6. Projekt reform dla Polski przedstawiony w renesansowej publicystyce (Modrzewski, Skarga).

Problem obywatela, państwa i jego reform występuje w renesansowej publicystyce Andrzeja Frycza Modrzewskiego i księdza Piotra Skargi. A. F. Modrzewski był pisarzem politycznym, pionierem myśli demokratycznej i szermierzem postępu w ówczesnej Polsce. Urodził się w rodzinie szlacheckiej, ukończył Akademię Krakowską i znalazł mecenasów w rodzinie Łaskich. Dwukrotnie wyjeżdżał do Wittenbergi dla pogłębienia wiedzy, studiował literaturę starożytną, prawo, filozofię i teologię. Przebywał w Norymberdze, Paryżu i Bazylei. Utrzymywał kontakty z najwybitniejszymi humanistami Europy, m. in. z Erazmem z Rotterdamu. W kraju pełnił funkcję sekretarza w kancelarii Zygmunta Augusta. Europejski rozgłos i podziw świata humanistycznego zyskał dzięki łacińskiemu dziełu "O poprawie Rzeczypospolitej". Autor przedstawił w traktacie zasady życia społecznego, politycznego, religijnego, obyczajowego. Pragnął poprawy stosunków społecznych w Polsce. Żądał zrównania wszystkich obywateli wobec prawa. Występował przeciwko przywilejom rodowym wynikającym z pochodzenia szlacheckiego. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: I - "O obyczajach", II - "O prawach", III - "O wojnie", IV - "O Kościele", V - "O szkole". W I księdze nawołuje do przyjęcia postawy obywatelskiej i wykazania się patriotyzmem. Występuje przeciwko rozdawaniu wysokich urzędów państwowych osobom bez odpowiednich predyspozycji moralnych i przygotowania. Od sprawujących władzę wymaga kierowania się wyłącznie dobrem narodu i interesem państwa. Bierze w obronę starców i inwalidów oraz postuluje pomoc dla ubogich i chorych. W ks. II domaga się utworzenia kodeksu prawnego przez przedstawicieli różnych stanów i zrównania wszystkich wobec prawa. Postuluje, by chłopi mogli odwoływać się do sądu w sprawach konfliktowych z dziedzicem. W ks. III potępia wojny zaborcze, docenia wojny obronne, wysuwa projekt rozstrzygania konfliktów drogą pokojową. Proponuje utworzenie stałej armii, która czuwałaby nad bezpieczeństwem kraju. W ks. IV głosi tolerancję religijną i występuje przeciwko hegemonii Kościoła w państwie. Domaga się uregulowania wzajemnego stosunku państwa i Kościoła oraz uniezależnienia władzy państwowej od papieża i jego legatów. Krytykuje negatywne zjawiska w życiu Kościoła, odchodzenie duchownych od ewangelicznych wzorów, bogacenie się kosztem innych, rozkład moralny. W ks. V domaga się opieki państwa nad szkolnictwem i żąda powszechności nauczania. Kładzie nacisk na wychowanie patriotyczne młodzieży i laicyzację nauczania. Pisze o konieczności podniesienia poziomu nauczania w szkołach i efektywności stosowanych metod. Zawód nauczycielski uważa za zaszczytny i pełen odpowiedzialności. Kosztami utrzymania szkół i nauczania proponuje obciążyć duchowieństwo, bogatsze klasztory i zamożnych obywateli. Piotr Skarga, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, był pisarzem, krasomówcą, ideologiem polskiej kontrreformacji i wybitnym przedstawicielem XVI-wiecznej publicystyki. Wszystkie swoje poglądy zawarł w traktacie politycznym, któremu nadał formę kazań i zatytułował "Kazania sejmowe". Oskarżył w nim szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, sprzymierzonej z władzą Kościoła. Wady społeczeństwa nazwał "chorobami" ojczyzny, które trzeba leczyć. W ośmiu kazaniach dokonał analizy słabości Rzeczypospolitej. W kazaniu I potępił niemoc, bezsilność państwa i podkreślił znaczenie mądrości. Kazanie II nazywa ojczyznę matką i wzywa wszystkich do okazywania jej wdzięczności za możliwość życia, porównuje ją do tonącego okrętu i nawołuje do ratowania jej. W ostatnim kazaniu dokonuje posumowania zła toczącego kraj, poddaje surowemu osądowi wszystkie zbrodnie popełnione przez szlachtę i magnatów. Piętnuje ucisk, wyzysk, zbytek, chciwość, kradzież wspólnego dobra, przekupstwo, pieniactwo, prywatę i lekceważenie prawa.