Anna Ignaczewska

„Palcem na wodzie pisane”

1

.

Esej interpretacyjny

„Platon , czyli dlaczego”

Wisławy Szymborskiej

Wisława Szymborska szuka w swojej poezji intelektualnego porozumienia z
odbiorc

ą . Konfrontuje teraźniejszość i przeszłość. Tak też dzieje się w

najnowszym tomiku „Chwila” . Tworzy poezj

ę domagającą się myśli. Stawia w

niej pytania, ale nie zawsze udziela odpowiedzi. To nas odbiorców zmusza do
wysiłku, intensywniejszego my

ślenia . Jest to poezja bytów, niby bytów, wydań

drugich

życia-poprawionych. Język, którym posługuje się poetka, jest sprawnym

narz

ędziem opisywania świata, rozpoznawania jego absurdów i paradoksów

istnienia. Wiersze cz

ęsto przybierają kostium liryki filozoficznej. W antologii

poezji Wisławy Szymborskiej odnajdziemy wiele utworów traktuj

ących o

staro

żytności, nawiązujących do niej, tłumaczących świat dzięki analogiom. Ale o

tym na koniec.
Przejd

źmy do twórcy pierwszego systemu filozoficznego, jakim jest idealizm

obiektywny, czyli do Platona, a wła

ściwie Aristoklesa. Zakłada on, że świat rzeczy

zmysłowych jest odwzorowaniem

świata idei. Są one światem żyjących pojęć,

niezale

żnych od relatywizmu i subiektywizmu. Filozofia jego zdaniem jest

szukaniem prawdy, ukrytej za tak ogólnymi nazwami, jak pi

ękno, brzydota,

sprawiedliwo

ść, dobro. Nawet nie zdajemy sobie sprawy jak wiele dzisiejszych

my

śli i koncepcji pochodzi od Platona. Po trosze zostaną one przytoczone w

niniejszej pracy. Przykładem mo

że być Jaskinia Platona która jest symbolem

znikomo

ści wiedzy ludzkiej. Platon chciał przekazać prawdy, do których ludzie

jemu współcze

śni jeszcze nie dojrzeli. Pomimo upływu prawie dwóch i pół tysiąca

lat od spisania przez niego swoich pogl

ądów, nadal jest trudno je pojąć.

Motywem centralnym wiersza Szymborskiej jest Byt Idealny i materia.

Źródło wiersza to idealizm obiektywny Platona, o którym była wcześniej mowa.
Rzadko w wierszach Szymborskiej pojawiaj

ą się nazwiska, częściej są to aluzje,

nawi

ązania do doktryn filozoficznych. Wiersz przybrał formę raportu policyjnego

lub notatki prasowej. Jest kpin

ą z aksjologii Platona. Natura , normy i kryteria

warto

ściowania cnót takich jak: Mądrość , Harmonia , Piękno , Dobro, Prawda , są

badane w aksjologii . Tu poddaje si

ę je krytyce z odrobiną ironii . Cnotom Platona

przypi

ęto łatkę np. Mądrość zaczyna kuleć , Harmonia zagrożona jest przez

wzburzone wody , Pi

ękno musi znosić dolegliwości jelit , zamiast Dobra pojawia

si

ę jego cień, a Prawda Naga szuka odzienia . Platon twierdził , że cnoty są

zdrowym stanem duszy, jej pi

ęknem i siłą , natomiast małoduszność jest jej plagą,

brzydot

ą i chorobą , ale patrząc na człowieka w dzisiejszym świecie , dusza coraz

ci

ężej choruje, więc i cnoty będą słabły . Materia się kończy , a idea trwa nadal ,bo

przecie

ż „żyjemy , żeby umrzeć”

2

.

Głosem mówi

ącym „ja” lirycznym jest osoba przemawiająca w imieniu

autorki wiersza. Podmiot wypowiada my

śli autora , jest jego maską. Jest to typ

liryki po

średniej , filozoficzno-refleksyjnej. Przemowa „ja” lirycznego to monolog,

przerwany w ostatniej strofie zwrotem do Platona . Zagadkowy jest tytuł wiersza ,
wielow

ątkowy . Dlaczego zajmujemy się Platonem , jego filozofią ? Dlaczego

nie kogo

ś innego ? Stawiamy odwieczne pytanie dlaczego ... ? Nie znajdujemy na

-2-

nie odpowiedzi , a mo

że odpowiedź nie istnieje i daremnym trudem jest jej

szukanie . Wiersz Szymborskiej nie jest prost

ą , łatwą i przyjemną interpretacją

otaczaj

ącego nas świata . Po przeczytaniu mamy więcej wątpliwości niż na

pocz

ątku . Może takie było zamierzenie poetki . Zaintrygować , zmusić do

my

ślenia . Dlaczego ? Ciśnie się na usta i nigdy nie znajdziemy na to pytanie

odpowiedzi. Dlaczego, skoro istniej

ą tak szczytne idee ,świat jest taki zły.

Dlatego,

że „rzeczy się stają, a idee istnieją”

3

? M

ądrość, Harmonia, Prawda,

Dobro, Pi

ękno. Dlaczego, pomimo tak wielu naukowców, którzy są w stanie

przewidzie

ć konsekwencje swoich badań np. nad bronią powszechnego rażenia,

nadal trwa jej produkcja? Dlaczego skoro wiemy ,

że życie jest jedno, kłócimy się,

gniewamy nieraz przez wiele lat, nie staramy si

ę żyć w harmonii. Co jest „cieniem

Dobra”? Czy

żby zło, które jest tylko cieniem idei .Wszystko na ziemi jest dalekie

od doskonało

ści ,więc może jednak na skali przesunięte jest w kierunku zła.

Dlaczego istnieje idea pi

ękna, a jest tyle brzydoty wokoło? „Ukryte piękno jest

lepsze od jawnego”. Czy

żby już na przełomie VI/V wieku p.n.e. wiedział o tym

Heraklit z Efezu? Ukryta idea pi

ękna ma cień w postaci sztuki . Może musi istnieć

idea ukryta ,

żeby jakiekolwiek jej odbicie istniało na ziemi. Dlaczego wszyscy

politycy tak lubi

ą okłamywać wyborców? Może w polityce sama prawda byłaby

szkodliwa, „ale tego nie zdradzi nawet Prawda Naga” . A mo

że tak naprawdę nie

ma

świata idealnego? Może musi istnieć materia, żeby idea mogła się objawić.

Materia nie mo

że istnieć bez idei i odwrotnie. Istnieje więc związek ułomnej

materii i doskonałej idei. „Byt Idealny” szuka wra

żeń w złym towarzystwie

materii. To polemika z Platonem, który faworyzował idee. Mo

że „ja” liryczne

wyra

ża sprzeciw wobec ubóstwianych przez Platona idei. Odpowiedzi na

postawione pytania w wierszu nie otrzymamy. By

ć może cała filozofia polega na

stawianiu pyta

ń. „Słowo jest cieniem czynu” jak powiedział Demokryt z Abdery.

Tytuł utworu nie ko

ńczy się znakiem zapytania, ale umożliwia tworzenie

hipotez, zało

żeń opartych na prawdopodobieństwie, możemy szukać więc nowych

prawd. Ma on w sobie po cz

ęści elementy zamienni , po części elipsy . Nawiązuje

do filozofii Platona – idealizmu obiektywnego.

Wiersz składa si

ę z siedmiu nierównych strof, cztery spośród nich są

trójwersowe. Nie ma zgodno

ści sylab, są przecinki, myślnik. Akcent pada w

wi

ększości z nich na drugą sylabę od końca . Jest rym żeński, gramatyczny

niejasnych
nieznanych

Jest to wiersz wolny. Zaczyna si

ę dość szybkim tempem. Pierwsza strofa

daje ogólne poj

ęcie o tym, co się stało z Bytem Idealnym. „Byt Idealny przestał

sobie wystarcza

ć.” W następnych „ja” liryczne wymienia cechy Bytu np.

„ociosany z ciemno

ści”.

-3-

Od trzeciej strofy szuka przyczyn zmiany jego sytuacji. W czwartej , najdłu

ższej

wymienia warto

ści i przyporządkowuje im pojęcia nacechowane negatywnie np.

Harmoni

ę mają rozrywać wzburzone wody. Wiersz na koniec przybiera wolniejszy

rytm. Ko

ńczy go lapidarna, platońska skarga na poetów, skierowana do samego

filozofa. Cały wiersz jest polemik

ą . Czytając go, ma się wrażenie, że „ja” liryczne

ekspresywnie wyrzuca z siebie zarzuty, zni

żając głos i kończąc Ciszą... wobec,

której poeci nic nie znacz

ą. W sumie jest to niedopowiedzenie , może aluzja do

sytuacji poetów w proponowanym przez Platona systemie pa

ństwa idealnego,

zarz

ądzanego przez filozofów, gdzie dla nich nie było miejsca. „Wiekuista cisza

tych niesko

ńczonych przestrzeni przeraża mnie” miał powiedzieć pisarz i filozof

Blaise Pascal. Nazwisko słynnego staro

żytnego filozofa występuje na początku

tytułu i w ostatniej strofie. Swoj

ą drogą, dlaczego tylko u Platona miało być

idealnie?

Spójrzmy teraz na warstw

ę leksykalną utworu poetyckiego. Mamy do

czynienia z wydarzeniem niecodziennym. Byt Idealny został uosobiony i zacz

ął

dziwnie si

ę zachowywać. Coś niewyobrażalne i nieskończone ,coś niepojęte

przerywa trwanie i tak po prostu szuka wra

żeń. Można wnioskować, że niemożliwe

jest

życie w zupełnym odosobnieniu . „Ja” liryczne określa go jako „ociosanego z

ciemno

ści” i „wykutego z jasności”, stosując przenośnię. Dosadność jej

podkre

ślają użyte epitety . Widzimy dzięki temu jak dalece inny, odmienny od

naszego był los Bytu Idealnego. Co mo

żna ciosać, a co wykuwać? Kamień,

marmur, drzewo , czyli materi

ę. Te same ziemskie czynności dopadły Ideę.

Ciemno

ść, ciosanie, wykuwanie kojarzy się z niszczącą siłą kilofa. Są to pojęcia

nacechowane negatywnie. Pomimo tego, czytaj

ąc wiersz , doskonale wiemy, że nie

o wywołanie uczucia strachu tu chodzi. Autorka poprzez u

życie przeciwstawnych

poj

ęć chciała wyrazić status Bytu Idealnego. Myślę, że się to jej udało.

Byt Idealny znudzony samotno

ścią, zapragnął towarzystwa materii i

opu

ścił „swoje senne nad światem ogrody”. Sen , między innymi dzięki niemu

istniejemy . Byt tak

że. Ogrody zostały ożywione, zawieszone nad światem pełnym

materii. Byt patrzył na

świat z góry, tak jak mogła patrzeć nań królowa

Semiramida w Babilonie. Ogrody były tak cudowne,

że zaliczono je do siedmiu

cudów

świata. Niestety już ich nie ma. Czyżby Bytowi Idealnemu groziło

całkowite znikni

ęcie ? W każdym bądź razie w porę poszukał sobie odpowiedniego

towarzystwa. Kojarzy mi si

ę tu tekst piosenki „Pamiętajcie o ogrodach” autorstwa

Jonasza Kofty. Nast

ępne zdanie w tej piosence brzmi „przecież stamtąd

przyszli

ście”. Uważam, że jest bardzo adekwatne do sytuacji Bytu Idealnego i

materii.

„Ja” liryczne przywołuje licho. Licho po staropolsku to po prostu

zakamuflowane okre

ślenie szatana. Ludzie nazwali go lichem, gdyż bali się, że

-4-

przyb

ędzie. Obecnie używa się tego określenia, gdy jesteśmy czymś

zniecierpliwieni, zagniewani, wtedy pytamy „czemu u licha” lub stwierdzamy
„złego licho nie we

źmie” Autorka użyła je, by uwypuklić nicość materii wobec

Bytu. Uosobiony Byt, jak zwykły człowiek szuka wra

żeń w towarzystwie. Tyle, że

tutaj z góry przes

ądzono jakie ono jest. Sprawa ta została ukazana z odrobiną

ironii.

Ulubione przez Platona idee tak

że zostały uosobione. Poetka dzięki temu

uzyskała obraz niezwykło

ści wzajemnych kontaktów Bytu i materii. Materia

jednak nie ma widoków na wieczno

ść. „Ludzie umierają, ale śmierć jest

nie

śmiertelna”

4

, oczywi

ście wtedy, gdy uznamy, że śmierć jest ideą. Materia

ulegnie zepsuciu, rozło

ży się. Ma kłopoty z trwaniem. Nie jest jej dane być tam,

gdzie czas zatraca swoje poj

ęcie. „Ja” liryczne używa słowa nacechowanego

negatywnie . Pech , mie

ć pecha, nie mieć szczęścia w życiu. Jeśli Byt Idealny do

towarzystwa we

źmie sobie pechową materię, to może utracić swój idealizm.

Oksymoronem „M

ądrość kulawa” rozpoczyna się mieszanie idei i materii.

Musimy d

ążyć do osiągnięcia mądrości, jeśli przyporządkujemy jej cechy

negatywne, to straci ona swój sens. Co oznacza okre

ślenie „z cierniem wbitym w

pi

ętę”? Cierń , korona cierniowa, ukrzyżowanie Chrystusa. Jeśli przywołać

obyczaje karne z czasów rzymskich, to dowiemy si

ę, że właściwie każdemu

skaza

ńcowi ją zakładano. Cierń to ból, droga cierniowa, którą może być życie

ka

żdego z nas. Cierń w oku, w nodze to określenie rzeczy zbędnej, dręczącej ,

dokuczliwej. M

ądrość idealna utyka, ale przecież „cierpienie nauczycielem” Cierń

to tak

że głupota ludzka. I wreszcie jest zamaskowany cytat ze starożytności, z

mitów greckich. Pi

ęta Achillesa to słaby punkt, to miejsce, gdzie można ugodzić,

zada

ć ranę. Na niej kończyła się nieśmiertelność Achillesa dana przez bogów. Jeśli

człowiek kuleje, nie jest w pełni sprawny. To samo dzieje si

ę z mądrością. Jest

ograniczona przeszkod

ą.

Czas na Harmoni

ę , którą postrzegamy jako zgodność, zgranie, konsonans,

ale czy ona jeszcze istnieje, skoro wzburzone wody rozrywaj

ą ją ? Woda została

uosobiona, przez co „ja” liryczne wyraziło rozd

źwięk, dysonans, dysharmonię. Nie

ma ju

ż Harmonii.

Pi

ękno, czy chociaż jego nic nie zakłóciło? Cień Piękna to sztuka. „Piękno z

niepowabnymi w

środku jelitami” Piękno na ziemi miesza się z brzydotą. Po raz

kolejny oksymoron uwydatnił ró

żnice. Znakiem tej ostatniej są jelita. Autorka

zastosowała neologizm „niepowabne”, który uwydatnia rozbie

żności między

czym

ś, co jest powabne ,eleganckie a czymś, co nie zachwyca, co jest nieładne.

Dobro „ i po co z cieniem”. Cie

ń, może na coś padać, na kogoś można rzucić

cie

ń. W tym znaczeniu nie kojarzy się pozytywnie, ale trochę cienia zawsze się

przydaje, gdy sło

ńce za bardzo grzeje. Dobro ziemskie jest cieniem Dobra jako

warto

ści idealnej.

-5-

Prawda Naga, według bajki straciła odzienie, którym okrył si

ę fałsz po

wspólnej k

ąpieli i poszedł między ludzi. Prawda nie chcąc przywdziać stroju fałszu

poszła w

świat nago. Nagość odsłaniała wszystkie kłamstwa. Nie istnieje już

idealna Prawda, gdy

ż „jest zajęta przetrząsaniem ziemskiej garderoby”. Chce się z

powrotem okry

ć. Wielka wartość, ot tak jakby stała się skrzętną, nazbyt dociekliwą

gospodyni

ą domową. Czyżby „ideał sięgnął bruku”

5

?

Omówienie poszczególnych elementów w tej cz

ęści wiersza pozwala lepiej

dostrzec pytania, które „ja” liryczne za pomoc

ą przenośni ukryło w wierszu. Służą

temu tak

że, użyte epitety. Po co Mądrości potrzebna jest głupota, Harmonii-

dysharmonia, Pi

ęknu-brzydota, Dobru-zło a Prawdzie-fałsz.

Na koniec o poetach. S

ą oni tylko „wiórami roznoszonymi podmuchem

spod pos

ągów” i „odpadkami wielkiej na wyżynach Ciszy”. To piękna przenośnia,

której znaczenie spróbuj

ę wytłumaczyć. Kim są poeci obecnie, a kim byli dla

Platona ? Obecnie dzi

ęki nim możemy choć trochę lepiej zrozumieć świat.

Oczywi

ście pod warunkiem, że czytamy poezję. Dla Platona byli nikim. Chciał ich

wyp

ędzić ze swojego idealnego państwa. Za jedynie godnych władzy uznawał

filozofów. Poeci tylko m

ącą, szukają dziury w całym, stawiają zbędne pytania, nie

daj

ą na nie odpowiedzi. Są składnikiem powietrza. Raz są tu, raz tam. Może Platon

bał si

ę, że rozniosą jego Byt Idealny w pył ? Nasuwa się pytanie kogo „ja”

liryczne miało na my

śli opisując poetów. Może współczesnych dziennikarzy, lub

amatorów z niedoko

ńczonym wykształceniem. Co poeci mogli zdziałać przeciwko

filozofom, czy mogli im zagrozi

ć? Pewnie nie skoro nic nie znaczyli wobec

pos

ągów i Ciszy a może właśnie tak ,gdyż wątpiąc, są dociekliwi. Otwierają w ten

sposób wielkie dyskusje, wymierzone przeciwko wielkim autorytetom.

W wierszu przewa

żają zdania pytające i oznajmiające. Paralelizm

intonacyjno-składniowy wyst

ępuje w czwartej i piątej strofie. W drugiej strofie

odnajdujemy anafor

ę: „ Mógł przecież trwać i trwać bez końca”. Dalej mamy

wyliczenia cech Bytu: „ociosany z ciemno

ści, wykuty z jasności” oraz cech

materii: „na

śladowcy niewydarzeni, pechowi”. Kilka myśli zostało przeniesionych

do nast

ępnych wersów. Autorka użyła przerzutni, by uwypuklić ich znaczenie. By

uniezwykli

ć wypowiedź, zastosowano także inwersję „ale tego nie zdradzi nawet

Prawda Naga” , „roznoszone podmuchem wióry spod pos

ągów”, „odpadki wielkiej

na wy

żynach Ciszy...”. Kończy wiersz wielokropek, dzięki niemu możemy sami

odpowiada

ć na zadane w nim pytania. Chyba, że uznamy to za powinność

filozofów.

Platon wymy

ślił, że dusze ludzkie przychodzą na świat parami. Ten motyw

wzi

ęto pod uwagę podczas ruchów reformacyjnych w XVI w. Naukę o

predestynacji, czyli przeznaczeniu tylko troch

ę w innym aspekcie, wykorzystał Jan

Kalwin. Potem motyw ten przewija si

ę w romantycznej koncepcji miłości

zakładaj

ącej, iż Bóg wiąże dusze ludzkie jeszcze przed stworzeniem „łańcuchem

-6-

uroku”.

Świat idei i materii dawał zawsze możliwości kulturowe. Dla

chrze

ścijaństwa zaadaptował go święty Augustyn ,twórca filozofii dramatycznej .

Przeniósł go na relacj

ę ziemia-raj, niebo- piekło, Bóg- szatan. Słynna drabina

bytów pochodzi od Platona. Metafor

ę jaskini wykorzystał biskup Hippony do

zilustrowania „marno

ści nad marnościami” z księgi Koheleta. Rzeczywistość

ziemska to marno

ść, która jest niczym w porównaniu z tym, co czeka

sprawiedliwych w raju.

W wierszu „Platon , czyli dlaczego” istniej

ą analogie do wierszy „Cień” i

„Cebula” . W pierwszym z nich analizuje poj

ęcie cienia . W drugim pojęcie Bytu

cebuli. Inne wiersze , w tym utwór autorki pt. „Utopia” przypomina idee
plato

ńskie, które wykorzystał Tomasz Morus w XVI w. Pojęciom względnym

takim jak Dolina Oczywisto

ści , Pewność Niewzruszona czy Istota Rzeczy nadaje

zabarwienie ironiczne. W „Monologu do Kasandry” zwraca uwag

ę na

niedowiarków . Do staro

żytności sięga jeszcze w wierszach : „Chwila w Troi” ,

„Nad Styksem”, „Do Arki”, „

Żona Lota”. W „Nic dwa razy” odwołuje się do

maksymy Heraklita, któr

ą wyraził słowami „Niepodobna dwukrotnie wstąpić do tej

samej rzeki” gdy

ż „panta threi” - wszystko płynie, jest zmienne. „W rzece

Heraklita” zajmuje si

ę sensem istnienia człowieka w tak zmiennej rzeczywistości.

Wiersz ten jest metafor

ą świata. Poezja Szymborskiej charakteryzuje się

lapidarno

ścią , kondensacją znaczeń , sprowadzaniem najtrudniejszego ,

duchowego wymiaru rzeczywisto

ści do najprostszych obrazów . Także u

Zbigniewa Herberta znajdziemy odwołania do tradycji kultury

śródziemnomorskiej. Rozważa on związki między przeszłością a teraźniejszością
w utworach : „Dlaczego klasycy”, „Do Marka Aurelego”, „O Troi”, „Dedal i
Ikar”, „Boski Klaudiusz” . Autorem wiersza o podobnej tematyce jest Leopold
Staff. Chwali on postaw

ę Marka Aureliusza w utworze „Marek Aureliusz mówi”.

Tak

że Cyprian Kamil Norwid odnosił się do starożytności w [ Coś ty Atenom

zrobił , Sokratesie ] . Czy ten ostatni tytuł nie jest podobny w swej wymowie do
tytułu „Platon , czyli dlaczego” ...

1

Platon [W:] A. Dmowska , Słownik przysłów i powiedze

ń , Warszawa 2002 , s.173

2

Antyfanes [W:]

N. Chadzinikolau , Aforyzmy Greków , Pozna

ń 1989 , s. 61.

3

Ibidem , s. 58.

4

M. Hofman , Aforyzmy prozaiczne , Warszawa 1988 , s. 18.

5

„ Fortepian Szopena” [W:]

C.K. Norwid , Wiersze polskie , Łód

ź 1988 , s. 199.