1

ommentarii de bello Gallico – Pamiętniki o wojnie galickiej/Liber Primus
2-9, 12-14, 15, 21-30 (Wojna z Helwetami).

2

1) Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix.

2) Is M. Messala, et M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus coniurationem
nobilitatis fecit et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent:
perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio potiri.

3) Id hoc facilius eis persuasit, quod undique loci natura Helvetii continentur: una
ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium
a Germanis dividit;
4) altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Helvetios;

5) tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nostram ab Helvetiis
dividit. […+
6) Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos
se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in
latitudinem CLXXX patebant.

3

7) His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea quae ad
proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam maximum
numerum coëmere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti
suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare.

8) Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt;
9) in tertium annum profectionem lege confirmant.
10) Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur.
11) Is sibi legationem ad civitates suscepit.
12) In eo itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater
regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu populi Romani amicus
appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante habuerit;

2

1) U Helwetów bez porównania najznakomitszym i najbogatszym od dawna był
Orgetoryks.
2) To on, za konsulatu Marka Messali i Marka Pizona, ogarnięty żądzą władzy
królewskiej zawiązał spisek wśród arystokracji i nakłonił współobywateli, aby wraz
z całym dobytkiem opuścili swoje dziedziny: „bardzo łatwo będą mogli zagarnąd
władzę nad całą Galią, gdyż wszystkich przewyższają męstwem".
3) Tym łatwiej ich do tego nakłonił, ponieważ wskutek naturalnych warunków
Helwetowie są z wszystkich stron zamknięci: z jednej strony przez bardzo szeroką
i głęboką rzekę Ren, oddzielający kraj Helwetów od Germanów;
4) z drugiej zaś strony bardzo wysokimi górami Jura leżącymi pomiędzy ziemiami
Sekwanów i Helwetów;
5) z trzeciej strony Jeziorem Lemaoskim i rzeką Rodanem, oddzielającą naszą
Prowincję od Helwetów. *…+
6) A znowu w stosunku do liczby ludności i w stosunku do sławy wojennej oraz
dzielności mieli, według swego zdania, kraj za ciasny. Ciągnął się on na długośd na
dwieście czterdzieści tysięcy kroków, a na szerokośd na sto osiemdziesiąt tysięcy.

3

7) Pod wpływem tych okoliczności i ulegając autorytetowi Orgetoryksa
postanowili przygotowad wszystko, co było konieczne do wyruszenia w drogę,
zakupid jak największą ilośd zwierząt jucznych i pociągowych oraz wozów,
dokonad jak największych zasiewów, żeby starczyło im na drogę zapasu żywności,
a także umocnid pokojowe i przyjacielskie stosunki z sąsiednimi paostwami.
8) Uznali, że dwa lata wystarczą im dla urzeczywistnienia tych zamierzeo;
9) podjęciem uchwały ustalili wymarsz na trzeci rok.
10) Do realizacji tych postanowieo wybrano Orgetoryksa.
11) On podjął się też posłowania do sąsiednich plemion
12) i podczas tych podróży nakłonił Kastykusa z plemienia Sekwanów, syna
Katamantaledesa, którego ojciec długie lata sprawował władzę królewską nad
Sekwanami i od Senatu narodu rzymskiego otrzymał tytuł przyjaciela, aby

C

2

13) itemque Dumnorigi Aeduo, fratri Diviciaci, qui eo tempore principatum in
civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur persuadet
eique filiam suam in matrimonium dat.
14) Perfacile factu esse illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae
civitatis imperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliae
plurimum Helvetii possent;
15) se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat.

16) Hac oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant et regno occupato
per tres potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse
sperant.

4

17) Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata.
18) Moribus suis Orgetorigem ex vinclis causam dicere coëgerunt.

19) Damnatum poenam sequi oportebat, ut igni cremaretur.
20) Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium omnem suam familiam,
ad hominum milia decem, undique coëgit, et omnes clientes obaeratosque suos,
quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit: per eos, ne causam
diceret, se eripuit.
21) Cum civitas ob eam rem incitata armis ius suum exequi conaretur,
multitudinemque hominum ex agris magnistratus, cogerent, Orgetorix mortuus
est;
22) neque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem
consciverit.

5

23) Post eius mortem nihilo minus Helvetii id, quod constituerant, facere
conantur, ut e finibus suis exeant.
24) Ubi iam se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero
ad duodecim, vicos ad quadringentos, reliqua privata aedificia incendunt;

zagarnął władzę królewską nad swoim plemieniem, sprawowaną poprzednio
przez jego ojca;
13) również Dumnoryksa z plemienia Eduów, brata Dywicjaka, który w tym czasie
zajmował czołowe stanowisko w plemieniu, zwłaszcza dzięki wielkiej popularności
u ludu, namówił do ważenia się na to samo i dał mu swoją córkę za żonę.
14) Wykazywał im, że zamierzenia te dadzą się łatwo urzeczywistnid, ponieważ on
sam też obejmie najwyższą władzę nad swoim plemieniem: nie ma zaś
wątpliwości, że najmożniejszymi z wszystkich plemion całej Galii są Helwetowie;
15) zapewnił ich również, ze przy pomocy swoich możliwości i swego wojska
postara się dla nich o władzę królewską.
16) Ujęci tego rodzaju wypowiedziami zaprzysięgli sobie nawzajem wiernośd
i żywili nadzieję, że po zagarnięciu władzy królewskiej z pomocą trzech
najpotężniejszych i najsilniejszych ludów będą mogli podporządkowad sobie całą
Galię.

4

17) Plan ten został ujawniony Helwetom przez donos.
18) Zgodnie ze swoimi obyczajami zmusili Orgetoryksa, aby w więzach
odpowiadał przed sądem;
19) w razie skazania groziła mu kara śmierci przez spalenie.
20) W dniu wyznaczonym na rozprawę Orgetoryks zebrał zewsząd na miejscu
sądu swoich poddanych w liczbie około dziesięciu tysięcy i sprowadził także
swoich klientów oraz dłużników, których miał również pokaźną liczbę; dzięki nim
uchylił się od odpowiedzialności sądowej.
21) Kiedy oburzone tym społeczeostwo usiłowało dochodzid swoich praw z bronią
w ręku a władze plemienne ściągnęły znaczną ilośd ludności wiejskiej, Orgetoryks
zmarł;
22) i nie brak podejrzeo, jak przypuszczają Helwetowie, że sam sobie zadał śmierd.

5

23) Po jego śmierci Helwetowie mimo wszystko starali się urzeczywistnid to, co
postanowili, mianowicie opuścid swój kraj.
24) Skoro tylko doszli do przeświadczenia, że są już do tego przygotowani,
wszystkie swoje miasta, w liczbie dwunastu, blisko czterysta wsi oraz pozostałe
prywatne gospodarstwa spalili,

3

25) frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut
domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent;

26) trium mensum molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent. *…+

6

27) Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum per
Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram et flumen Rhodanum, vix
qua singuli carri ducerentur;
28) mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent:
alterum per provinciam nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod
inter fines Helvetiorum et Allobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit
isque nonnullis locis vado transitur.

29) Extremum oppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus
Genava.
30) Ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet.
31) Allobrogibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in populum
Romanum viderentur, existimabant vel vi coacturos ut per suos fines eos ire
paterentur.
32) Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua die ad ripam
Rhodani omnes conveniant.
33) Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone, A. Gabinio consulibus.

7

34) Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provinciam nostram iter facere
conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in Galliam
ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit.
35) Provinciae toti quam maximum potest militum numerum imperat (erat
omnino in Gallia ulteriore legio una), pontem qui erat ad Genavam iubet rescindi.

36) Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt
nobilissimos civitatis, *…+ qui dicerent sibi esse in animo sine ullo maleficio iter per

25) a także wszelkie zapasy zboża, z wyjątkiem tych, które mieli zabrad ze sobą,
oddali na pastwę ognia, a to dlatego, aby odjąwszy sobie nadzieję na powrót do
domu byli bardziej gotowi na wszelkie oczekujące ich niebezpieczeostwa.
26) Wydali też zarządzenie, że każdy ma sobie zabrad z domu zapas mielonej
żywności na trzy miesiące. […]

6

27) Istniały wszystkiego dwie drogi, którymi mogli wyjśd ze swego kraju. Jedna
przez terytorium Sekwanów, między górami Jura a rzeką Rodanem, wąska
i uciążliwa, którą zaledwie pojedyncze wozy mogą przejechad,
28) a w dodatku zwisają nad nią wysokie zbocza górskie , tak że garstka ludzi
z łatwością mogłaby stanowid przeszkodę. Druga zaś przez naszą Prowincję,
znacznie łatwiejsza i dogodniejsza, ponieważ pomiędzy dziedzinami Helwetów
i niedawno podbitych Allobrogów przepływa Rodan i można go w niektórych
miejscach przekroczyd w bród.
29) Najdalej wysuniętym miastem Allobrogów, a zarazem najbliżej leżącym granic
Helwetów, jest Genawa.
30) Z miasta tego prowadzi most do kraju Helwetów.
31) Przypuszczali oni, że Allobrogów, którzy — jak im się wydawało — nie byli
jeszcze przychylnie usposobieni do narodu rzymskiego, albo nakłonią, albo też siłą
zmuszą, by dali im przejście przez swoje ziemie.
32) Po zakooczeniu wszelkich przygotowao do wymarszu wyznaczyli dzieo,
w którym wszyscy mieli się zebrad nad brzegiem Rodanu.
33) Było to na pięd dni przed kwietniowymi Kalendami, za konsulatu Lucjusza
Pizona i Aulusa Gabiniusza.

7

34) Cezar, na wiadomośd o tym, że Helwetowie zamierzają przejśd przez naszą
Prowincję, przyśpieszył wyjazd z Rzymu i pokonując możliwie duże odcinki drogi
podążył do Galii Dalszej i przybył pod Genawę.
35) Zarządził pobór jak największej liczby żołnierzy z całej Prowincji (w Galii
Dalszej znajdował się w ogóle jeden legion) i rozkazał zerwad most znajdujący się
pod Genawą.
36) Gdy Helwetowie dowiedzieli się o przybyciu Cezara, wyprawili do niego jako
posłów najznakomitszych przedstawicieli plemienia. *…+ Mieli oni mu oświadczyd,

4

provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum: rogare, ut eius
voluntate id sibi facere liceat.

37) Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum exercitumque
eius ab Helvetiis pulsum et sub iugum missum, concedendum non putabat;

38) neque homines inimico animo, data facultate per provinciam itineris faciundi,
temperaturos ab iniuria et maleficio existimabat.
39) Tamen, ut spatium intercedere posset, dum milites quos imperaverat
convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum: si quid
vellent, ad Id. April. reverterentur.

8

40) Interea ea legione quam secum habebat, militibusque qui ex provincia
convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram,
qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum decem novem murum in
altitudinem pedum sedecim fossamque perducit.

41) Eo opere perfecto praesidia disponit, castella communit, quo facilius, si se
invito transire conarentur, prohibere possit.

42) Ubi ea dies quam constituerat cum legatis venit, et legati ad eum reverterunt,
negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciam dare et, si
vim facere conentur, prohibiturum ostendit.

43) Helvetii ea spe deiecti, navibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii vadis
Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat, non numquam interdiu, saepius
noctu, si perrumpere possent conati, operis munitione et militum concursu et
telis repulsi hoc conatu destiterunt.

9

44) Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter angustias
ire non poterant.
45) His cum sua sponte persuadere non possent, legatos ad Dumnorigem

że: „Helwetowie zamierzają przejśd przez Prowincję nie wyrządzając żadnych
krzywd, ponieważ nie mają innej drogi; proszą więc, aby za jego zgodą wolno im
było to zrobid".
37) Cezar jednak, pomny na to, że Helwetowie zabili konsula Lucjusza Kasjusza ,
a wojsko jego rozbili i przepędzili pod jarzmem, nie uważał, aby można było na to
pozwolid.
38) Był także zdania, że wrogo nastrojeni ludzie uzyskawszy możnośd przejścia
przez Prowincję nie powstrzymaliby się od krzywd i gwałtów.
39) Jednakże dla zyskania na czasie, zanim nadejdą powołani pod broo z jego
rozkazu żołnierze, odpowiedział posłom, że weźmie sobie czas do namysłu: „jeżeli
będą mied jakieś życzenie, to niech przyjdą ponownie w Idy kwietniowe".

8

40) Tymczasem, przy pomocy tego legionu, który miał przy sobie, oraz wojska,
które nadciągnęło z Prowincji, przeprowadził wał na dziewiętnaście tysięcy
kroków długi, a na szesnaście stóp wysoki oraz rów od Jeziora Lemaoskiego, które
wlewa swe wody do rzeki Rodanu, aż po góry Jura, oddzielając ziemie Sekwanów
od Helwetów.
41) Po ukooczeniu tych umocnieo rozmieścił posterunki i wzmocnił strażnice
w ten sposób, by łatwiej można było przeszkodzid, gdyby usiłowali przejśd wbrew
jego woli.
42) Kiedy zaś nadszedł ustalony z posłami dzieo i ci ponownie do niego przybyli,
oświadczył im, że zgodnie z obyczajem i tradycją narodu rzymskiego nikomu nie
może dad przejścia przez Prowincję, i wyjawił, że gdyby usiłowali dokonad tego
przemocą, to im w tym przeszkodzi.
43) Helwetowie zawiedzeni w nadziei na to próbowali się przeprawid, raz na
licznych ze sobą powiązanych łodziach i specjalnie skleconych tratwach, to znowu
przechodzili przez Rodan w bród tam, gdzie rzeka była najpłytsza, czasami
w dzieo, częściej jednak w nocy, ale odparci za każdym razem dzięki obronności
obwarowao oraz wskutek ataków i pocisków żołnierzy przedsięwzięcia tego
poniechali.

9

44) Pozostawała więc tylko jedna droga przez kraj Sekwanów, którą ze względu na
jej ciasnotę bez ich zgody przejśd nie mogli.
45) A że sami nie potrafili ich do tej zgody nakłonid, wyprawili posłów do

5

Aeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent.

46) Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis
erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et
cupiditate regni adductus novis rebus studebat et quam plurimas civitates suo
beneficio habere obstrictas volebat.

47) Itaque rem suscipit et a Sequanis impetrate, ut per fines suos Helvetios ire
patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficit: Sequani, ne itinere Helvetios
prohibeant;

48) Helvetii, ut sine maleficio et iniuria transeant. *…+

12

49) Flumen est Arar, quod per fines Aeduorum et Sequanorum in Rhodanum
influit, incredibili lenitate, ita ut oculis, in utram partem fluat, iudicari non possit.

50) Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant.

51) Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum
Helvetios id flumen traduxisse, quartam fere partem citra flumen Ararim reliquam
esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem
pervenit quae nondum flumen transierat.
52) Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit:
reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt. *…+

13

53) Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem in
Arare faciendum curat atque ita exercitum traducit.
54) Helvetii repentino eius adventu commoti, cum id, quod ipsi diebus XX
aegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent,
legatos ad eum mittunt;
55) cuius legationis Divico princeps fuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum
fuerat. *…+

Dumnoryksa z plemienia Eduów, by za jego wstawiennictwem wyjednad zgodę od
Sekwanów.
46) Dumnoryks dzięki popularności i szczodrobliwości miał wielkie wpływy
u Sekwanów, a także był zaprzyjaźniony z Helwetami, gdyż z ich plemienia wziął
sobie kiedyś za żonę córkę Orgetoryksa; ogarnięty żądzą władzy królewskiej
sprzyjał zmianom politycznym i swoimi usługami pragnął zobowiązad sobie jak
najwięcej plemion.
47) Podjął się więc tej sprawy i wyjednał u Sekwanów, że zezwolili Helwetom na
przejście przez swoje ziemie, doprowadził też do wzajemnej między nimi wymiany
zakładników w tym celu, żeby Sekwanowie nie robili trudności Helwetom podczas
ich przemarszu,
48) a Helwetowie przeszli bez czynienia szkód i krzywdy ludziom. *…+

12

49) Znajduje się tu rzeka Arar o tak niewiarygodnie powolnym nurcie, że gołym
okiem nie można stwierdzid, w jakim płynie kierunku, a która, minąwszy ziemie
Eduów i Sekwanów, uchodzi do Rodanu.
50) Helwetowie przeprawili się przez nią na tratwach i razem powiązanych
łodziach.
51) Gdy Cezar dowiedział się przez zwiadowców, że Helwetowie przeprowadzili
już przez rzekę trzy czwarte swych rzesz, czwarta zaś częśd pozostała jeszcze po
tej stronie Araru, z trzema legionami wyszedł z obozu o trzeciej straży nocnej
i dotarł do tej ich reszty, która jeszcze nie przekroczyła rzeki.
52) Uderzył na nich, gdy byli zajęci przeprawą i niczego się nie spodziewali, tak że
znaczną ich częśd położył trupem, reszta zaś poszła w rozsypkę i po najbliższych
lasach szukała schronienia. *…+

13

53) Po tej bitwie, Cezar, aby móc ścigad resztę rzesz Helwetów, kazał
przerzucid most przez Arar i w ten sposób przeprawił wojsko.
54) Kiedy przerażeni nagłym pojawieniem się Cezara Helwetowie pojęli, że to, co
oni z największym mozołem musieli robid przez dwadzieścia dni, aby przekroczyd
rzekę, on dokonał w ciągu jednego dnia, wyprawili do niego posłów;
55) na czele tego poselstwa stał Dywikon, który był wodzem Helwetów podczas
wojny kasjaoskiej. *…+

6

14

56) His Caesar ita respondit: *…] si obsides ab eis sibi dentur *…+ et si Aeduis de
iniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satisfaciant, sese
cum iis pacem esse facturum.
57) Divico respondit: ita Helvetios a maioribus suis institutos esse, uti obsides
accipere, non dare, consuerint: eius rei populum Romanum esse testem.

58) Hoc responso dato discessit.

15

59) Postero die castra ex eo loco movent.
60) Idem facit Caesar equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium,
quem ex omni provincia et Aeduis atque eorum sociis coactum habebat,
praemittit, qui videant quas in partes hostes iter faciant.
61) Qui cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu
Helvetiorum proelium committunt;
62) et pauci de nostris cadunt.
63) Quo proelio sublati Helvetii, quod quingentis equitibus tantam multitudinem
equitum propulerant, audacius subsistere nonnumquam et novissimo agmine
proelio nostros lacessere coeperunt.
64) Caesar suos a proelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem
rapinis pabulationibus populationibusque prohibere.

65) Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissimum hostium agmen
et nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus passuum interesset. *…+

21

66) Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse milia
passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis in circuitu
ascensus qui cognoscerent misit.

67) Renuntiatum est facilem esse.

14

56) Na to Cezar tak odpowiedział: *…+ „jeśli dadzą mu zakładników *…+ i jeśli
zadośduczynią Eduom za krzywdy wyrządzone im samym oraz ich
sprzymierzeocom, a także Allobrogom, to zawrze z nimi pokój".
57) Dywikon odpowiedział: „Od swoich przodków Helwetowie tego się nauczyli,
że w ich zwyczaju jest zakładników brad, a nie dawad: naród rzymski sam tego
doświadczył".
58) Po tej odpowiedzi odszedł.

15

59) Następnego dnia Helwetowie ruszyli z tego miejsca.
60) Cezar zrobił to samo, a wszystką jazdę, w liczbie blisko czterech tysięcy ludzi,
którą ściągnął z całej Prowincji, a także od Eduów i ich sprzymierzeoców, wysłał
przodem, by uważali, w jakim kierunku nieprzyjaciel będzie się posuwad.
61) Jeźdźcy, następując ze zbytnią gorliwością na tylną straż nieprzyjaciela, wdali
się w bitwę w niedogodnym dla siebie terenie z jazdą helwecką
62) i przez to kilku naszych padło.
63) Helwetowie, podniesieni tą utarczką na duchu, ponieważ w pięciuset konnych
odparli tak liczebną jazdę, coraz śmielszy chwilami stawiali opór, a nawet ze strażą
tylną zaczęli prowokowad naszych do walki.
64) Cezar powstrzymywał swoich od starcia i na razie poprzestawał na
przeszkadzaniu nieprzyjacielowi w grabieżach, zaopatrywaniu się w paszę
i w plądrowaniu.
65) Przez około piętnaście dni posuwali się w ten sposób, że pomiędzy tylną
strażą nieprzyjacielską a naszą strażą przednią nie było więcej niż pięd lub sześd
tysięcy kroków odległości. *…+

21

66) Jeszcze w tym samym dniu Cezar otrzymał od zwiadowców wiadomośd,
że nieprzyjaciel zajął pozycje u podnóża góry w odległości ośmiu tysięcy kroków
od jego obozu; wysłał więc szperaczy, by zbadali właściwości owej góry i jakie są
zewsząd dojścia do niej.
67) Doniesiono mu, że są łatwe.

7

68) De tertia vigilia Titum Labienum, legatum pro praetore, cum duabus
legionibus et eis ducibus qui iter cognoverant summum iugum montis ascendere
iubet;
69) quid sui consilii sit ostendit.
70) Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant ad eos contendit
equitatumque omnem ante se mittit.
71) P. Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et
postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.

22

72) Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, ipse ab hostium castris
non longius mille et quingentis passibus abesset, neque, ut postea ex captivis
comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, Considius equo admisso
ad eum accurrit, dicit montem quem a Labieno occupari voluerit ab hostibus
teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus cognovisse.

73) Caesar suas copias in proximum collem subducit, aciem instruit.

74) Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare, ne proelium committeret, nisi
ipsius copiae prope hostium castra visae essent, ut undique uno tempore in
hostes impetus fieret, monte occupato nostros expectabat proelioque abstinebat.

75) Multo denique die per exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneri
et Helvetios castra, movisse et Considium timore perterritum quod non vidisset
pro viso sibi renuntiasse.
76) Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur et milia passuum tria ab
eorum castris castra ponit.

23

77) Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui frumentum
metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Aeduorum longe maximo et
copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae
prospiciendum existimavit: iter ab Helvetiis avertit ac Bibracte ire contendit.

68) Rozkazał Tytusowi Labienusowi, legatowi z uprawnieniami propretora, aby
o trzeciej straży nocnej z dwoma legionami i z owymi przewodnikami, którzy
rozpoznali drogę, osiągnął najwyższy szczyt tej góry;
69) wyjawił mu również swój plan.
70) Sam, o czwartej straży nocnej, tą samą drogą, którą posuwał się nieprzyjaciel,
podążył ku niemu, a całą konnicę posłał przed sobą.
71) Przodem wyprawił razem ze zwiadowcami Publiusza Konsydiusza, który
uchodził za najbardziej doświadczonego w sprawach wojskowych i służył najpierw
w wojsku Lucjusza Sulli, a później Marka Krassusa.

22

72) O pierwszym brzasku, gdy Labienus zajął szczyt góry, Cezar znajdował się nie
dalej niż tysiąc piędset kroków od obozu nieprzyjaciela, który — jak się później
dowiedział od jeoców — nie miał pojęcia o jego jak i Labiena nadejściu, przypędził
do niego w pełnym galopie Konsydiusz z wieścią, że góra, którą zgodnie z jego
życzeniem miał zająd Labienus, znajduje się w rękach nieprzyjaciela: rozpoznał to
po galijskim uzbrojeniu i odznakach.
73) Cezar podciągnął swoje siły pod najbliższe wzgórze i ustawił w szyku
bojowym.
74) Labienus, zgodnie z otrzymanym od Cezara rozkazem niewszczynania bitwy,
zanim nie ujrzy jego własnych oddziałów w pobliżu nieprzyjacielskiego obozu, aby
można było zaatakowad nieprzyjaciół równocześnie z wszystkich stron, po zajęciu
góry wyglądał naszych i powstrzymywał się od bitwy.
75) Wreszcie w pełni dnia Cezar dowiedział się od zwiadowców, że góra znajduje
się w rękach swoich, że Helwetowie zwinęli obóz i że zdjęty strachem Konsydiusz
podał jako dostrzeżone przez siebie to, czego nie dojrzał.
76) W tym dniu Cezar posuwał się w takim samym jak zwykle odstępie za
nieprzyjacielem i w odległości trzech tysięcy kroków od jego obozu zatoczył obóz.

23

77) Następnego dnia, ponieważ pozostawało wszystkiego dwa dni od terminu,
w którym należało wydad wojsku zboże, a także od Bibrakte bezsprzecznie
największego i najbogatszego miasta Eduów, nie było więcej niż osiemnaście
tysięcy kroków, uznał, iż należy zająd się zaprowiantowaniem, zawrócił więc od
Helwetów i podążył ku Bibrakte.

8

78) Ea re per fugitivos L. Aemilii, decurionis equitum Gallorum, hostibus
nuntiatur.
79) Helvetii, seu quod timore perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo
magis quod pridie superioribus locis occupatis proelium non commisissent, sive
eo, quod re frumentaria intercludi posse confiderent, commutato consilio atque
itinere converso nostros a novissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.

24

80) Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem
subduxit equitatumque qui sustineret hostium impetum misit.
81) Ipse interim in colle medio triplicem aciem instruxit legionum quattuor
veteranarum;
82) sed in summo iugo duas legions, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat
et omnia auxilia collocari ac totum montem hominibus compleri et interea
sarcinas in unum locum conferri et eum ab his qui in superiore acie constiterant
muniri iussit.
83) Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum locum
contulerunt;
84) ipsi confertissima acie reiecto nostro equitatu phalange facta sub primam
nostram aciem successerunt.

25

85) Caesar primum suo deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut aequato
omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium commisit.

86) Milites loco superiore pilis missis facile hostium phalangem perfregerunt.

87) Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt.
88) Gallis magno ad pugnam erat impedimento, quod pluribus eorum scutis uno
ictu pilorum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset, neque evellere
neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant, multi ut diu iactato
bracchio praeoptarent scutum manu emittere et nudo corpore pugnare.

89) Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberat circiter
mille passuum spatio, eo se recipere coeperunt.

78) Wiadomośd o tym przekazali nieprzyjacielowi zbiegli niewolnicy Lucjusza
Emiliusza, dekuriona jazdy galijskiej.
79) Helwetowie, czy to im zdawało się, że Rzymianie odstąpili od nich ze strachu,
zwłaszcza że poprzedniego dnia nie wszczęli walki mimo zajęcia wyżej położonych
pozycji, czy też nabrali pewności, że będą mogli odciąd nas od zaopatrzenia
w żywnośd, zmienili plany i zawróciwszy ze swej drogi zaczęli posuwad się za naszą
strażą tylną i ją nękad.

24

80) Gdy Cezar to zauważył, siły swoje odprowadził na najbliższe wzgórze i wysłał
konnicę, aby powstrzymywała napór nieprzyjaciela.
81) Sam tymczasem ustawił cztery legiony weteranów w potrójnym szyku
bojowym w połowie wysokości wzgórza,
82) a powyżej na jego szczycie dwa legiony, niedawno zaciągnięte w Galii Bliższej,
oraz oddziały posiłkowe i tak to wszystko rozmieścił, że całą górę zapełnił
wojskiem. Równocześnie kazał znieśd bagaże na jedno miejsce i pilnowad ich tym,
którzy stali w najwyżej umieszczonym szyku.
83) Helwetowie posuwający się wszystkimi swoimi wozami także zgromadzili
swoje bagaże na jednym miejscu;
84) sami w jak najbardziej ciasno zwartych szeregach uformowali, po odparciu
naszej konnicy, falangę i podeszli w górę pod naszą pierwszą linię.

25

85) Cezar kazał usunąd sprzed oczu najpierw swego konia, a następnie wszystkich
innych dowódców, aby przy jednakowym dla wszystkich zagrożeniu odebrad
nadzieję na ocalenie w ucieczce, i dodawszy swoim otuchy rozpoczął bitwę.
86) Nasi żołnierze miotając włóczniami z wyżej położonych pozycji z łatwością
przełamali nieprzyjacielską falangę.
87) Po jej rozproszeniu dobyli mieczy i uderzyli na nieprzyjaciół.
88) Poważną przeszkodą dla Gallów podczas walki było to, że wiele ich tarcz już
po jednym trafieniu włócznią zostało przebitych i razem sczepionych, a gdy się
jeszcze ostrze wygięło, ani go nie mogli wyrwad, ani wskutek obciążenia lewej ręki
swobodnie walczyd. Wielu z nich po dłuższym potrząsaniu ramieniem wolało
tarczę z rąk wypuścid i bid się z odsłoniętym ciałem.
89) Wreszcie osłabieni ranami zaczęli wycofywad się i uciekad ku wzgórzu
znajdującemu się w odległości około tysiąca kroków.

9

90) Capto monte et succedentibus nostris Boii et Tulingi, qui hominum milibus
circiter XV agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere
nostros latere aperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in
montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt.

91) Romani conversa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut victis
ac submotis resisteret, tertia, ut venientes sustineret.

26

92) Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est.
93) Diutius cum sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant,
in montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.
94) Nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit
aversum hostem videre nemo potuit.
95) Ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod pro
vallo carros obiecerant et e loco superiore in nostros venientes tela coniciebant et
nonnulli inter carros rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque
vulnerabant.
96) Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt.
97) Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est.
98) Ex eo proelio circiter hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte
continenter ierunt: nullam partem noctis itinere intermisso in fines Lingonum die
quarto pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam
occisorum nostri *…] eos sequi non potuissent.

99) Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re
iuvarent: qui se iuvissent, se eodem loco quo Helvetios habiturum.

100) Ipse triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.

27

101) Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum
miserunt.

90) Gdy oni je zajęli, a nasi na nich napierali, wówczas Bojowie i Tulingowie,
którzy w liczbie około piętnastu tysięcy zamykali nieprzyjacielską kolumnę
i stanowili osłonę tylnych jej oddziałów, uderzywszy w marszu na naszych od
prawej strony okrążyli ich; spostrzegłszy to Helwetowie, którzy wycofali się na
wzgórze, zaczęli atakowad i walczyd od nowa.
91) Rzymianie po dokonaniu zwrotu uderzyli na dwa fronty: pierwszy i drugi
szereg, by stawiad czoła dopiero co pokonanym i odpartym (Helwetom), trzeci, by
powstrzymywad nacierających (Bojów i Tulingów).

26

92) W ten sposób długo i zawzięcie toczyła się bitwa na dwa fronty.
93) Kiedy nieprzyjaciele nie mogli już dłużej wytrzymad naszego naporu, jedni
wycofali się jak poprzednio na wzgórze, drudzy zaś odstąpili ku bagażom i wozom.
94) Rzeczywiście podczas całej tej bitwy, chod walczono od siódmej godziny do
wieczora, nikomu nie udało się zobaczyd pierzchającego nieprzyjaciela.
95) Do późnej nocy przeciągnęła się bitwa przy taborach, ponieważ nieprzyjaciele
obstawili się wozami jak wałem i z ich wysokości obrzucali naszych pociskami, gdy
zbliżali się, a niektórzy z nich spomiędzy wozów i kół od spodu ciskając włócznie
i oszczepy zadawali naszym rany.
96) Po długim boju nasi zawładnęli taborami i obozem.
97) Wzięto wtedy do niewoli córkę Orgetoryksa i jednego z jego synów.
98) Z bitwy tej wyszło cało około stu trzydziestu tysięcy ludzi i przez całą noc bez
przerwy byli oni w drodze; czwartego dnia, nie przerwanego ani na chwilę nawet
podczas nocy marszu, dotarli oni do kraju Lingonów, podczas gdy nasi, częściowo
ze względu na rannych żołnierzy, częściowo dla pogrzebania zabitych, *…+ nie
mogli ich ścigad.
99) Cezar wysłał do Lingonów pismo i gooców, by nie udzielali Helwetom pomocy
w żywności, ani też w niczym innym: jeśliby oni jej udzielili, to będzie ich
traktowad na równi z Helwetami.
100) Sam, po upływie trzech dni z wszystkimi swoimi siłami ruszył w pościg za
nimi.

27

101) Helwetowie, zniewoleni brakiem wszystkiego, wyprawili posłów do Cezara
w sprawie poddania się.

10

102) Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent
suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum
essent suum adventum exspectare iussisset, paruerunt.
103) Eo postquam Caesar pervenit, obsides, arma, servos qui ad eos perfugissent
poposcit.
104) Dum ea conquiruntur et conferuntur, nocte intermissa circiter hominum
milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne armis
traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti, quod in tanta multitudine
dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent,
prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum
contenderunt.

28

105) Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent et
reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit: reductos in hostium numero
habuit;
106) reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis, traditis in deditionem accepit.

107) Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti, reverti
iussit, et quod omnibus frugibus amissis domi nihil erat, quo famem tolerarent,
Allobrogibus imperavit ut his frumenti copiam facerent: ipsos oppida vicosque,
quos incenderant, restituere iussit.

108) Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum locum unde Helvetii
discesserant, vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui trans Rhenum
incolunt, e suis finibus in Helvetiorum fines transirent et finitimi Galliae provinciae
Allobrogibusque essent.
109) Boios petentibus Aeduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis
conlocarent, concessit;
110) quibus illi agros dederunt quosque postea in parem iuris libertatisque
condicionem atque ipsi erant receperunt.

29

111) In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et ad
Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus

102) Spotkali się oni z nim po drodze, padli mu do nóg i płacząc pokornie błagali
go o pokój. Cezar kazał im oczekiwad swego nadejścia w miejscu, gdzie się wtedy
znajdowali; usłuchali go.
103) Gdy tam przybył, zażądał wydania mu zakładników, broni i zbiegłych do nich
niewolników.
104) Podczas gdy to wszystko wyszukiwali i dostawiali, nastała noc i wówczas
około sześciu tysięcy ludzi z okręgu zwanego Werbigeoskim, czy to pod wpływem
strachu, by po wydaniu broni nie zostali pozabijani, czy to powodowani nadzieją
ocalenia się, ponieważ przypuszczali, że przy tak wielkiej liczbie poddających się
ucieczka ich może byd zatajona, albo w ogóle nie dostrzeżona, z zapadnięciem
nocy wymknęło się z obozu helweckiego i podążyło w kierunku Renu
i germaoskich ziem.

28

105) Gdy Cezar dowiedział się o tym, rozkazał, by ci, przez których ziemie oni
przechodzili, jeżeli pragną znaleźd przed nim usprawiedliwienie, ich odszukali i do
niego odstawili; odstawionych potraktował jak wrogów;
106) od wszystkich innych, po przekazaniu mu zakładników, broni i zbiegów,
przyjął kapitulację.
107) Helwetom, Tulingom i Latobrygom kazał powrócid do swoich dziedzin,
z których wywędrowali; ponieważ po zniszczeniu wszystkich plonów nie mieli
w ojczyźnie niczego, czym by mogli zaspokoid głód, Cezar polecił Allobrogom, aby
dostarczyli im zapasu zboża; im samym kazał odbudowad miasta i wsie, które
spalili.
108) Postąpił tak przede wszystkim z tego względu, że nie chciał, by obszary, które
Helwetowie opuścili, stały pustką i żeby ze względu na urodzajne ziemie siedzący
za Renem Germanowie przeszli ze swoich dziedzin do kraju Helwetów i stali się
sąsiadami galijskiej Prowincji i Allobrogów.
109) Na prośbę Eduów zezwolił Bojom, znanym ze swej niezwykłej dzielności, aby
osiedlili się w ich kraju;
110) przydzielili oni im ziemię, a później przyznali te same prawa i przywileje,
z jakich sami korzystali.

29

111) W obozie Helwetów znaleziono spisy sporządzone w alfabecie greckim
i dostarczono je Cezarowi. Spisy te zawierały imienne wykazy tych, którzy opuścili

11

domo exisset eorum, qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes
mulieresque.
112) Quarum omnium rerum summa erat capitum Helvetiorum milium CCLXIII,
Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIV, Rauracorum XXIII, Boiorum XXXII;
113) ex his qui arma ferre possent ad milia nonaginta duo.
114) Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII.
115) Eorum qui domum redierunt censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus
est numerus milium C et X.

30

116) Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati principes civitatum ad
Caesarem gratulatum convenerunt. *…+
117) Petierunt uti sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque
Caesaris voluntate facere liceret: sese habere quasdam res quas ex communi
consensu ab eo petere vellent.

ojczyznę i byli zdolni do noszenia broni, i osobno wykazy dzieci, starców i kobiet.

112) Wszystkich ich było ogółem: Helwetów – 263000, Tulingów – 36000,
Latobrygów – 14000, Rauraków – 23000, Bojów – 32000.
113) Spośród nich zdolnych do noszenia broni było około 92000.
114) Wszystkich razem – 368000.
115) Na podstawie zaś dokonanego na rozkaz Cezara obliczenia liczba
powracających do ojczyzny wynosiła 110000 osób.

30

116) Po zakooczeniu wojny z Helwetami przybyli do Cezara z gratulacjami
naczelnicy plemienni jako posłowie całej niemal Galii. *…+
117) Prosili też, aby za zgodą Cezara wolno im było zwoład na określony dzieo
zgromadzenie przedstawicieli całej Galii: mają bowiem pewne sprawy, z którymi
— za powszechną zgodą — chcieliby zwrócid się do niego.

M.M.