Ochrona owadów ( Insecta) w Polsce Protection of insects ( Insecta) in Poland
OŁDAKOWSKI ŁUKASZ
Koło Naukowe Biologów, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku ul. Świerkowa 20B, 15-950 Białystok, e-mail: knb@uwb.edu.pl Abstract: Insects establish 60 - 85% all animals living in Poland. About 17-36% species of insects can be danger of extinction. The most common threat of insects is destroying natural environment and no consciousness about needs protection of insects. In Poland are applying few methods protection of insects. Only Parnassius apollo is protect actively.
Key words: insects, protection of insects, Poland, Parnassius apollo.
WSTĘP
Owady stanowią 60 - 85 % zwierząt występujących w Polsce (Głowaciński 2002). Pomimo to jest to grupa zwierząt stosunkowo słabo poznana (Gutowski, Buchholz 2000). Jest to poważny problem, gdyż szacuje się, że nawet 17 - 36 % gatunków owadów występujących w kraju może być zagrożonych wyginięciem (Czachorowski 2002). Dla jakichkolwiek przedsięwzięć w zakresie ochrony konieczna jest informacja o istniejącym zagrożeniu (Szeptycki 2000). Równie ważna okazuje się znajomość prawa i metod zapewniających ochronę dóbr natury (Rynarzewski, Jędraszyk 2000).
Owady, należąc do różnych poziomów troficznych, pełnią ważną rolę w ekosystemach.
Wśród wielu przyczyn zagrożenia owadów należy wymienić: niszczenie naturalnych środowisk życia, turystyka, kolekcjonerstwo, cele komercyjne, badania naukowe oraz brak świadomości o potrzebie ochrony przyrody.
METODY OCHRONY OWADÓW
Z punktu widzenia ekologii można stosować różne metody ochrony owadów (tab. 1) (Pawłowski, Witkowski 2000). W Polsce tylko 6 rezerwatów, na 1303 istniejące, utworzono dla ochrony owadów. Ich łączna powierzchnia wynosi 711,84 ha, co stanowi niespełna 0,5 %
powierzchni zajmowanej przez rezerwaty w naszym kraju (Walczak i in. 2001). Ochrona
owadów, to przede wszystkim ochrona ich środowisk życia, dlatego rezerwaty biocenotyczne i pomniki przyrody są także metodą ich ochrony (Gutowski, Buchholz 2000).
Bezpośrednią bierną formą ochrony owadów jest wprowadzanie ich na listy gatunków zagrożonych i chronionych. Obecne wydanie Polskiej Czerwonej Listy (2002), uwzględnia 2173
gatunki owadów. Najwięcej zagrożonych gatunków należy do rzędu chrząszczy i błonkoskrzydłych; odpowiednio 934 i 511. Ścisłą ochroną gatunkową objętych jest w kraju 140
gatunków owadów (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001). Najliczniej reprezentowany jest rząd chrząszczy, motyli i błonkoskrzydłych; odpowiednio 66, 33 i 30
gatunków.
Obowiązującym prawem w Polsce są też ratyfikowane umowy międzynarodowe. Szczególnie istotna dla ochrony owadów jest Konwencja Berneńska i Dyrektywa Habitatowa Rady Europy (Pawłowski i in. 2000). Na listach tych umów znalazło się łącznie 57 gatunków owadów, z których aż 29 w Polsce objętych jest ścisłą ochroną gatunkową.
W Polsce ochronę bezpośrednią czynną owadów prowadzi się tylko w odniesieniu do niepylaka apollo Parnassius apollo (Linne, 1758) ( Lepidoptera, Papilionidae). Na czerwonej liście (2002) zakwalifikowany jest jako gatunek krytycznie zagrożony (CR). Ujęty na liście Konwencji Berneńskiej, Dyrektywy Habitatowej i Konwencji Waszyngtońskiej (Pawłowski i in.
2000). Gatunek ten zasiedlał niegdyś cały obszar Polski. Jego areał stale się obniżał osiągając w roku 1991 poziom 8 ha w obrębie masywu Trzech Koron. Liczebność tej ostatniej populacji w 1992 roku oszacowano na około 20 - 30 osobników, co wskazuje, że populacja ta znajdowała się na krawędzi wymarcia. Miały na to wpływ zarówno czynniki naturalne środowiska, wewnątrzpopulacyjne jak i antropogenne. Wobec silnego zagrożenia niepylaka apollo został
rozpoczęty w 1990 roku program jego restytucji. W programie tym potraktowano go jako gatunek osłonowy dla całego zespołu fauny i flory kserotermicznych muraw i piarżysk wapiennych, stanowiących jego środowisko życia. Prowadzony program restytucji niepylaka apollo przyniósł pozytywny rezultat. W 2002 roku liczebność populacji wynosiła około 732 -
1740 osobników. Stwierdzono, że na terenie Pienin populacja niepylaka apollo stabilizuje swoją liczebność, a wchodzące w jej skład subpopulacje mogą się wzajemnie zasilać (Adamski i in.
mscr; Witkowski i in. mscr.).
Tab. 1. Metody ochrony owadów z punktu widzenia ekologii (Pawłowski, Witkowski 2000).
Metoda ochrony
Forma bierna
Forma czynna
Stosowana w
Stosowana w
Europie
Polsce
rezerwaty ścisłe rezerwaty
częściowe tak
tak
ekosystemów
Poprzez ochronę
np. zachowanie
np. koszenie łąk tak
tak
środowisk
próchniejących drzew
Poprzez gatunki
wymagane czynne
czynna ochrona gatunku w odniesieniu do w odniesieniu
osłonowe
wsparcie gatunku
osłonowego
owadów nie
do owadów nie
osłonowego
Ochrona
wprowadzanie na listy projekty restytucji,
tak, np. gatunki
tak, np.
bezpośrednia
gatunków chronionych, reintrodukcji,
motyli z rodzaju niepylak apollo
gatunków
zagrożonych itp.
wspomagania populacji Maculinea
( Parnassius
określonego gatunku
EECKE
apollo L.)
Ochrona gatunków wprowadzanie na listy czynna ochrona gatunku nie nie migrujących
gatunków migrujących, i jego siedlisk
zagrożonych,
chronionych itp.
PODSUMOWANIE
Stan zagrożenia krajowej entomofauny jest duży. System prawny ochrony przyrody w Polsce umożliwia ochronę owadów. Jednak skuteczna ich ochrona może być realizowana tylko w oparciu o rzetelną wiedzę o biologii gatunku. Niezbędny jest także monitoring stanu populacji zagrożonych gatunków. Pamiętajmy, że zachowanie maksymalnej różnorodności gatunkowej wszystkich organizmów jest podstawą prawidłowego funkcjonowania ekosystemu.
LITERATURA
Adamski P., Witkowski Z., Kosior A., mscr. Sprawozdanie z monitoringu programu reintrodukcji niepylaka apollo w PPN za rok 2002. Maszynopisy dostępne w archiwum Pienińskiego Parku Narodowego.
Czachorowski S. 2002 Entomofauna Polski - chronić czy kształtować? W: Ogólnopolska Konferencja Naukowa - Ochrona owadów w Polsce - ekologiczne i gospodarcze konsekwencje wymierania i ekspansji gatunków, Olsztyn, 21-23 września 2002. s. 13-14.
Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań - Olsztyn
Dąbrowski J. S., Witkowski Z. 1992 Parnassius apollo (Linne, 1758) Niepylak apollo. W: Głowaciński Z. (red), Polska czerwona księga zwierząt. s. 262-265. PWRiL, Warszawa Głowaciński Z. (red.) 2002 Polska lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zakład Ochr. Przyr. i Zasobów Nat. PAN, Kraków, 155 ss.
Gutowski M., Buchholz L. 2000 Owady leśne - zagrożenia i propozycje ochrony. Wiad.
Entomol. 18, Suplement 2: 43-72.
Pawłowski J., Zbigniew J., Witkowski J. 2000 Formy ochrony owadów w Polsce w świetle doświadczeń innych krajów i zaleceń Unii Europejskiej. Wiad. Entomol. 18, Suplement 2: 15-26.
Rynarzewski T., Jędraszyk M. 2000 Podstawy prawne ochrony owadów w Polsce - przegląd źródeł. Wiad. Entomol. 18, Suplement 2: 27-41.
Szeptycki A. 2000 Możliwości ochrony Apterygota - pytania i problemy. Wiad. Entomol. 18, Suplement 2: 139-145.
Walczak M., Radziejowski J., Smogorzewska M., Sienkiewicz J., Gacka - Grzesikiewicz E., Pisarski Z. 2001 Obszary chronione w Polsce. Dział Wydawnictw IOŚ, Warszawa, 311
ss.
Witkowski Z., Adamski P., Kosior A., mscr. Sprawozdanie z monitoringu programu reintrodukcji niepylaka apollo w PPN za rok 2001. Maszynopisy dostępne w archiwum Pienińskiego Parku Narodowego.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. z 2001 r. Nr 130, poz. 1456.