte

c z in s z t 4 sc. u f f M a rtin i. Ite m H a n s C z y n te rm a n s g a rte c z in s z t 1 f. u ff M a rtin i un d ist d re y e r

m o rg e n b re y t. Ite m d es b u rg e rm e is tc rs g a rte c z in s z t 4 sc . M a rtin i., Ite m M e rtin Ia w th e n e rs

g a rte c z in s z t 1 m . u n d 1 lo th (sc. ?) u f f M a rtin i. Ite m d o sin t 12 b ro tb e n c k e , itc z lic h e c z in s z t

8 sc. u f f O s te m . S u m m a 4 m . Ite m d o s in t 12 s c h u b e n c k e , itc z lic h e c z in s z t 8 sc. u f f O ste m .

S u m m a 4 m . Ite m d ie k o p p e rm o le c z in s z t 6 m . u f f J o h a n n is B a p tis te .//I te m S u m m a d es c z in s z s

3 5 m . m in u s 19 o . Ite m L e w e c z in s z t a lle ia r 4 sc. v o r d ie lo h e d a rre d ie g e le g e n ist b e y F o lą w is

g a ite u f f M a rtin i.

P a n tc z s c h a w 44. D a s d o r f h a t 5 0 h u b e n . Itc z lic h e h u b e c z in s z t 1 m . u n d 2 h u n e r u ff

M a rtin i, d e r k re ts c h m e r c z in s z tl 1/2 m . u n d 6 g e n s z e u ff M a rtin i. S u m m a d es c z in s e t u b irall

51 1/2 m .

R e c k a w 45. D a s d o r f h a t 109 1/2 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 7 1/2 s c .„ 2 h u n e r u n d 3

sc h . v ie rle y g e tre y d is u f f M a rtin i. S u m m a 3 4 m . 5 sc . u nd 8 d . D ie k re tc z s c h m e r g e b e n u b irall

7 f. Itc z lic h fle is s c h e r g ib t 3 s te y n e g e s to s s e n u n s lit v o n e y n e r b a n c k e . D o s e y n 4 b ro tb e n c k e ,

itc z lic h e g e b it 5 sc . S u m m a 3 7 m . un d 7 sc . u b ira ll. S u m m a d e s g e tre id e s , itc z lic h is 3 3 0 sc h .

m in u s 1 1/2 sch .

D a m e ra w 46. D a s d o r f h a t 5 0 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 2 0 sc. u n d 2 h u n e r u f f M a rtin i.

D e r K re ts c h e m c z in s z t 1 1/2 m . S u m m a u b ira ll 4 3 m . u n d 4 sc. //

B o b a w 47. D a s d o r f h a t 6 8 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z e t 1 m . u nd 2 h u n e r u f f M a rtin i.

Itc z lic h s c h r o te r a d e r s c h u w e rt c z in s z t 1/2 f. D o s e y n d re y k re tsc h e m . Itc z lic h e r c z in s z e t 2 1 / 2

m . u n d 1/2 s te y n u n slit u f f M a rtin i. S u m m a 7 4 m . m it d e n c z w e y n k re tc z s c h e m d ie b e sa tc z

se y n . Ite m d o s e y n d re y g a rte n v o n d c m w u s te n k re tsc h e m , itc z lic h e r c z in s t 1 f.

R e ic h e n e c k e 48. D a s d o r f h a t 5 0 h u b e n . Itc z lic h e h u b e c z in s z t 2 0 sc. 18 d . v o r die

u b irm o sz e u n d 2 h u n e r u f f M a rtin i. S u m m a 41 m . u nd 16 sc. D o s e y n c z w e n e k re tsc h e m ,

itc z lic h e r c z in s e t 1 1/2 m . 1/2 ste y n u n sly t, 1 p fu n d p fe ffc r u n d 2 g c n sz e . S u m m a u b ira li ist

4 6 m . a n e 2 sc.

49

G a b iln a w . D a s d o r f h a t 5 4 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 8 sc., 1 fe tte g a n s u nd 3 sc h .

'tc z lic h s g e tre y d is u f f M a rtin i. S u m m a 18 m . D e r K re tc z s c h m e r c z in s z t 1 m . S u m m a d es

g e tre id is, itc z lic h s 162 sch .

K o y n 50. D a s d o r f h a t 20 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z i n s z t / / 14 sc . u n d 2 h u n e r u f f M a rtin i.

S u m m a 11 m. u n d 16 sc . S ta ra s t c z in s t 8 s c . v o r d ie u b irm o s z e . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 m .

S u m m a d e s c z in s e s u b ira ll is t 13 m .

D iss e o b e n g e s c h r e b e n e n c z in s e r s in t fe llig u f f O s te m s u f f M ic h a e lis u nd u f f M a rtin i.

C o n ra d s te y n 51. D a s d o r f hat 3 0 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 1 m ., 2 h u n e r u n d 1 fette

gans u f f W e y n a c h te n . D e r k re tc z s c h m e r g ib t 2 m . u n d 6 g e tte g e n sz e . S u m m a d es c z in s z s 3 2

W- S ie g e b e n o u c h a lle ia r 3 le s te h a b e rn , cz w u v o r d as h o ltc z w e rg u n d e y n e v o r d ie w e y d e in

u n sern w e ld e n .

52

J e n is s c h a w . D a s d o r f h a t 4 5 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z e t 8 sc . u n d 2 h u n e r u f f

w e y n a c h te n u nd 3 sc h . v ie rle y g e tre id is u f f M a rtin i. S u m m a d es c z ia s e s 15 m . S u m m a des

o b e n g e s c h re b e n e n g e tre id e s itc z lic h s 135 sc h . D e r sc h o ltis c z in s z t 2 m . v o n d e m g e ric h te . D ie

in w o n e r c z in s e n 3 m . v o n e y n e r w e s e n in d e r a u w e n . Dfcr k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 in. u n d 8

huner. S u m m a d e s c z in s z e s u b ira li ist 21 m .//

53

M o le n w a lt . D a s d o r f h a t 5 0 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 16 sc . u n d 2 h u n e r u f f W e y n a c h te n .

S m m a 3 3 m . u n d 8 s c . D e r K re ts c h m e r c z in s z t 1 m . u n d 15 h uner. D e r sc h o ltis c z in s z t 1 f.

131

132

v o r d ie u b irm o s z e . D e r m o ln e r c z in s z t 6 m . u f f J o h a n n is B a p tiste . S u m m a d e s c z in s z s u b ira li

ist 4 0 1/2 m . u n d 1 f.

H e n n e w a lt54 . D as d o r f h a t 5 0 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 15 sc. und 2 h u n e r u f f d e r

K y n d e le y n ta g . S u m m a 31 m . u nd 1 f. D e r k re tc z s c h m e r c z in s e t 1 m ., 2 h u n e r u n d 1 p fu n d

p feffer. S u m m a d e s c z in s s u b ira ll ist 3 2 m . u n d 1 f.

S w a rtc z e w a lt55. D a s d o r f h a t 4 9 h u b e n , itc z lic h e c z in s z e t 20 sc . u n d 2 h u m e r u f f d e r

K y n d e le y n ta g . S u m m a 4 0 m . u n d 2 0 sc . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 m . u nd 8 sc . D o s e y n

o u c h 2 h u b e n u b ir m o s z e , itc z lic h e c z in s e t 2 0 sc. S u m m a u b ira ll is t 4 4 m . a n e 4 sc.

W e is e n w a lt56. D a s d o r f h a t 4 4 h u b e n , itc z lic h e c z in s z e t 3 f. u nd 2 h u n e r u f f d e r

K y n d e le y n ta g . S u m m a 3 3 m . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 2 m . S ie h ab e n o u c h 3 1/2 h u b e

u b irm o s z e . D o v o r g e b e n sie 2 1/2 m . u n d 1/2 sc . S u m m a d e s c z in s z e s u b ira li 3 8 m . m in u s 9

s c . / /

57

L a n d is e n d e . D a s d o r f h a t 41 h u b e n , itc z lic h e c z in s e t 3 f. u n d 2 h u n e r u f f d e r K y n d e le y n

ta g . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 2 m . S u m m a u b ira li ist 39 m . m in u s 1 f.

58

L e y p e . D a s d o r f h a t 9 h u b e n , itc z lic h e c z in s e t 3 f, u nd 2 h u n e r u ff d e r K y n d e le y n ta g .

S u m m a 6 m . u n d 3 f. D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 m . D em S c h o ltc z e n h a b e n w ir g e g e b e n ey n e

h u b e frey c z u s e y n e n t le b e n , d ie w e y le h e r a ld o b le ib e t.

W o n n e n ta l59. D as d o r f h at 4 5 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 1 m . u nd 2 h u n e r u f f d e r

h e ilig e n d re y / / k o n ig e ta g . D e r k re tc z s c h m e r c z in s z e t 1 m . u nd 8 sc. O u c h c z in s e n sie 3 m .

v o n d e m b ru c h e . S u m m a d e s c z in s e s u b ira ll ist 4 9 m . und 8 sc.

R a b in w a ld t60. D a s d o r f h a t 3 8 h u b e n , itc z lic h e c z in s z t 2 0 sc . u n d 2 h u n e r u f f u n s e r

F ra u w e n ta g lic h tm e s s e . S u m m a 31 m . u n d 16 sc.

D e r k re tc z s c h m e r c z in s z t 1 1/2 m . u n d 2 0 h u n er. S u m m a u b ira li d e s c z in s z s 3 3 m . u nd

4 sc .

V a lk e n b e rg 61. D a s d o r f h a t 5 5 h u b e n , itc z lic h e h u b e c z in s z t 1 m ., 2 g e n s e u n d 2 h u m e r

u f f u n s e r fra u w e n ta g lic h tm e s s e . S u m m a 5 5 m . S ie g e b e n 10 m . v o r d ie g e rte n e r. D o sin d 2

k re tc z s c h e m , itc z lic h e n c z in s e t 2 in. u n d 15 h u n er. D e r w in tm o ln c r c z in s z e t 5 m ., 2 1/2 m . u f f

lic h tm e s s e n u n d 2 1/2 m . u f f se n te J o h a n n is d e s to u fe rs ta g . O u c h c z in s e t h e r 1 s c h o g k h uner.

62

V alk e n a w ". D ie fe e re c z in s z t 12 m . u f f lic h tm e s s e n .//

63

K ra n g e n . D a s d o r f g e b it a lle ia r c z w e y e rle y g e tre y d e a ls ro c k e n u nd h a b e rn , itc z lic h s

7 1/2 sc h . u ff u n s e r fra u w e n ta g lic h tm e sse n .

133

H irn a c h fo lg e n d ie firm a rie n c z in s z e r M ew a.

D e r R a th c z in s z t v o m R a th u w se 4 in. M a rtin i.

S tra s b e rg c z in s z t 1 m . u f f M a rtin i. C a sp a r C a ld e lin g s s o n 1 ni. u f f M a rtin i. H a n s C o n rad

7 1/2 g e rin g e f. M a rtin i, v o n S c h e lle n d o rfs w e g e n p fa r re r czu s e n te io rg n 2 0 g e rin g e sc.

M a rtin i. S c h e lle n d o rfs S c h e llc n d o rf f 7 g e rin g e sc . M a rtin i. A n d ris fisc h e r 1/2 m . u ff fa stn a c h t.

N ic lo s b o tc h e r v o n d e r s c h o n e n e y c h e 1 m . M ic h a e l.

B e m ik e n e rb e 1/2 m . w e y n n a c h te n . M a ttis W ille r s c h o ltc z czu S p ru w d a w 1/2 m .

L ic h tm e ss e n . N ic lo s G o g e la w d e r a n d e r s c h o ltc z 1/2 m . L ic h tm e ss e n . N ic lo s M e w e r v o m

S c h e n k e n b e rg 1 m . V alen tin i. S te ffa n H a lb e h u b e c z u r L c b e n a w 1/2 m . p fin g s te n . N ic lo s

M e r tin v o n d e r L ie b e n a w 9 1/2 s c . p fin g ste n . L lo re n tc z h o f e m a n c z u r M e w e 5 1/2 sc. v a s tn a c h t.

S te n c z il 1 m . u f f L ic h tm e s s e . T h o m a s u ffin e n d e v o m P e e sz k e 1/2 m . M ic h a e lis .//

P fe rd e m a rs c h a lk c z in s z M e w a .

S c h e lle n d o rf f 1/2 m . u f f M a rtin i. B e rn h a rd s w e y n 1 1 /2 . u f f M ic h a e lis. H e y m k e 8 sc . u f f

d ie m e w is sc h e k in n e s z . L lo re n tc z H o fe m a n h a t g e n o m e n 12 g u tte m . v o n h e r R u w e n u f f 1

g u tte m . c z in s z . W e b e n a w M a rtin i.

H a n s s c h o ltc z 1 1/2 m . S te ffa n M a ttis 1 m . N ic lo s s m y d 1 f. v o n s e y n s b ru d e r w e g e n .

N ic lo s y e s a w 1 m . v o n g ro s se N ic k e ls w e g e n . D e rse lb e c z in s z t 1 f. v o n P e te r V aac w e g e n .

P au w el K irs ta n 4 1/2 sc . v o n P e te r J e g e r s w e g e n . P e te r W e is e m a n 9 sc. v o n N ic lo s W e ise m a n s

^ e g e n . D e rse lb e 9 s c . v o n H a n s J e g e r s w e g e n . D e rse lb e 1 1/2 m . v o n s e y n s stiffv a te rs w e g e n .

H an s W ilk e 9 sc . v o n N ic k e l W e is e m a n s w e g e n . D e rse lb e W ilk e 1/2 f. v o n H a n s J e g e rs w e g e n .

H e rse lb e W ilk e 1 lo th (sc .? ) v o n g ro s se N ic k e ls w e g e n . H a n s M c rtin 1/2 f. v o n H u n d e rtm a rc k e

w eg e n . L y n c k a rd 1/2 f. v o n A n d ris g ro s se N ic k e ls w e g e n . H a n s W ilh e lm 1 lo th (s c .? ) v o n

A n d ris g ro s se N ic k e ls w e g e n . M e r tin F le is s c h e r 1/2 f. H a n s F ritsc h e 1 lo th (s c .? ) v o n B rig e rs

^ e g e n . P e s c h e l 1/2 m . v o n P e te r W e is e m a n s w e g e n . D e rse lb e c z in s z t 1 lo th (sc .? ) v o n

H e im p e ls w e g e n . D iss e v o rg e s c h re b e n e n c z in s z e n a lle u f f M a rtin i.//

P fe r d e m a rs c h a lk c z in s z P e e s z k e 64. D e r S c h o ltis c z in s e t 1 m . M a rtin i.

C o n ra d s te y n 65. D e r S c h o ltis c z in s z e t 1 m . M a rtin i. T y d e m a n J e g e r c z in s e t 1/2 m .

M artin i.

S p ru d a w 66. M a ttis W ille r c z in s z e t 1 m . M a rtin i.

N ic lo s G o g e la w c z in s z t 1 m . M a rtin i. A n d ris S m a n ta w c z in s t 1/2 m . M a rtin i. C a s p a r

b i l l e m 1 1 /2 m . h o u b tg elt tenentur. D erselb e te n e n tu r 1 ni. houbtgclt. B o g u sch te n e n tu r 1 1/2 m .

134

h o u b tg e lt. C a s p a r m a n d re te n e n tu r 1 1/2. h o u b tg e lt. P h ilip te n e n tu r 1/2 ni. h o u b tg e lt. N ic lo s

R a d e k e te n e n tu r 1/2 m . c z in s z . D isse o b e n g e s c h re b e n e n c z in s e n o u c h a lle u f f M a rtin i.

D ie s c h o ltc z e n v o n S p ru d a w te n e n tu r 1/2 m . v o n P e te ro fsz k y w e g e n d e s c re b e , sie w u ste

re c h e n . D ie s e lb e te n e n tu r 2 m . 4 sc. g u tte g e ld is v o n M a ttis M a n d re d e s e rb e sie o u c h w u s te

re c h e n .//

P R Z Y P I S Y

1 E. W eise: Das U rkundenw esen der Bischófe von Samland, A llpreussische M onatsschrift, 59, 1922, s. 1-148,

157-202; M. Grzegorz; K ancelaria biskupstw a chełm ińskiego. Studium z dyplom atyki i administracji państwa

krzyżackiego w Prusach 1245-1454. Toruń 1962 s. 3n (m aszynopis); K. Górski; Zakon krzyżacki a powstanie

państw a pruskiego. W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1977 s. 221

2 M. Hein: D ie O rdenskanzleien in Preussen 1310-1324, A llpreussische Forschungen, 9 ,1 9 3 5 , s. 9-21

3 Preussisches Urkundenbuch, Bd. 2, hrsg. von M. Hein i E. M aschke, K onigsberg 1932-1939, nr 80; Regesty

dokum entów m azow ieckich z lat 1284-1345, wyd. E. Suchodolska, W arszawa-Łódź 1980, nr 83, s. 60-61; M.

Grzegorz: Struktura adm inistracyjna i w łasnościow a Pom orza G dańskiego pod rządami zakonu krzyżackiego

w latach 1309-1454. W arszawa-Poznań-Toruń 1987 s. 73 przypis 113

M. Hein: D ie Ordenskanzlei in Preussen 1310-1324,s. 9; tenże, D as Urkundenwesen des D eutschenordensstaates

unter H ochm eister Dietrich von A ltenburg (1335-1341), Allpreussische Forschungen, 18, 1941, s. 1 n.; M.

Grzegorz: Kancelaria biskupstwa chełm ińskiego. Studium z dyplomatyki i administracji państwa krzyżackiego

w Prusach, s. 8, 13

5 Scriptores rerum , Prussicarum , hrsg. von T. Hirsch, M. Toeppen, E. Strehlke, Bd. 1, Leipzig 1861, s. 286

6 F. M ilthaler: D ie Grossgebietiger des D eutschen R itterordens bis 1440, Konigsberg (Pr.) und Berlin 1940. s. 61;

K. Górski: Zakon krzyżacki a powstanie państw a pruskiego s. 65-66

7 R. Grieser: D as alteste R egister der H.M . K anzlei des DO., M illeilungen des O sterreichischen Instituts fur

G eschichtsforschung, 44, 1930, s. 417-456

8 K. Górski: Zakon krzyżacki a powstanie państw a pruskiego, s. 221 n.

9 Ibidem, s. 222

10 Księga K om turstw a Gdańskiego. Wyd. Karola Ciesielska i Irena Janosz-Biskupow a, Fontes Towarzystwa

N aukow ego w Toruniu, t. 70, W arszawa-Poznań-Toruń 1985 s. VII n.

11 Urkunden der Kom turei Tuchel. H andfesten und Zinsbuch, hrsg. von P. Panske, D anzig 1911, s. 123 - “ Desze

nochgeschreben lee(n) lute haben gesprochen uff desze czyt, daz sy keine hantfeste haben: Czum ersten Przyroff

(Przyrow o). Item K artzow (K arczew o - zaginione). Item polensch Sytzyn (Sicienki). Item Sam ert (Zam arte).

Item Syllistry (Luton). Item Gołdyn D am erow (D ąbrów ka - zaginiona). Item N ezerow (N ieżóraw a). Item

C zepew itz (C zapiew ice). O uch sint do etzliche molen und kretzm e. dy nicht hantfeste haben: dy han w ir nicht

in dis buch lossen schr”.

12 Pierw szą z nich pełniejszą w ydał P.G. Thielen (D as G rosse Zinsbuch des D eutschen Ritterordens (1414-1438),

M arburg Lahn 1958

13 Księga K om turstw a G dańskiego, s. V III

14 D as G rosse Zinsbuch des D eutschen Ritterordens (1414-1438), s. XVIII

15 Szczegółow y opis granic kom turstwa gniew skiego w raz z pełnym w ykazem literatury podaje - M .G rzegorz:

Struktura adm inistracyjna i w łasnościow a Pom orza Gdańskiego pod rządami zakonu krzyżackiego w latach

1309-1454, s. 35 n. i 86 n., gdzie znajduje się rów nież mapa podziałów adm inistracyjnych i w łasnościow ych.

Kilka uw ag na ten tem at podaje też ostatnio - K lem ens Bruski: O sadnictwo N iziny W alichnowskiej w X III-XV

w. w świetle źródeł pisanych. W: O sadnictw o nad D olną W isłą w Średniow ieczu, pod red. Stanisław a Giersze-

135

Wskiego, W ydaw nictw o Uniw ersytetu W arszawskiego W arszawa 1989 s. 59. Wykaz osad komturstwa gnie­

w skiego z najw ażniejszym i inform acjam i źródłow ym i ogłosił drukiem - M. G rzegorz: Osady Pom orza G dań­

skiego w latach 1309-1454. W arszaw a-Łódź s. 121-127. Interesująca praca Ernesta Bahra (Ladliche Siedlungen

im G ebiet der ehem aligen Komturei M ewe vom 15. zum A usgang des 18. Jahrhunderts, Beitragc zur Geschichte

W estepreussen, N r 4, 1973, s. 33 n. nie uwzględnia spisu czynszow ego z 1444 r. i jest w zasadzie oparta na

m ateriałach źródłow ych drukowanych.

A. Wolff: Projekt instrukcji w ydaw niczej dla pisanych źródeł historycznych do połow y XVI w ieku. Studia

Żródłoznawcze, t. 1, 1957 s. 1957-184

Księga Kom turstwa G dańskiego, s. VII n.

D as G rosse Zinsbuch des D eutschen R itterordens (1414-1438), s. XVn

Ibidem, s. XXXVI

K. Kasiske: D as deutsche Siedelw erk des M ittelalters in Pom m ercllen, Konigsberg 1938; M. G rzegorz: Osady

Pom orza G dańskiego w latach 1309-1454, W arszawa-Łódź, 1990.

G niew (M ew e), m iasto i zam ek, od 1283 roku ośrodek kom turstwa na Pomorzu Gdańskim

Starogard G dański (Pr. Stargard), m iasto w kom turstw ie gniewskim

Rajow y (Raikau), w ieś 12 km na E od Starogardu Gdańskiego

W da (Bdo), w ieś, 21 km na SW od Starogardu Gdańskiego

Brody (Broden), wieś, 3 km na W od Gniew u. Dawniej Brody N iem ieckie.

Zob. przypis 21

Szprudow o (Sprauden), wieś, 5 km na N od Gniewu

Lignow y (Liebenau), wieś, 7 km na N od Gniew u

Rudno (Rauden), w ieś, 7 km na N od Gniew u

G ręblin (G rem blin), w ieś, 15 km na N od G niew u

Piaseczno (Pehske), w ieś, 5 km na S od Gniew u

Tymawa (Thym au), w ieś, 3 km na S od Gniewu

Jeleń (Jellen Hirsberc), w ieś, 6 km na S W od Gniew u

Rakow iec (Rakow itz), w ieś, 7 km na S od Gniew u

G niew skie Pola (M ew ischfelde, Biirgersdorf), w ieś, na prawym brzegu Wisły

Zob. przypis 25

Gronow o (G runhof, Grunow o), w ieś, 4 km na N od Gniewu

Kałdowo (K althof), wieś, 4 km na N od Gniew u

Szadów ko (Schadew inckel), wieś na prawym brzegu Wisły

Zob. przypis 24

W ieś zaginiona, zapew ne włączona do Starogardu Gdańskiego

Zob. przypis 22

Kotyże (K ottisch), w ieś, 5 km na S od Starogardu Gdańskiego

P ączew o (Ponschau), wieś, 13 km na S od Starogardu G dańskiego

Rajkowy (Raikau), wieś, 12 km na E od Starogardu G dańskiego

D ąbrówka (D am rau), wieś, 6 km na S od Starogardu G dańskiego

Bobow o (Bobau), w ieś, 9 km na S od Starogardu Gdańskiego

K lonówka (Reicheneck), wieś, 7 km na E od Starogardu Gdańskiego

Jabłow o (Jablau), wieś, 5 km na SE od Starogardu Gdańskiego

Osada zaginiona

Kursztyn (K onradstcin), w ieś, 6 km na NW od Gniew u

Janiszew o (Janischau), w ieś, 8 km na NW od Gniew u

Nowa W ieś Rzeczna (M uhlenw alde, Neudorf), w ieś, 3 km na W od Starogardu Gdańskiego

136

54 K okoszkow y (H ennenw alde), wieś, 3 km na N od Starogardu G dańskiego

55 C zam ylas (Schw rzw ald), w ieś, 14 km na S od Starogardu Gdańskiego

56 W ysoka (W icsenw ald), wieś, 10 km na S od Starogardu G dańskiego

57 Z elgoszcz (Zellgosch), wieś, 16 km na S od Starogardu Gdańskiego

58 Lipinki (Leipe, Lipinken), w ieś, 6 km na SE od Starogardu Gdańskiego

59 W olental (W ollenthal), wieś, 18 km na W od Gniew u

60 Rywałd (Riew alde), w ieś, 5 km na E od Starogardu G dańskiego

61 Falkenberg, w ieś na prawym brzegu Wisły

62 W alichnowy (Gr. Falkenau), w ieś, 7 km na N od Gniew u

63 K rąg (K rangen), w ieś, 6 km na NW od Starogardu Gdańskiego.

Przy oznaczaniu kierunków geograficznych stosuje się następujące skróty: E - wschód, N - północ, S - południe.

W - zachód

64 Zob. przypis 31

63 Zob. przypis 51

66 Zob. przypis 27

i