ODPOWIEDZI
1. Trzy pojęcia odpowiedzi
W języku naturalnym funkcjonują co najmniej trzy pojęcia związane z
terminem „odpowiedź”, które należy wyraźnie rozgraniczyć. Pojęcia te
nazwijmy „komunikacyjnym”, „reakcyjnym” i „informacyjnym”.
Odpowiedź w sensie komunikacyjnym na pytanie P – to zdanie, które
pozostaje w pewnych syntaktyczno-semantycznych związkach z pytaniem P. W
tym sensie powiemy, że zdanie:
(1) Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach
jest odpowiedzią na pytanie:
(2) Kto z polskich kompozytorów zginął w Tatrach?
- niezależnie od tego, czy ktokolwiek kiedykolwiek wypowiedział egzemplarz
zdania (1) po usłyszeniu egzemplarza pytania (2).
Odpowiedź w sensie reakcyjnym – to świadoma reakcja na zadanie
pewnego pytania. Na przykład jeżeli ktoś po usłyszeniu egzemplarza pytania (2)
mówi:
(3) Nie mam pojęcia.
To wypowiedzenie (3) jest pewną reakcją na pytanie (3), chociaż nie jest to
egzemplarz odpowiedzi w sensie komunikacyjnym na (2). Odpowiedzią w
sensie reakcyjnym może też być zachowanie pozawerbalne – w szczególności
milczenie. Bywa oczywiście także, że odpowiedź w sensie reakcyjnym podpada
pod pewien typ odpowiedzi w sensie komunikacyjnym.
Odpowiedź w sensie informacyjnym na pytanie P – to pewne zdarzenie,
w wyniku którego zostają zaspokojone potrzeby poznawcze kogoś, kto (sobie
lub innym) zadaje pytane P. Inaczej mówiąc – jest to zdarzenie, w wyniku
którejgo zostaje wypełniona luka w obrazie sytuacji komunikowanym przez
pytanie. Załóżmy, że ktoś, kto ma wyjść z ciepłego pomieszczenia zadaje sobie
pytanie, jaka jest temperatura na zewnątrz. Odpowiedzią w sensie
informacyjnym będzie np. spostrzeżenie, że termometr umieszczony za oknem
wskazuje temperaturę „-10oC”. Jeżeli ktoś, kto chce pojechać do Krakowa,
zadaje sobie pytanie, z którego peronu odjeżdża jego pociąg i w tej samej
chwili słyszy komunikat „Pociąg do Krakowa odjeżdża z peronu czwartego” –
to dzięki temu uzyskuje szukaną informację, chociaż komunikat wygłoszony
przez zawiadowcę nie był świadomą reakcją na zadawane sobie przez
podróżnego pytanie.
1
W dalszym ciągu skupimy się na odpowiedziach w sensie
komunikacyjnym.
2. Odpowiedź bezpośrednia
Rozważmy jeszcze raz pytanie (1). Pytanie to komunikuje chęć
uzupełnienia obrazu pewnej sytuacji. Osoba, która zadaje je serio, jest
przekonana, że jakiś polski kompozytor zginął w Tatrach, ale nie wie – który to
kompozytor. Luka w obrazie sytuacji związanej z (1) jest wyprofilowana tak, że
mogą się w niej «zmieścić» jedynie reprezentacje kompozytorów polskich.
Wyrażenie, które uzupełnia lukę w obrazie tej sytuacji – to wyrażenie
wskazujące odpowiednie wypełnienie tej luki, tj. wskazujące kompozytora
polskiego i orzekające o nim, że zginął w Tatrach. Taką funkcję komunikacyjną
pełnią ODPOWIEDZI BEZPOŚREDNIE na pytanie (1), czyli m.in. zdania
(2) Ludomir Różycki zginął w Tatrach.
(3) Karol Szymanowski zginął w Tatrach.
(4) Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach.
Na wyrażeniach podkreślonych spoczywa «akcent asercyjny»: odnoszą się one
do obiektu, o którym w danym zdaniu się coś orzeka. Zbiór zdań-typów
stanowiących odpowiedzi bezpośrednie na dane pytanie kompletywne łatwo
uzyskać za pomocą prostych przekształceń syntaktycznych datum quaestionis –
mianowicie przez właściwe podstawienia niewiadomej.
Rozważmy teraz pytania konfirmatywne. Ponieważ pytania te komunikują
one wolę potwierdzenia hipotezy dotyczącej wypełnienia luki, bezpośrednie
odpowiedzi na to pytanie będą to zdania ową hipotezę potwierdzające bądź
odrzucające. A zatem dla pytania:
(4) Czy Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach?
odpowiedziami bezpośrednimi będą zdania:
(5) Tak, Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach.
(6) Nie, nie Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach.
Analogicznie przedstawia się kwestia odpowiedzi bezpośrednich na pytanie
selektywne. Dla pytania:
(7) Czy w Tatrach zginął Ludomir Różycki, Karol Szymanowski, czy Mieczysław
Karłowicz?
Odpowiedziami bezpośrednimi będą zdania:
(8) Ludomir Różycki zginął w Tatrach.
(9) Karol Szymanowski zginął w Tatrach.
(10) Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach.
2
3. Odpowiedź pośrednia
Nie zawsze na zadane pytanie uzyskuje się od razu odpowiedź
bezpośrednią – tj. odpowiednie wypełnienie luki, której wypełnienia pragniemy,
zadając pytanie. Można wyróżnić kilka typów odpowiedzi pozostających w
różnych związkach z odpowiedziami bezpośrednimi. Jednym z takich typów jest
odpowiedź pośrednia. Mówiąc znów nieco ogólnikowo: odpowiedź pośrednia
na dane pytanie – to zdanie, które luki komunikowanej w tym pytaniu nie
wypełnia, ale dostarcza informacji pozwalających na jej wypełnienie.
Odpowiedź pośrednia na pytanie P – to zdanie, z którego wynika pewna
odpowiedź właściwa na pytanie P .
Odpowiedziami pośrednimi na pytanie (1) będą więc zdania:
(11) Twórca opery Bolesław Ś miały zginął w Tatrach.
(12) Twórca Harnasiów zginął w Tatrach.
(13) Twórca poematu symfonicznego Stanisław i Anna Oś wiecimowie zginął w Tatrach.
- przynajmniej dla każdego, kto wie, że jedynym twórcą opery Bolesław Ś miały
jest Ludomir Różycki, baletu Harnasie – Karol Szymanowski, a poemetu
symfonicznego Stanisław i Anna Oś wiecimowie - Mieczysław Karłowicz.
4. Odpowiedź częściowa
Odpowiedź częściowa na pytanie P – to zdanie, które wynika z pewnej
odpowiedzi bezpośredniej na P.
Na przykład odpowiedziami częściowymi na pytanie:
(14) Gdzie znajduje się serce Fryderyka Chopina?
Są np. zdania:
(15) Serce Fryderyka Chopina znajduje się w jakimś kościele w Krakowie.
(16) Serce Fryderyka Chopina znajduje się gdzieś we Francji.
(17) Serce Fryderyka Chopina znajduje się tuż obok Instytutu Filozofii Uniwersytetu
Warszawskiego.
Zdanie (15) wynika np. ze zdania: „W kościele Mariackim w Krakowie”,
będącym jedną z odpowiedzi bezpośrednich na pytanie (14). Z innej odpowiedzi
bezpośredniej na pytanie (14) wynika zdanie (16). Wynika ono np. ze zdania:
„Na cmentarzu Père Lachaise.” Jedynie odpowiedź (17) jest częściowa i
zarazem prawdziwa – wynika bowiem z prawdziwej odpowiedzi na pytanie
(11): „W kościele św. Krzyża w Warszawie.”
5. Odpowiedź zawężająca
3
Odpowiedź zawężająca na pytanie P jest to zdanie Z takie, że asercja zdania Z wymusza zmniejszenie zakresu niewiadomej pytania P. Posługując się
pojęciem obrazu sytuacji – można powiedzieć, że odpowiedź zawężająca – to
odpowiedź modyfikująca «profil» luki w obrazie sytuacji – poprzez jego
uszczegółowienie.
Odpowiedzią zawężającą na pytanie:
(18) Kto z kompozytorów zginął tragicznie?
Jest np. zdanie:
(19) Fryderyk Chopin nie zginął tragicznie.
Zdanie (19) wyklucza z zakresu niewiadomej pytania (18) jeden element –
Fryderyka Chopina, a więc jest odpowiedzią zawężającą. Łatwo jednak
zauważyć, że nie jest to odpowiedź częściowa: zdanie (19) nie wynika z żadnej
odpowiedzi bezpośredniej na pytanie (18).
6. Odpowiedź prostująca
Odpowiedź prostująca na pytanie P– to odpowiedź, z której wynika
negacja zdania należącego do zawartości poznawczej pytania P.
Rozważmy pytanie:
(20) Czy Karol Szymanowski zmarł w Warszawie, czy w Zakopanem?
oraz zdanie:
(21) Karol Szymanowski zmarł w Lozannie.
Zdanie (21) – podważa założenie pytania (20), czyli zdanie:
(22) Karol Szymanowski zmarł w Zakopanem lub Warszawie.
7. Odpowiedź trafna
Pojęcia odpowiedzi właś ciwej, całkowitej i częś ciowej nie zawierają jako komponentu pojęcia wartoś ci logicznej: dane zdanie może być odpowiedzią
właściwą, całkowitą lub częściową na pewne pytanie niezależnie od tego, czy
jest prawdziwe czy fałszywe. Czynnik wartoś ci logicznej jest natomiast zawarte
w pojęciu odpowiedzi trafnej.
Odpowiedź trafna – to odpowiedź zarazem bezpośrednia i prawdziwa. Na
przykład zdanie:
(23) Serce Karola Szymanowskiego spłonęło w Powstaniu Warszawskim.
jest trafną odpowiedzią na pytanie:
4
(24) Co się stało z sercem Karola Szymanowskiego?i
8. Odpowiedź wyczerpująca
Bywa, że na jedno pytanie jest wiele odpowiedzi trafnych, na przykład na
pytanie:
(25) Kto z kompozytorów należał do Młodej Polski?
Odpowiedź wyczerpująca – to odpowiedź prawdziwa, z której wynika każda
odpowiedź trafna. Odpowiedzią trafną na pytanie (1) jest zdanie:
(26) Grzegorz Fitelberg, Apolinary Szeluto, Ludomir Różycki i Karol Szymanowski
należeli do Młodej Polski.
stanowiące koniunkcję wszystkich odpowiedzi trafnych na pytanie (1).
i Szymanowski zmarł w 1937 roku, a jego serce miało spocząć w Kościele św. Krzyża, obok serca Chopina.
Władze się jednak na to nie zgodziły. Było przechowywane w puszcze przez siostry Szymanowskiego. Przed Powstaniem Warszawskim zostało przekazane do jednego z zakonów warszawskich. Spłonęło wraz z całym budynkiem i siostrami w nim uwięzionymi.
5