K Kwiatkowski Qui bona fide a non domino emit Digesta justyniańskie jako prawny punkt odniesienia w sporze gminy miejskiej z władcą zwierzchnim w późnośredniowiecznych Prusach

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Z A P I S K I H I S T O R Y C Z N E — T O M L X X X I I — R O K 2 0 1 7

Zeszyt 3

http://dx.doi.org./10.15762/ZH.2017.33

KRZYSZTOF KWIATKOWSKI

(Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

Qui bona fide a non domino emit

Digesta justyniańskie jako prawny punkt odniesienia w sporze gminy

miejskiej z władcą zwierzchnim w późnośredniowiecznych Prusach*

Słowa kluczowe: późne średniowiecze, Prusy, zakon niemiecki, Elbląg, miasta, prawo

rzymskie, konflikty

We współczesnej historiografii późnośredniowiecznych Prus powszech-

nie podzielana jest opinia, że gminy miejskie były jednym z najważniejszych

* Prezentowany artykuł powstał w ramach finansowanego przez Narodowe Centrum Na-

uki projektu pt. „Mieszczanie pod bronią. Militarny wymiar funkcjonowania miasta zachod-

nioeuropejskiego w strefie bałtyckiej w późnym średniowieczu” realizowanego w programie

SONATA 3 (nr 2011/03/D/HS3/03661).

W tekście zastosowano klasyczną formułę cytowania fragmentów Corpus iuris civilis

(CICiv) i Corpus iuris canonici (CICan). Oparto się na następujących wydaniach: Corpus iu-

ris civilis, editio stereotypa, vol. I: Institutiones, recogn. Paulus Krueger, Digesta, recogn. The-

odorus Mom msen, Berolini 1872; Corpus iuris canonici, DG IX, LS, C V = Pars II: Decreta-

lium collectiones. Decretales Gregorii P. IX., Liber sextus decratalium Bonifacii P. VIII., Clementis

P. V. con stitutiones, extravagantes tum viginti Ioannis P. XXII. tum communes, Editio Lipsien-

sis secunda post Aemilii L. Richteri, instr. Aemilius Friedberg, Lipsiae 1881 (reprint: Graz

1959). Ponadto użyto sygli archiwalnych i skrótów edycji źródłowych: APG = Archiwum Pań-

stwowe w Gdańsku: sygn. 368 (Kolekcja dokumentów elbląskich); sygn. 369,1 (Akta Miasta El-

bląga); CDW = Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte

Ermlands, Bd. I: Urkunden der Jahre 1231‒1340, hrsg. v. Carl P. Woelky, Johann M. Saage (Mo-

numenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands, hrsg. v. dem

historischen Vereine für Ermland, I. Abtheilung), Mainz 1860; PU = Preußisches Urkundenbuch.

Politische (allgemeine) Abteilung, Bd. I: Die Bildung des Ordensstaats, Hälfte 1, hrsg. v. Rüdiger

Philippi, Carl P. Woelky, Königsberg/Pr. 1882 (reprint: Aalen 1961); Hälfte 2, hrsg. v. Au-

gust Seraphin, Königsberg/Pr. 1909 (reprint: Aalen 1961); CDP = Codex Diplomaticus Prus-

sicus. Urkunden-Sammlung zur ältern Geschichte Preussens aus dem Königl. Geheimen Archiv

zu Königsberg nebst Regesten, hrsg. v. Johannes Voigt, Bd. II, Königsberg 1842; LübUB = Co-

dex diplomaticus Lubicensis. Lübeckisches Urkundenbuch, hrsg. v. dem Vereine für Lübeckische

Geschichte und Alterthumskunde, 1. Abth.: Urkundenbuch der Stadt Lübeck, hrsg. v. dem Ver-

eine für Lübeckische Geschichte, Th. I, Lübeck 1843; Th. II, 1. Hälfte, bearb. v. Johann F. Böh-

mer, Friedrich Techen, Lübeck 1858; ESB = Das Elbinger Stadtbuch, bearb. v. Hans W. Hoppe,

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[440]

elementów władztwa zakonu niemieckiego w tym kraju, począwszy już od

czwartej dekady XIII stulecia

, a zarazem niemal od początku obecności Za-

konu nad dolną Wisłą były istotnym czynnikiem budowania owego władztwa,

umożliwiając wykonywanie względem zamieszkujących ośrodki miejskie spo-

łeczności określonych czynności władczych, stanowiących ważną przestrzeń

aktywności władczej członków korporacji zakonnej. W ciągu XIII w. na wła-

danych przez nią obszarach przeprowadzono łącznie 19 udanych akcji lokacyj-

nych, w pierwszej połowie XIV w. – 25, w drugiej połowie XIV w. – 17 lokacji

i dopiero w pierwszej połowie XV stulecia, w sytuacji pogłębiającego się kry-

zysu gospodarczego, politycznego i ideowego, tempo urbanistycznej aktywno-

ści osadniczej uległo niemal zupełnemu zatrzymaniu (tylko cztery nowe loka-

cje, w tym dwie nieudane)

Bd. 1: 1330 –1360 (1393), Münster 1976; Bd. 2: 1361–1418, Münster 1986; NKRSME = Nowa

księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404 –1414, wyd. Markian Pelech, t. I (Fontes TNT,

t. 72), Warszawa – Poznań – Toruń 1987; t. II (Fontes TNT, t. 73), Warszawa – Poznań – Toruń

1989; ElbP = Guido Kisch, Das Elbinger Privilegium von 1246 in deutscher Übersetzung, Elbin-

ger Jahrbuch, H. 10: 1931, s. 24 – 30, edycja na s. 26 – 30 (= [in:] Schriften des Kopernikuskreis

Freiburg im Breisgau, Bd. 9 (Forschungen und Quellen zur Rechts- und Sozialgeschichte des

Deutschordenslandes, Bd. 3), Sigmaringen 1978, s. 219 – 227, edycja na s. 223 – 227; dalej cyt. tyl-

ko strony wznowienia); ALR = Das Alte Lübische Recht, hrsg. v. Johann F. Hach, Lübeck 1839;

PR = Preußische Regesten bis zum Ausgange des dreizehnten Jahrhunderts, hrsg. v. Max Perl-

bach, Altpreußische Monatsschrift, Bd. 11: 1874, s. 1– 32, 97 –128, 326 – 348, 385 – 432, 546 – 572,

609 – 624; Bd. 12: 1875, s. 1– 26, 97 –144, 193 – 216, 319 – 344, 385 – 428, 577 – 645 (jako odręb-

ny druk: Königsberg i. Pr. 1876); Dusburg = Petri de Dusburg Chronicon terre Prusie, ed. Max

Toeppen, [in:] Scriptores rerum Prussicarum, Bd. I, Leipzig 1861, s. 3 – 219 (edycja na s. 21– 219).

Marian Dygo, Studia nad początkami władztwa zakonu niemieckiego w Prusach (1226 –

1259), Warszawa 1992, s. 48 – 49, 159 –188; Tomasz Jasiński, Die Rolle des Deutschen Ordens bei

der Städtegründung in Preußen im 13. Jahrhundert, [in:] Stadt und Orden. Das Verhältnis des

Deutschen Ordens zu den Städten in Livland, Preußen und im Deutschen Reich, hrsg. v. Udo Ar-

nold (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 44; Veröffentlichungen

der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd. 4),

Marburg 1993, s. 97 –111 (aczkolwiek z dyskusyjną tezą odnośnie do dynamiki działań lokacyj-

nych Zakonu w XIII stuleciu); Marian Biskup, Der Deutsche Orden und die Freiheiten der großen

Städte in Preußen vom 13. bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, [in:] Stadt und Orden, s. 112 –117;

Roman Czaja, Urbanizacja kraju, [in:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społe-

czeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, Warszawa 2008, s. 177 –178.

Odnośnie do kształtowania się sieci ośrodków miejskich w kraju pruskim (nie tylko tych

zakładanych pod bezpośrednim władztwem miejskim zakonu niemieckiego) por. publikacje

Romana Czai: idem, Miasta i ich posiadłości ziemskie w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach,

[in:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII – XVI

wieku, red. Zenon H. Nowak, Roman Czaja, Toruń 2000, s. 45 – 55 (wznowione pt. Miasta

i przestrzeń miejska w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, [in:] Zakon krzyżacki w Prusach

i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII – XVI wieku, red. Roman Czaja, Andrzej

Radzimiński (Dzieje Zakonu Niemieckiego, t. II), Toruń 2013, s. 81– 93; w angielskojęzycz-

nej wersji: Towns and Urban Space in the State of the Teutonic Order in Prussia, [in:] The Teuto-

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[441]

O ile dla Zakonu akcja urbanizacyjna była formą budowy i rozbudowy

władztwa, które z biegiem czasu w ciągu XIV w. przybierało w coraz więk-

szym stopniu postać władztwa terytorialnego

, o tyle w przypadku gmin miej-

skich, organizowanych i funkcjonujących na podstawie przyniesionego bez-

pośrednio głównie z germańskojęzycznych centrów kulturowych kręgu łaciń-

skiego modelu miasta samorządowego

, wiele działań podejmowanych przez

ich władze na zewnątrz, zarówno wobec władcy zwierzchniego, jak i innych

czynników władczych, było warunkowanych i kształtowanych przez dążenie

w pierwszym rzędzie do zachowania, a następnie także rozszerzania zakre-

su niezależności posiadanej względem władzy zwierzchniej

. Badania Roma-

nic Order in Prussia and Livonia. The Political and Ecclesiastical Structures 13

–16

C., ed. Ro-

man Czaja, Andrzej Radzimiński, Toruń 2015, s. 79 – 88); idem, Urbanizacja kraju, s. 178 –193;

idem, Die Formung der Städtelandschaft im Kulmerland im 13. und 14. Jahrhundert, [in:] Zent-

rum und Peripherie in der Germania Slavica. Beiträge zu Ehren von Winfried Schich, hrsg. v. Do-

ris Bulach, Matthias Hardt (Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleu-

ropa, Bd. 34), Stuttgart 2008, s. 247 – 263.

Reinhard Wenskus, Das Ordensland Preußen als Territorialstaat des 14. Jahrhundert, [in:]

Der deutsche Territorialstaat im 14. Jahrhundert, Bd. I, hrsg. v. Hans Patze (Vorträge und For-

schungen, Bd. XIII/I), Sigmaringen 1970, s. 347 – 382 (= [in:] idem, Ausgewählte Aufsätze zum

frühen und preußischen Mittelalter. Festgabe zu seinem 70. Geburtstag, hrsg. v. Hans Patze, Sig-

maringen 1986, s. 317 – 352); por. także moje niedawne uwagi: Krzysztof Kwiatkowski, Woj-

ska zakonu niemieckiego w Prusach 1230 –1525 (korporacja, jej pruskie władztwo, zbrojni, kul-

tura wojny i aktywność militarna) (Dzieje Zakonu Niemieckiego, t. 3), Toruń 2016, s. 31– 32,

60 – 61, 120.

W kwestii pochodzenia mieszkańców miast w kraju pruskim por. m. in. Arthur Semrau,

Die Herkunft der Elbinger Bevölkerung von der Gründung der Stadt bis 1353, Mitteilungen des

Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 32: 1924, s. 9 – 62; Theodor Pen-

ners, Untersuchungen über die Herkunft der Stadtbewohner im Deutsch-Ordensland Preußen

bis in die Zeit um 1400 (Deutschland und der Osten, Bd. 16), Leipzig 1942, s. 60 – 96, 98 –113,

119 –122, 138 –151; Erich Keyser, Die Herkunft der städtischen Bevölkerung des Preußenlan-

des im Mittelalter, Zeitschrift für Ostforschung, Jg. 6: 1957, H. 4, s. 539 – 557; Tomasz Jasiń-

ski, Imigracja westfalska do Prus w okresie późnego średniowiecza (XIII – XV wieku), [in:] Niem-

cy – Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut

Historii UAM w dniach 14 –16 XI 1983 roku, red. Jerzy Strzelczyk, Poznań 1986, s. 105 –118

(= idem, Die westfälische Einwanderung in Preußen im Spätmittelalter, [in:] Zur Siedlungs- und

Bevölkerungs- und Kirchengeschichte Preussens, hrsg. v. Udo Arnold (Tagungsberichte der His-

torischen Kommission für ost- und westpreussische Landesforschung, Bd. 12), Lüneburg 1999,

s. 95 –110).

Odnośnie do dążeń emancypacyjnych miast względem władzy zwierzchniej (tzw. feudal-

nej) na obszarach Rzeszy por. syntetycznie m. in.: Eberhard Isenmann, Die deutsche Stadt im

Spätmittelalter 1250 –1500. Stadtgestalt, Recht, Stadtregiment, Kirche, Gesellschaft, Wirtschaft,

Stuttgart 1988, s. 107 –109; idem, Die deutsche Stadt im Mittelalter 1150 –1550. Stadtgestalt,

Recht, Verfassung, Stadtregiment, Kirche, Gesellschaft, Wirtschaft, Wien – Köln – Weimar 2012,

s. 281– 287; Evamaria Engel, Die deutsche Stadt des Mittelalters, München 1993, s. 44 – 47, 50 – 54;

Frank G. Hirschmann, Die Stadt im Mittelalter (Enzyklopädie deutscher Geschichte, Bd. 84),

München 2009, s. 20, 32 – 35 (w tych pracach przytoczone szczegółowe studia monograficzne).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[442]

na Czai ukazały władczy, społeczny i gospodarczy wymiar oraz przestrzeń tych

z socjologicznego punktu widzenia nieuniknionych niejako antagonizmów,

które na szerszym tle historycznokulturowym jawią się jako fenomen zróżni-

cowany i dynamiczny, tylko nieznacznie poddający się uogólniającym sche-

matyzacjom i kategoryzacjom dominującym w starszej literaturze

Jednym ze znanych, aczkolwiek nie w pełni jeszcze przeanalizowanych,

wątków relacji między zakonem niemieckim a gminami miejskimi w późno-

średniowiecznych Prusach pozostaje konflikt Elbląga z Zakonem w ostatniej

dekadzie XIII stulecia

. Miał on miejsce w konkretnych okolicznościach jako

część składowa, a zarazem pochodna procesu kształtowania się w mieście no-

wej praktyki zarządu gminą, którą w historiografii określa się mianem „ustroju

radzieckiego” i idących z nim w parze aspiracji miejskich grup kierowniczych

zmierzających w kierunku zdobycia możliwie szerokiego zakresu władzy, co

w odniesieniu do pana zwierzchniego nazywano „wolnością”, a współczesna

historiografia opisuje, posługując się terminem „autonomia”

. Jeśli uwzględ-

nić fakt, że nadany społeczności elbląskiej przez braci zakonnych z mistrzem

Gottfriedem von Hohenlohe na czele 10 IV 1246 r. przywilej lokacyjny, mimo

powoływania się w nim na prawo lubeckie

i dążeń mieszkańców osady do

uzyskania praw i wolności posiadanych przez mieszczan znad Trawy

, gwa-

rantował tylko część lubeckich „libertates”, w dużym zaś stopniu nawiązywał

do praw nadanych mieszkańcom Torunia i Chełmna w przywileju (bądź przy-

Roman Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad stosunkami między mia-

stem a władzą terytorialną w późnym średniowieczu, Toruń 1999, s. 18 – 55, 58 – 64, 177 – 206;

por. też idem, Der Deutsche Orden als Stadtherr im Reich, in Preußen und in Livland, [in:] Die

Ritterorden als Träger der Herrschaft: Territorien, Grundbesitz und Kirche, hrsg. v. Roman Czaja,

Jürgen Sarnowsky (Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica, Bd. XIV), Toruń 2007,

s. 129 –130.

R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, s. 22 – 23; także uwagi Edwina Rozenkran-

za w: idem, Prawo lubeckie w Elblągu od XIII do XVI wielu, Rocznik Gdański, t. 51: 1991, s. 17;

oraz Edwarda Carstenna w: idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing 1937, s. 60 – 61, 65.

Odnośnie do owego procesu por. R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, s. 22 – 23;

w kwestii średniowiecznego pojęcia „wolności” miejskich oraz nowoczesnej kategorii „autono-

mii” por. ibid., s. 14 –18 (tu szeroka literatura zagadnienia).

APG, sygn. 368/III, 1 (= edycja: PU, Bd. I/1, nr 181, s. 131–133, tu: s. 132 = CDW, Bd. I,

nr 13, s. 18 – 22, tu: s. 21 = ElbP § 10, s. 226; por. też wydanie z polskim tłumaczeniem: Zenon

H. Nowak, Janusz Tandecki, Prawa i przywileje Starego i Nowego Miasta Elbląga w Średniowie-

czu (Biblioteczka Elbląska, Nr 11), Gdańsk 1998, Aneks źródłowy I, s. 48 – 54, tu: § 10, s. 50, 52).

Edward Carstenn, Elbings Kampf um das Lübisches Recht, Hansische Geschichtsblätter

(dalej cyt. HGBll), Jg. 62: 1938, s. 78 – 79; idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, s. 15 –16; E. Ro-

zenkranz, Prawo lubeckie w Elblągu, s. 12 –13. Natomiast Janusz Tandecki podkreśla rolę lube-

czan w czasie rokowań odnośnie do przywileju lokacyjnego (idem, Średniowieczne księgi wiel-

kich miast pruskich jako źródło historyczne i zabytki kultury mieszczańskiej (organizacja władz,

zachowane archiwalia, działalność kancelarii), Warszawa – Toruń 1990, s. 58).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[443]
wilejach) z 28 XII 1232 r.

, wówczas stanie się zrozumiałe, dlaczego w ciągu

drugiej połowy XIII w. dość szybko pojawiły się dążenia społeczności miej-

skiej, lub jej grupy kierowniczej, w kierunku rozszerzenia praw gminy. Pierw-

szym poświadczonym źródłowo symptomem tych aspiracji jest list sołtysa/

sędziego („scultetus”), rady („consilium”) i mieszczan („cives”) elbląskich skie-

rowany do wójta („advocatus”), rajców („consules”) i mieszczan („burgenses”)

lubeckich z około 1275 r.

, w którym nadawcy prosili o wpisanie 21 nowych

artykułów

do księgi prawa lubeckiego otrzymanej przez gminę elbląską z Lu-

beki według lokalnej tradycji w 1240 r.

, oraz o opinię w pięciu kwestiach spor-

nych między radą a sędzią/sołtysem („iudex”) w zakresie sądownictwa

. W re-

zultacie zapewne niedługo po około 1275, a na pewno do 1282 r. sprowadzono

do Elbląga z Lubeki nowy kodeks prawa lubeckiego spisany w języku średnio-

-dolno-niemieckim

. Uzyskany kilka lat później w nieznanych bliżej okolicz-

E. Carstenn, Elbings Kampf um das Lübisches Recht, s. 78 – 80; idem, Geschichte der Han-

sestadt Elbing, s. 15 –17; M. Dygo, op. cit., s. 122 –125; R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżac-

ki, s. 19 – 20; por. też uwagi Mariana Biskupa w: idem, Der Deutsche Orden und die Freiheiten der

großen Städte, s. 117.

CDW, Bd. I, nr 119, s. 211– 214 (= LübUB, Abt. 1, Th. I, nr 165, s. 151–153). Taką datację

listu zaproponował i uzasadnił Gustav Korlén, Das mittelniederdeutsche Stadtrecht, Bd. II: Das

mittelniederdeutsche Stadtrecht von Lübeck nach seinen ältesten Formen (Lunder germanistische

Forschungen, Bd. 23), Lund 1951, s. 12; za nim także R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzy-

żacki, s. 23; i Edwin Rozenkranz, Prawo lubeckie w Elblągu, s. 15. Natomiast Janusz Tandecki

w pierwszym tomie monografii historycznej Elbląga (por. idem, Ustrój i administracja średnio-

wiecznego Elbląga, [in:] Historia Elbląga, t. 1: (do 1466 r.), red. Stanisław Gierszewski, Andrzej

Groth, Gdańsk 1993, s. 132) przyjmował najwcześniejszą datację ustaloną jeszcze w połowie

XIX w. przez wydawców „Codeksu dyplomatycznego warmińskiego”, mianowicie rok 1260, co

w świetle argumentacji szwedzkiego uczonego należy odrzucić.

CDW, Bd. I, nr 119, s. 211– 213 (= LübUB, Abt. 1, Th. I, nr 165, s. 151–153); por. Max

Toeppen, Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter,

H. II, Danzig 1872, s. 168, 170.

Por. notę Ferdinanda Neumanna dołączoną do edycji listu: CDW, Bd. I, nr 119, s. 211,

przyp. 1. Tymczasem w piśmie elblążan mowa jest „księdze” („liber”), „in quo iura conscripta

sunt, que nobis in nostre civitatis p r i m o e x o r d i o tradidistis [wyróżnienie – K.K.]”. Księgę

tę identyfikuje się w literaturze przedmiotu z niezachowanym do dziś kodeksem zawierającym

łacińską redakcję prawa lubeckiego, por. M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten, H. II, s. 168 –169;

Ferdinand Frensdorff, Das Lübische Recht nach seinen ältesten Formen, Leipzig 1872, s. 55 – 57;

Arthur Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts für Elbing, Elbinger

Jahrbuch, H. 14: 1937, s. 61– 62; E. Carstenn, Elbings Kampf um das Lübisches Recht, s. 76 – 77;

idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, s. 57.

CDW, Bd. I, nr 119, s. 213.

Kodeks ten zachował się do dzisiaj i jest przechowywany w Archiwum Państwowym

w Gdańsku, por. APG, sygn. 369,1/1 („Das Original des Lübisches Rechts („Codex A”),

ca 1260”). Wydał go w całości Arthur Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen

Rechts, [Text der Elbinger Handschrift], s. 79 –110. Na wstępie zawiera on treść dokumentu po-

lecającego wójta, rajców i mieszczan lubeckich z 1240 r. (por. A. Methner, Die älteste deutsche

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[444]

nościach, niewykluczone, że jako forma subsydium po stratach poniesionych

przez miasto w wyniku pożaru w styczniu 1287 lub 1288 r., od mistrza zako-

nu niemieckiego Burcharda von Schwanden przywilej z 2 II 1288 r., na mocy

którego rada miejska uzyskiwała prawo do wykonywania niższej jurysdykcji

sądowej na obszarze patrymonium miejskiego, był jednym z pierwszych roz-

szerzeń uprawnień wybieranych przez elity kierownicze miasta autonomicz-

nych organów władzy

Nie sposób powiedzieć, z jakich konkretnych przyczyn – czy jako rezultat

zaistnienia nowych, nieznanych okoliczności po otrzymaniu przez gminę no-

wego przywileju od zakonu niemieckiego z 2 II 1288 r., czy też może w wyni-

ku wystąpienia innych faktorów konfliktogennych (o tym jeszcze dalej) – naj-

później w ciągu 1295 r. pojawiły się kontrowersje między miastem a władcą

zwierzchnim. W dotychczasowej historiografii uznawano, że najstarszym ich

poświadczeniem miał być list wysłany w 1296 r.

przez wójta („vogit”), rajców

(„ratlüte”) i społeczności mieszczan („bürger algemeyne”) elbląskich do mi-

Handschrift des Lübischen Rechts, [Text der Elbinger Handschrift], s. 79 – 80), zaś w głównej swo-

jej części datuje się go na około 1260 r. Max Toeppen określił go mianem „kodeksu A” i nazwa

ta funkcjonuje do dziś, por. idem, Elbinger Antiquitäten, H. II, s. 166, przyp. 2 (na s. 166 –167);

także: F. Frensdorff, op. cit., s. 51– 52; Emil Steffenhagen, Deutsche Rechtsquellen in Preussen

vom XIII. bis zum XVI. Jahrhundert, Leipzig 1875, s. 232 – 233; Edward Carstenn, Die Elbinger

Handschriften des Lübischen Rechts, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 72:

1935, s. 143 –145; A. Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts, s. 61– 72.

Ten ostatni uczony datował „Codex A” na niewiele lat przed 1282 r., być może około 1275 r. (por.

idem, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts, s. 69 – 70), którą to datację potwier-

dziły ustalenia Gustava Korléna (por. przyp. 12).

CDW, Bd. I, nr 77b, s. 132 –133 (= CDP, Bd. II, nr 17, s. 20 – 21); por. Wilhelm von

Brünneck, Zur Geschichte der Gerichtsverfassung Elbings (Alt- und Neustadt), Zeitschrift der

Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Germanische Abteilung, Bd. 39: 1915, s. 32 – 34; R. Cza-

ja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, s. 22; J. Tandecki, Ustrój i administracja średniowiecz-

nego Elbląga, s. 133; idem, Średniowieczne księgi wielkich miast pruskich, s. 60; E. Carstenn,

Geschichte der Hansestadt Elbing, s. 60, 63. Obaj ostatni badacze łączą przywilej z pożarem, za-

pewne słusznie, por. E. Carstenn, Geschichte der Hansestadt Elbing, s. 63; J. Tandecki, Ustrój

i administracja średniowiecznego Elbląga, s. 133.

Por. CDW, Bd. I, s. 170, przyp. 4. List skierowany przez wójta, rajców i społeczności

mieszczan Elbląga do mistrza zakonu niemieckiego (por. CDW, Bd. I, nr 97, s. 168 –170) dato-

wano na 1296 r., ponieważ słusznie łącząc jego powstanie z obecnością zwierzchnika Zakonu

w Prusach, w jego osobie widziano Konrada von Feuchtwangen, którego pobyt nad dolną Wi-

słą poświadczony jest między 31 I a 14 V 1296 r., por. Maciej Dorna, Bracia zakonu krzyżackie-

go w Prusach w latach 1228 –1309. Studium prozopograficzne, Poznań 2004, s. 122, 261; idem,

Die Brüder des Deutschen Ordens in Preußen 1228 –1309. Eine prosopographische Studie, tłum.

Martin Faber, Wien – Köln – Weimar 2012, s. 130 –131, 285; Ulrich Niess, Konrad von Feucht-

wangen (Herbst 1291 – zwischen 2. und 5. VII. 1296), [in:] Die Hochmeister des Deutschen Ordens

1190 – 2012, hrsg. v. Udo Arnold (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens,

Bd. 40; Veröffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des

Deutschen Ordens, Bd. 6), Weimar 2014 (wyd. 2), s. 43.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[445]
strza Konrada von Feuchtwangen, który dotyczył łącznie pięciu spraw: 1) dłu-

gości wschodniego odcinka południowej granicy patrymonium miejskiego

nadanego gminie 10 IV 1246 r. (od wałów miejskich w kierunku wschodnim,

przez „szubienicę Warmów” aż w rejon wsi Sierpin („Serpien”, później niem.

Serpin, Zerewet)); 2) szerokości zachodniej części patrymonium na lewym

brzegu rzeki Elbląg; 3) kwestii uzyskanego w przywileju z 2 II 1288 r. prawa

gminy do sądzenia przestępstw (niekrwawych) popełnionych w granicach pa-

trymonium miejskiego (co w rozwijającej się praktyce samorządu miejskiego

należało do kompetencji wójta („vogit”)); 4) prawa gminy do pobierania ½ wy-

sokości kar zasądzonych we wszelkich sprawach dotyczących przewinień po-

pełnionych w granicach miasta bądź patrymonium miejskiego; 5) nakazu bra-

ci zakonnych osobistego prezentowania na zamku czynszu rekognicyjnego

Istnieje jednak konkretna przesłanka ku temu, by datację interwencji elblążan

u mistrza zakonu niemieckiego przesunąć z pierwszych miesięcy 1296 r. na

okres o dwa lata późniejszy

, a za pierwsze świadectwo konfliktu między gmi-

ną elbląską a jej władcą zwierzchnim uznać poselstwo wysłane przez władze

miejskie do Lubeki, które między 5 I a 24 VII 1296 r.

uzyskało opinie praw-

ne kanoników lubeckich w dwóch kwestiach spornych między gminą a Zako-

Podstawa źródłowa edycji tego listu, jaką był w połowie XIX w. czternastowieczny odpis

w zachowanym do dziś kodeksie opatrzonym tytułem Privilegiorum tenores i zawierającym od-

pisy wybranych przywilejów Starego Miasta Elbląga (por. APG, sygn. 369/1,10), uległa niestety

częściowej destrukcji: wycięto z niego jedną kartę zawierającą około ⅔ treści owego listu, tak że

do dziś zachował się tylko początek odpisu, por. APG, sygn. 369/1,10, s. 12. Odnośnie do wąt-

pliwości dotyczących lekcji fragmentu zawierającego chronologię względną pewnych wydarzeń

będących częścią narastających kontrowersji między gminą miejską a miejscowym konwentem

zakonu niemieckiego można zatem polegać jedynie na uwagach Ferdinanda Neumanna opubli-

kowanych w cytowanym przypisie przez wydawców pierwszego tomu „Kodeksu dyplomatycz-

nego warmińskiego”.

Tą przesłanką jest znacznie szerszy zakres przedmiotowy spraw spornych poruszonych

w liście elblążan do mistrza zakonu niemieckiego w porównaniu do materii prawnej opinio-

wanej w 1296 r. – jest ich mianowicie pięć (w tym dwie dotyczące granic patrymonium) wo-

bec trzech zaopiniowanych w 1296 r., por. przyp. 27 – 30. W tej sytuacji pismo elblążan nale-

ży datować na czas kolejnego pobytu zwierzchnika Zakonu w Prusach, w czerwcu 1298 r., przy

czym urząd mistrzowski sprawował wówczas już następca Konrada von Feuchtwangen, Gott-

fried von Hohenlohe, por. M. Dorna, Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach, s. 165 –166; idem,

Die Brüder des Deutschen Ordens in Preußen, s. 178; Klaus Militzer, Gottfried von Hohenlohe

(3. V. 1297 – Herbst 1303), [in:] Die Hochmeister des Deutschen Ordens 1190 – 2012, s. 47.

Taka datacja wynika z poświadczonej źródłowo chronologii piastowania scholasterii lu-

beckiej przez Helmberta, por. PU, Bd. I/2, s. 418, przyp. 1 na tejże; PR, nr 1171, s. 316; nr 1172,

s. 316; CDW, Bd. I, s. 202, przyp. 1 na s. 202 – 203. Należałoby wstępnie przyjmować, że po-

selstwo to udało się do miasta nad Trawą mniej więcej między listopadem 1295 a czerwcem

1296 r., jako że zapoznanie się przez kanoników z materią kontrowersji, a następnie przygotowa-

nie orzeczeń musiało wymagać nieco czasu, przy czym dalsze rozważania prowadzą do hipotezy

o momencie sporządzenia opinii bliższym wspomnianemu tu terminus post quem.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[446]

nem

. Opinie te wydali dziekan Johannes von Bocholt („de Bocholte”)

, scho-

lastyk Helembert von Serkem

oraz Gerhard von Hattorp („de Hattor pe”)

i Heinrich von Hattorp („de Hattor pe”)

. Pierwszą sprawą był problem in-

terpretacji zapisów przywileju lokacyjnego dotyczących zasięgu granic patry-

monium miejskiego, zarówno po wschodniej, jak i zachodniej stronie rzeki

Elbląg

. Drugie zagadnienie stanowiła natomiast kwestia praw gminy elblą-

skiej do składania apelacji w Lubece

. Dokument kanoników lubeckich nie

jest jedynym przekazem poświadczającym konflikt prawny istniejący między

gminą elbląską a zakonem niemieckim w ostatniej dekadzie XIII stulecia. Ko-

lejnym źródłem w tej sprawie jest wydana dowodnie przed 6 XII 1299 r. na-

stępna opinia prawna w obu wspomnianych sprawach

, którą elblążanie uzy-

APG, sygn. 368/III, 5 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 116, s. 199 – 202, tu: s. 202); APG, sygn.

368/III, 7 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 117, s. 203 – 208, tu: s. 208).

Por. Adolf Friederici, Das Lübecker Domkapitel im Mittelalter 1160 –1400. Verfassungs-

rechtliche und personenstandliche Untersuchungen (Quellen und Forschungen zur Geschichte

Schleswig-Holsteins, Bd. 91), Neumünster 1988, s. 173. Johannes von Bockholt był jednym

z czterech synów Siegfrieda (Syverda) von Bockholt, rajcy lubeckiego w latach 1256 –1272 (por.

Emil F. Fehling, Lübeckische Ratslinie von den Anfängen der Stadt bis auf die Gegenwart (Veröf-

fentlichungen zur Geschichte der Freien und Hansestadt Lübeck, Bd. 7), H. 1, Lübeck 1925 (re-

print: 1978), s. 5 (nr 194)), w tym bratem dwóch innych kanoników lubeckich: Heinricha i Mar-

kwarda, aczkolwiek przyjęty do kapituły dopiero po śmierci tego ostatniego, przed 27 X 1273 r.

Od około 1287 r. był plebanem kościoła parafialnego NMP w Lubece, a od 8 VIII 1293 r. spra-

wował urząd dziekana kapituły lubeckiej. W 1308 r. jako kanonik szlezwicki wybrany został na

biskupa w Szlezwiku.

Por. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, s. 291, 292. Helembert von Serkem pocho-

dził ze szlacheckiej rodziny wywodzącej się z dolnosaskiego Sarchem nieopodal Dannenberg

i był zarazem najprawdopodobniej bratankiem bądź siostrzeńcem ówczesnego biskupa lubec-

kiego Burcharda von Serkem (1276 –1317) (por. Georg W. Dittmer, Der lübeckische Bischof

Burchard von Serkem und seine Zeit vom Jahre 1276 bis zum Jahre 1317. Ein Beitrag zur lübecki-

schen Staats- und Kirchen-Geschichte, Lübeck 1860). Po raz pierwszy, ze stopniem magistra, po-

świadczony jako kanonik lubecki w 1285 r., od 1291 r. sprawujący urząd kantora, a w 1296 r.

scholastyka. Zaangażowany w konflikt kapituły przeciwko miastu Lubeka przebywał od wiosny

1300 aż do przynajmniej 1309 r. w Rzymie, wysłany tam przez biskupa Burcharda w celu repre-

zentowania na dworze papieskim interesów dostojnika i kapituły.

Por. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, s. 234. Gerhard von Hattorp był synem lu-

beckiego mieszczanina Johanna von Hattorp. Poświadczony jest od 1294 r. jako kanonik lubecki.

Por. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, s. 234. Heinrich von Hattorp był synem lu-

beckiego mieszczanina Herborda von Hattorp. Jako członek kapituły lubeckiej poświadczony

po raz pierwszy w 1294 r. Jesienią 1300 r. wraz z Helembertem von Serkem przebywał w Ratze-

burgu jako pełnomocnik biskupa lubeckiego Burcharda von Serkem i kapituły lubeckiej na po-

siedzenie procesowe w konflikcie z miastem Lubeka. W sprawach prawnych aktywny był rów-

nież w kolejnych latach.

CDW, Bd. I, nr 116, s. 199 – 202.

Ibid., nr 117, s. 203 – 208.

APG, sygn. 368/III, 8 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 118, s. 208 – 210). O ile w przypadku wy-

powiedzi kanoników lubeckich obie kwestie sporne zostały zaopiniowane w dwóch odrębnych

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[447]
skali od pisarza miasta Lubeki, notariusza cesarskiego i jurysty Heinricha von

Wittenborn

. W świetle nieco późniejszej praktyki z 1300 r. należy przypusz-

czać, że orzeczenie to wydane zostało równocześnie z opinią kanoników lu-

beckich, czyli jeszcze w 1296 r., a zatem, że mamy tu do czynienia nie z następ-

stwem czasowym opinii prawnych kanoników i pisarza lubeckiego, ale z ich

chronologiczną paralelnością.

Trudno jednoznacznie wskazać na konkretne motywy, jakimi kierowa-

ły się władze elbląskie, wysyłając do Lubeki swoich przedstawicieli i zabiega-

jąc o opinie w spornych kwestiach prawnych z władzą terytorialną, zarówno

ze strony kanonistów, jak i jurystów, zatem tak w systemie kościelnego pra-

wa kanonicznego, jak i cesarskiego (rzymskiego) prawa cywilnego

. Podsta-

wą ogólną opinii kanoników lubeckich była przyjęta zasada prawa rzymskiego

o najkorzystniejszej interpretacji przywileju

, przejęta również w latach trzy-

dziestych XIII w. do Dekretałów Grzegorza IX

. Pewien szczegół z przestrzeni

dyplomatyki skłania jednakże ku opinii, że działania te nie miały wyłącznie

charakteru demonstracyjnego, ale były elementem działań strony elbląskiej

w postępowaniu sądowym w sporze z zakonem niemieckim. Mianowicie naj-

prawdopodobniej obydwa dokumenty wystawione w 1296 r. przez kanoników

lubeckich zostały wygotowane i uwierzytelnione pieczęciami w dwóch egzem-

plarzach, z których do połowy XIX w. zachował się duplikat pierwszego doku-

mentu

. Nawet jeśli widzieć w tym tylko chęć zabezpieczenia pisemnie utrwa-

dokumentach, o tyle notariusz cesarski przedstawił swoje stanowisko w obu sprawach w jed-

nym dokumencie wedle następującej kolejności – najpierw omówiona została bardzo detalicz-

nie kwestia prawa apelacji do Lubeki, a po niej lapidarna wypowiedź odnośnie do posiadłości

miasta.

CDW, Bd. I, nr 118, s. 208 – 209. Heinrich von Wittenborn był magistrem prawa cywilne-

go, od 1270 r. opłacanym przez władze Lubeki (które już około 1250 –1254 r. chciały zatrudnić

znawcę prawa z Padwy, por. LübUB, Abt. 1, Th. II/1, nr 25, s. 19 – 20) dożywotnim radcą praw-

nym, przeznaczonym również do wydawania porad w obrębie prawa kanonicznego, por. Wil-

helm Ebel, Lübisches Recht, Bd. 1, Lübeck 1971, s. 250 – 251; Eberhard Isenmann, Zur Rezeption

des römisch-kanonischen Rechts im spätmittelalterlichen Deutschland im Spiegel von Rechtsgut-

achten, [in:] „Herbst des Mittelalters”? Fragen zur Bewertung des 14. und 15. Jahrhunderts, hrsg.

v. Jan A. Aertsen, Martin Pickavé (Akten der 33. Kölner Mediaevistentagung, Miscellanea

Mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der Universität zu Köln, Bd. 31), Ber-

lin – New York 2004, s. 212. Klaus Wriedt (idem, Das gelehrte Personal in der Verwaltung und

Diplomatie der Hansestädte, HGBll, Jg. 96: 1978, s. 15 – 37), słowem nie wspomina o Heinrichu

von Wittenborn.

Por. sformułowanie w dokumencie Heinricha von Wittenborn: CDW, Bd. I, nr 118,

s. 210: „[…] in utroque iure canonico et civili […]”.

CIC, D 1.4.3: „Iavolenus libro 13 epistularum. Beneficium imperatoris, quod a divina sci-

licet eius indulgentia proficiscitur, quam plenissime interpretari debemus”.

CICan., Decr., Lib. V, tit. XL, cap. XVI: „Beneficium principis latissime interpretari debet”.

APG, sygn. 368/III, 5 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 116, s. 199 – 202; drugi egzemplarz: APG,

sygn. 368/III, 6).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[448]

lonych opinii prawnych i dążenie do zmniejszenia ryzyka ich utraty podczas

podróży znad Trawy do Elbląga, to i tak poświadczałoby to pośrednio dużą

wagę przypisywaną im przez elblążan. Wydaje się jednak bardziej prawdopo-

dobne, że duplikaty obu dokumentów miały być przekazane stronie zakon-

nej jako materiał prawny w postępowaniu sądowym bądź polubownym. Czy

w 1296 r. podjęte zostały działania mające na celu zakończenie konfliktu mia-

sta z zakonem niemieckim i czy opinie prawne, zarówno kanoników lubec-

kich, jak i Heinricha von Wittenborn, zostały realnie wykorzystane, trudno

orzec. Zakładając, że poselstwo elbląskie w Lubece uzyskało je na początku

1296 r., należałoby wnosić, że zostały one przedłożone nieco później bezpo-

średnio mistrzowi Konradowi von Feuchtwangen, przebywającemu w Prusach

dowodnie od stycznia do maja 1296 r. Niezależnie od tego pewne pozostaje, że

zwierzchnik Zakonu nie doprowadził wówczas do pełnego rozwiązania sporu,

być może pozostawiając dostojnikom pruskiej gałęzi korporacji dalsze działa-

nia w tej sprawie. Wspomniany list elblążan do mistrza Zakonu, który w świe-

tle przedstawionych tu rozważań należy datować na wiosnę 1298 r.

, również

nie przyczynił się do zakończenia konfliktu. Świadczy o tym zachowane z okre-

su o dwa lata późniejszego poświadczenie dalszego trwania sporu. Mianowicie

z dnia 16 VIII 1300 r. pochodzi orzeczenie paryskich profesorów

, tym razem

doktorów obojga praw, Pierre’a de Belleperche („Petrusa de Bellapertica”)

Por. przyp. 20.

APG, sygn. 368/IV, 1 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 108, s. 184 –189); drugi uwierzytelnio-

ny egzemplarz orzeczenia nie zawiera opinii dotyczących spraw rybołówstwa, por. APG, sygn.

368/IV, 2; także uwaga Erwina Volckmanna w: idem, Katalog des Elbinger Stadtarchives, Elbing

1875, I 19, s. 7; I 20, s. 7.

Alain Tardif, Recherches sur Pierre de Belleperche. Portrait d’un chancelier discret, Tijd-

schrift voor Rechtsgeschiedenis / Revue d’Histoire du Droit / The Legal History Review (da-

lej cyt. TRG), vol. 77: 2009, no. 3 – 4, s. 385 – 421; idem, Pierre de Belleperche, juriste et conseiller

de Philippe le Bel, Bulletin de la Société d’émulation du Bourbonnais, vol. 74, Moulins 2008,

s. 209 – 242; Kees Bezemer, Pierre de Belleperche: an early attempt to make public law a sepa-

rate branch of legal science, [in:] Science politique et droit public dans les facultés de droit euro-

péennes (XIII

– XVIII

siècle), sous la dir. de Jacques Krynen, Michael Stolleis (Studien zur

europäischen Rechtsgeschichte. Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Europäische

Rechtsgeschichte Frankfurt am Main, Bd. 229), Frankfurt/Main 2008, s. 41– 47; idem, Pierre

de Belleperche. Portrait of a legal puritan (Studien zur europäischen Rechtsgeschichte. Veröf-

fentlichungen des Max-Planck-Instituts für Europäische Rechtsgeschichte Frankfurt am Main,

Bd. 194), Frankfurt/Main 2005; J. Michael Rainer, Das Römische Recht in Europa. Von Justi-

nian zum BGB, Wien 2012, s. 99 –105; Frank Soetermeer, Petrus de Bellapertica (Pierre de Bel-

leperche) [hasło], [in:] Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 22, Nordhausen 2003,

kol. 1071–1078; Hermann Lange, Römisches Recht im Mittelalter, Bd. I: Die Glossatoren, Mün-

chen 1997, s. 380; Bd. II: Die Kommentatoren, München 2007, s. 546 – 567 (tu cała starsza lite-

ratura); por. także Jean Favier, Philippe le Bel, Paris 1978, s. 25, 35 – 41, 72 – 73, 280; Domini-

que Poirel, Philippe le Bel, Paris 1999 (wyd. 2), s. 265 – 266; Franklin J. Pegues, The Lawyers of

the last Capetians, Pinceton 1962, s. 108 –109; La France pontificale (Gallia christiana), histoire

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[449]
i Huguesa Michel de Besançon („de Bisuncio”)

, które dzień później zostało

uwierzytelnione notarialnie w domu Pierre’a przez dwóch paryskich notariu-

chronologique et biographique des archevêques et évêques de tous les diocèses de France depuis

l’établissement du christianisme jusqu’à nos jours, divisée en 17 provinces ecclésiastique, vol. Sens

et Auxerre, par Honoré Fisquet, Paris 1864 –1873, s. 330 – 331. Pierre de Belleperche w 1300 r.

należał do jednego z najbardziej poważanych i wpływowych członków francuskiej (tj. północ-

nofrankofońskiej) elity intelektualnej, a zarazem dworskiej. Ten urodzony około połowy XIII w.

Burbończyk, uczeń legisty Raoula d’Harcourt („de Auricuria”), w latach 1277/1280/1281–1296

wykładał prawo cywilne (rzymskie) na uniwersytecie w Orleanie jako doktor obojga praw. Jako

glossatora, zwłaszcza zaś komentatora interesowało go prawo w porządku publicznym, w tym

przede wszystkim w administracji – także w zarządzaniu miastem, o czym świadczą pozosta-

wione przez niego komentarze („repetitiones”). W 1296 r. został powołany przez Filipa IV do

rady królewskiej, co przerwało jego regularną aktywność uniwersytecką. Określano go nawet

mianem „ojca ekspertów”. Od 1298 r. był członkiem parlamentu paryskiego, czyli zasiadającym

w gremium najwyższych sędziów królewskich. W służbie monarszej prowadził negocjacje z im-

peratorem rzymskim i królem Anglii. Na dworze Filipa IV Pięknego sprawował urząd strażni-

ka pieczęci królewskiej. Miał udział w wydaniu ordonansów w 1303 r. i koronacji Klemensa V

w Lyonie. W 1306 r. uzyskał za poparciem papieskim, lecz wbrew stanowisku króla, biskup-

stwo Auxerre. Sprzeciwiał się procesowi wytoczonemu templariuszom, stąd wystąpił ze służ-

by królewskiej w październiku 1307 r.; zmarł w Paryżu 17 I 1308 r. Po jego wycofaniu się z dwo-

ru kierownikami polityki królewskiej pozostali szambelani Guillaume de Nogaret i Guillaume

de Plaisians, a następnie Enguerran de Marigny, por. m. in. Robert Holtzmann, Wilhelm von

Nogaret. Rat und grossiegelbewahrer Philipps des Schönen von Frankreich, Freiburg 1898; Jean

Favier, Un Conseiller de Philippe le Bel: Enguerran de Marigny (Mémoires er Documents publiés

par la Société de l’École des Chartes, vol. 16), Paris 1963, s. 90 –103.

Hélène Millet, Les Chanoines du chapitre cathédral de Laon 1272 –1412 (Publications

de l’École française de Rome, vol. 56), Rome 1982, s. 98, 241, 513; Robert Gane, Le Chapitre

de Notre-Dame de Paris au XIVe siècle. Étude sociale d’un groupe, Saint-Étienne 1999, s. 110,

147, 152, 182, 286. Młodszy od Pierre’a, urodzony około 1270 r., Hugues Michel de Besançon

w końcu XIII w. podobnie jak ten pierwszy należał już do ówczesnej francuskiej elity prawniczej.

Od 1296 r. posiadał kanonię w Laon, do której doszły w 1300 r. prebendy kanonicze w Saint-

-Quentin i Dole oraz w 1307 r. w Paryżu przy katedrze Notre Dame (w latach 1313 –1326 spra-

wował godność kantora). Wiosną 1310 r. z innymi kanonikami wydał pierwszy wyrok uznający

beginkę Marguerite Porete za heretyczkę, por. Lydia Wegener, Freiheitsdiskurs und Beginen-

verfolgung um 1308 – der Fall der Marguerite Porete, [in:] 1308. Eine Topographie historischer

Gleichzeitigkeit, hrsg. v. Andreas Speer, David Wirmer (Akten der 36. Kölner Mediaevisten-

tagung, Miscellanea Mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der Universität zu

Köln, Bd. 35), Berlin – New York 2010, s. 209, przyp. 45; William J. Courtenay, The Role of

University Masters and Bachelors at Paris in the Templar Affair, 1307 –1308, [in:] ibid., s. 180,

przyp. 21. Dowodnie natomiast, według najnowszych ustaleń, nie był zaangażowany w spra-

wę templariuszy w latach 1307 –1312, por. William J. Courtenay, Karl Ubl, Einleitung, [in:]

Gelehrte Gutachten und königliche Politik im Templerprozeß (Monumenta Germaniae Historica,

Studien und Texte, Bd. 51), Hannover 2010, s. 45 – 47. Karierę zakończył sprawując (jako Hugues

II de Be san çon) urząd biskupa paryskiego (1326 –1332), por. Bibliothèque sacrée ou Dictionnaire

universel historique, dogmatique, canonique, géographique et chronologique des sciences ecclésias-

tiques, par Charles L. Richard, t. 29, Paris 1824, s. 34.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[450]

szy Pierre’a Carredoca i Jeana de Lamballe (de Lambalia)

. Orzeczenie zawiera

wypowiedź paryskich uczonych na temat aż sześciu kwestii prawnych, a jego

uwierzytelnienie wskazywać może na to, że w zamyśle zamawiających go osób

miało ono służyć jako materiał w postępowaniu sądowym bądź ewentualnie

polubownym

. Trudno wyjaśnić to, dlaczego w drugim egzemplarzu doku-

mentu, podobnie jak pierwszym uwierzytelnionym trzema pieczęciami, pomi-

nięto opinie wspomnianych legistów w jednej ze spornych kwestii

W świetle treści orzeczenia paryskich legistów z 1300 r. należy stwierdzić,

że kontrowersje z lat 1295 –1298 nie tylko, że nie zostały w kolejnych mie-

siącach rozwiązane, ale spór między gminą elbląską a zakonem niemieckim

w tym czasie się potęgował. Choć orzeczenia kanoników lubeckich w dwóch

sprawach z 1296 r. zachowały się w dwóch odrębnych dokumentach

, i moż-

na byłoby zakładać, że nie musiały one dotyczyć jedynych kontrowersji, co do

których władze elbląskie odwoływały się wówczas do kanonistów, to zapisana

w jednym dyplomie opinia Heinricha von Wittenborn wskazuje, że elblążanie

zasięgnęli w mieście nad Trawą opinii kanonistycznych tylko we wspomnia-

nych dwóch kwestiach. Po nieco ponad dwóch latach materia sporna między

miastem a jego panem zwierzchnim powiększyła się, na co wskazuje list do

Gottfrieda von Hohenlohe z 1298 r. Tymczasem między 1298 a 1299 r.

kon-

flikt rozszerzony został o kolejne kwestie. Zestawienie pięciu zagadnień spor-

nych przedstawionych w liście do mistrza Zakonu z wiosny 1298 r. i dodat-

kowej szóstej kwestii zaopiniowanej przez kanoników lubeckich i lubeckiego

notariusza w 1296 r. z ośmioma

kwestiami omówionymi przez paryskich

profesorów w 1300 r. wskazuje, że obok trzech wcześniejszych (tj. podwójnej

kontrowersji dotyczącej przebiegu granic patrymonium miejskiego oraz ich

APG, sygn. 368/IV, 1 (= edycja: CDW, Bd. I, nr 108, s. 189 –190); APG, sygn. 368/IV, 2;

por. też PR, nr 1240, s. 334; nr 1241, s. 334.

Por. interpretację Eberharda Isenmanna (idem, Zur Rezepzion des römisch-kanonischen

Rechts im spätmittelalterlichen Deutschland, s. 216), który omawiając fenomen porad prawnych,

przywołuje kazus Elbląga jako najstarszy znany sobie przypadek, w następstwie chronologicz-

nym wymieniając dopiero odwołanie się władz Kolonii w 1341 r. do doktorów uniwersytetu

w Montpellier w kwestii interpretacji przywileju Innocentego IV z 1252 r., por. ibid., s. 216 – 217.

Por. przyp. 34.

APG, sygn. 368/I, 5; sygn. 368/I, 7.

Terminus ante quem około końca 1299 r. wynika z tego, że należałoby wliczyć chyba co

najmniej kilka miesięcy, jakie upłynąć musiały między wysłaniem z Elbląga zapytania do pary-

skich legistów, przedłożeniem im sprawy w Paryżu, przeanalizowaniem przez nich przedstawio-

nych kontrowersji i wreszcie wydaniem opinii w dniu 16 VIII 1300 r.

Przy tym dwie z owych ośmiu opiniowanych kwestii dotyczyły kontrowersji związanej

z przebiegiem fragmentu (południowo-zachodniego) granic patrymonium miejskiego, a dwie

kolejne sprawy uprawnień elblążan do połowu ryb, zagadnień tematycznych było zatem łącz-

nie tylko sześć.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[451]
długości, a także sprawy prawa do apelacji w Lubece) podnoszonych przez el-

blążan w 1296 r. pojawiły się trzy nowe zagadnienia sporne. W tym przypadku

chodziło o: 1) kontrowersje wokół uprawnień rybołówstwa nadanych elbląża-

nom w 1246 r.; 2) dysonans wokół bedy i ceł, 3) wreszcie o spór co do zakresu

wypełniania powinności militarnych przez obywateli miasta względem Za-

konu

. Trzy inne zagadnienia sporne wymienione w liście do mistrza Zako-

nu z 1298 r., mianowicie kwestie: 1) praw gminy elbląskiej do sądzenia prze-

stępstw (niekrwawych) popełnionych w granicach patrymonium miejskiego;

2) praw gminy do pobierania ½ wysokości kar zasądzonych we wszelkich spra-

wach dotyczących przewinień popełnionych w granicach miasta bądź patry-

monium miejskiego; 3) wreszcie osobistego prezentowania na zamku czynszu

rekognicyjnego, nie zostały zaopiniowane. Skłania to do ostrożnego wniosko-

wania, że między 1298 a 1299 r.

doszło w bliżej nieznany sposób do załago-

dzenia konfliktu z władzą zwierzchnią w tych trzech sprawach, choć co do wa-

runków ugody można wnioskować tylko pośrednio i tylko w dwóch kwestiach.

Widać zatem, że spór gminy miejskiej Elbląga z zakonem niemieckim w ostat-

niej dekadzie XIII stulecia miał swoją dynamikę, gdzie jedne sprawy konflikto-

we były rozwiązywane, inne zaś dopiero z biegiem czasu się pojawiały.

Na marginesie głównych rozważań wypada zasygnalizować kwestię no-

wego kodeksu prawa lubeckiego. Mianowicie trudno jednoznacznie określić,

w jakim stopniu omawiany spór wpłynął na wysłanie przez władze elbląskie

jeszcze w 1295 r. poselstwa do Lubeki, które przywiozło do miasta odpis ko-

deksu prawa lubeckiego w redakcji z 1294 r.

Nowy spis zawierający pierwot-

nie wszystkie 159 (161) artykułów z kodeksu z około 1275 r. obejmował rów-

nież 66 nowych artykułów

, które łącznie zostały zestawione również w no-

wej średnio-górno-niemieckiej wersji sporządzonej w Elblągu około 1300 r.

Są badacze, którzy oceniają okoliczności powstania takich pisemnych reje-

strów miejskiego zwyczajowego prawa lubeckiego w kontekście podporząd-

CDW, Bd. I, nr 108, s. 186, 187 –189.

Odnośnie do terminus ad quem por. przyp. 43.

Tekst kodeksu lubeckiego (tzw. „Codex Bardewik”) z 1294 r. wydany został przez Johan-

na F. Hacha, por. ALR, s. 229 – 376; kodeks elbląski z 1295 r. zachował się do dziś, por. APG,

sygn. 369,1/2 (Prawo lubeckie wraz z uzupełnieniami („Codex Bardewica”), 1295, 1375); por. też

M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten, H. II, s. 174; E. Steffenhagen, op. cit., s. 233; E. Carstenn,

Die Elbinger Handschriften des Lübischen Rechts, s. 145 –149; J. Tandecki, Średniowieczne księ-

gi wielkich miast pruskich, s. 60.

Por. konkordancję zestawioną przez Edwarda Carstenna w: idem, Die Elbinger Hand-

schriften des Lübischen Rechts, s. 177 –183.

APG, sygn. 369,1/3 (Prawo lubeckie („Codex B”)); por. M. Toeppen, Elbinger Antiquitä-

ten, H. II, s. 167, przyp. 1; E. Steffenhagen, op. cit., s. 233; E. Carstenn, Die Elbinger Hand-

schriften des Lübischen Rechts, s. 149 –150; J. Tandecki, Średniowieczne księgi wielkich miast pru-

skich, s. 60.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[452]

kowywania się gmin zarządzeniom zakonu niemieckiego

, jednakże w przy-

padku Elbląga w zarysowanym wyżej kontekście wzmożonej jurystycznej ak-

tywności władz miejskich pogląd ten nie jest wcale oczywisty i rację przyznać

wypada raczej tym uczonym, którzy formułowali opinie przeciwne

. Pro-

blem ewentualnego związku sporządzenia nowego kodeksu prawa lubeckiego

w 1295 r. z omawianym tu konfliktem Elbląga z Zakonem wymaga jeszcze

szczegółowej analizy.

W orzeczeniu paryskim z 16 VIII 1300 r. w jednej z ośmiu (sześciu) kwestii

spornych zaprezentowane zostały wątpliwości („dubium”) dotyczące realiza-

cji powinności militarnych gminy opisanych w przywileju lokacyjnym z 10 IV

1246 r. Zgodnie z jego tenorem i postanowieniami wystawcy dyplomu, tj. mi-

strza zakonu niemieckiego Heinricha von Hohenlohe, mieszczanie („cives”)

„winni byli być gotowi” („parati”) do obrony („defensio”) miasta („civitas”)

i ojczyzny („patria”), kiedy tylko pojawi się taka konieczność („necessitas”)”

Z tekstu orzeczenia wynika, że mieszczanie elbląscy w końcu XIII stulecia po-

wątpiewali, czy nadal obowiązywała ich powinność zachowywania stałej go-

towości militarnej do „ochrony ojczyzny” („tuitio patrie”) oraz utrzymywania

niezbędnego do walki wyposażenia, mianowicie koni bojowych („destrarii”),

a także innych rzeczy niezbędnych dla zbrojnych („alia municio armorum”),

tj. oręża

. Trzeba zauważyć, że nie podważali powinności utrzymywania go-

towości do obrony miasta. Punkt sporny z Zakonem w zakresie obowiązków

militarnych dotyczył zatem przestrzennego zakresu ich wykonywania i stałego

dysponowania niezbędnymi do tego końmi i innym wyposażeniem. Nie przy-

padkiem konie bojowe zostały wymienione na pierwszym miejscu. Do obrony

Tak niedawno w odniesieniu do Kłajpedy wypowiedział się: Tadeusz Domagała, Wpro-

wadzenie, [in:] idem, Decretum civitatis Danceke. Gdański kodeks prawa lubeckiego z 1263 roku,

Gdańsk 2005, s. 31.

Tak m. in. Edwin Rozenkranz (idem, Prawo lubeckie w Elblągu, s. 18), piszący o „ustęp-

stwie Zakonu”; oraz Janusz Tandecki (idem, Ustrój i administracja średniowiecznego Elbląga,

s. 133), wskazujący, że dysponowanie przez gminę elbląską utrwalonymi pisemnie normami

zwyczajowego prawa lubeckiego stawiało ją „w lepszej sytuacji w stosunku do Zakonu, w po-

równaniu z miastami na prawie chełmińskim, które doczekały się skodyfikowania swego pra-

wa znacznie później”.

PU, Bd. I/1, nr 181, s. 132 (= CDW, Bd. I, nr 13, s. 21 ~ ElbP § 11, s. 226): „Ad hec sta-

tuimus, ut, secundum quod incumbit necessitas, ad defensionem civitatis et patrie sint paratii”;

por. też wydanie z polską translacją: Z. H. Nowak, J. Tandecki, op. cit., Aneks źródłowy I, § 11,

s. 50, 52.

CDW, Bd. I, nr 108, s. 187: „Item in dicto privilegio materialiter positum est: «Ad hoc

statuimus, ut secundum quod incumbit necessitas, ad defensionem civitatis et patrie sint para-

ti». Ex quo resultat d u b i u m , a n c i v e s p r o t u i t i o n e p at r i e c o nt i nu e d e b e a nt

e s s e p a r at i a d p u g n a m t e n e n d o d e s t r a r i o s e t a l i a m mu n i c i o n e m a r m o -

r u m [cudzysłowy i wyróżnienie – K.K.]”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[453]
miasta nie były one niezbędne, czyli ich hodowla i utrzymywanie przez miesz-

czan elbląskich wynikało głównie, jeśli nawet nie wyłącznie, z konieczności

wypełniania powinności „obrony ojczyzny”. Trzeba postawić pytanie: co rozu-

miano pod pojęciem „patria”? Zestawienie tekstu łacińskiego oryginału przy-

wileju lokacyjnego z jego trzynasto- i czternastowiecznymi tłumaczeniami na

język średnio-górno-niemiecki nie pozostawia wątpliwości, że mianem „oj-

czyzny” określano cały kraj rządzony przez zakon niemiecki. Łaciński termin

„patria” w translacji przywileju oddawano bowiem za pomocą słowa „land”

bądź „waterlant”

. Powstaje kolejne pytanie: dlaczego realizacja powinności

„obrony kraju” ze strony mieszczan elbląskich stała się dla nich tak problema-

tyczna, że między 1298 a 1299 r. zaczęli podważać dotychczasowe rozumienie

sensu dotyczącego jej zapisu w przywileju lokacyjnym z 1246 r. Otóż główną

przyczyną zmiany nastawienia elblążan w kwestii powinności militarnych była

nie metamorfoza znaczeniowa określenia „ojczyzna”/„kraj”, lecz transformacja

substancjalna desygnatu tego terminu, jaka dokonała się w ciągu ósmej-dzie-

siątej dekady XIII w. Słowo „kraj” oznaczało wśród chrześcijańskich przyby-

szów, krzyżowców i osadników w pierwszym rzędzie obszar Prus, który naj-

później na przełomie XIII i XIV w. rozumiano jako przestrzeń rozciągającą się

między dolnym biegiem Wisły i dolnym oraz środkowym biegiem Niemna

W okresie walk ze społecznościami autochtonicznymi przez cały w zasadzie

XIII w. funkcjonowało ono zarazem również w drugim, zawężonym geogra-

ficznie znaczeniu. Jego desygnatem była mianowicie ta część Prus, którą opa-

nowali i kontrolowali chrześcijanie na czele z zakonem niemieckim. Nie ule-

ga wątpliwości, że w przypadku przywileju lokacyjnego z 10 IV 1246 r. twórcy

konceptu tego dyplomu pod łacińskim pojęciem „patria” rozumieli „kraj pru-

ski znajdujący się pod panowaniem zakonu niemieckiego”, bo tylko do obro-

ny tej części Prus mogli zostać zobowiązani uznający zwierzchnią władzę kor-

poracji mieszczanie elbląscy. W odróżnieniu od Prus pojętych jako przestrzeń

geograficzna o ustabilizowanym w XIII stuleciu zasięgu, zakres przestrzenny

„kraju pruskiego” rozumianego jako obszar znajdujący się pod kontrolą wład-

czą zakonu niemieckiego zmieniał się w tym czasie dość dynamicznie. Jeśli

w 1246 r. kraj pruski obejmował jedynie pewne obszary ziemi chełmińskiej,

ElbP § 11, s. 226: „Dar zu setze wir na dem daz not an leget zu bescirmen di stat und daz

waterlant se sin bereite”; APG, sygn. 369/1, 10, s. 16: „Darczu so setze wir das nach deme alze

notdorft entstet czu weren die stat und das land sullen sien bereyt”.

Por. w tej kwestii gruntowne studium: Erich Maschke, Preußen. Das Werden eines

deutschen Stammesnamens, Ostdeutsche Wissenschaft. Jahrbuch des Ostdeutschen Kulturra-

tes, Bd. 2: 1955, s. 117 –119 (= [in:] idem, Domus hospitalis Theutonicorum. Europäische Ver-

bindungslinien der Deutschordensgeschichte. Gesammelte Aufsätze aus den Jahren 1931–1963

(Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 10), Bonn – Godesberg 1970,

s. 159 –160).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[454]

Pomezanii i Lanzanii

, to pół wieku później rozciągał się na terenach wszyst-

kich właściwie krain bałtyjskich między Wisłą a Niemnem, aczkolwiek nie miał

charakteru intensywnie kontrolowanego i zamkniętego liniowymi limitacjami

terytorium

. Bez wątpienia wydarzenia ostatnich dwóch dekad XIII w., mia-

nowicie relatywne uspokojenie Prus po stłumieniu ostatnich dwóch lokalnych

rewolt pruskich około 1289 i w 1295 r., jak również przeniesienie działań wo-

jennych przez braci zakonu niemieckiego z obrzeży kraju pruskiego do przej-

ściowych stref prusko-żmudzkiej i prusko-litewskiej

nad dolny i środkowy

Niemen

, doprowadziły z punktu widzenia mieszczan elbląskich w zasadni-

czym stopniu do zmiany formy realizowania przez gminę miejską powinności

militarnych wobec Zakonu. O ile w 1246 r. wyasygnowanie kontyngentu zbroj-

nego do wojska zbieranego przez Zakon w celu obrony „kraju” łączyło się z re-

guły z udziałem powołanych pod broń mieszczan elbląskich w kilkudniowym

co najwyżej, kierowanym przez braci zakonnych przedsięwzięciu militarnym,

odbywającym się na stosunkowo niewielkich dystansach od Elbląga – nieprze-

kraczających 150 km

, o tyle w 1299 r. obrona „ojczyzny” mogła dla elblą-

żan stawiających się do wojska zakonnego oznaczać kilkunasto-, a nawet kil-

kudziesięciodniową eskapadę poza własne miasto, na odległość dwu- trzy-,

a nawet czterokrotnie większą. Oczywiście organizacja odpowiednio przy-

gotowanego do takiego przedsięwzięcia kontyngentu wymagała zarówno od

władz gminy, jak i od pojedynczych powołanych pod broń mieszkańców mia-

sta znacznie większych nakładów czynności, pieniędzy i środków rzeczowych,

a także sił wolicjonalnych, umysłowych i mentalnych

. Krótko mówiąc: udział

Albert L. Ewald, Die Eroberung Preussens durch die Deutschen, B. II: Die Erste Erhebung

der Preußen und die Kämpfe mit Swantopolk, Halle 1875, s. 184 –190, 206 – 209.

Por. przyp. 3.

Por. w tej kwestii moje uwagi: Krzysztof Kwiatkowski, Zakon niemiecki jako „corporatio

militaris”, cz. I: Korporacja i krąg przynależących do niej. Kulturowe i społeczne podstawy działal-

ności militarnej zakonu w Prusach (do początku XV wieku) (Dzieje Zakonu Niemieckiego, t. 1),

Toruń 2012, s. 434.

Odnośnie do działań militarnych pruskiej gałęzi zakonu niemieckiego w obu stre-

fach przejściowych por. m. in. Dariusz Prekop, Wojna zakonu krzyżackiego w Litwą w latach

1283 –1325, Toruń 2004, s. 19 – 31, 52 – 61, 64 – 84, 91– 94 (tu przywołane źródła, aczkolwiek nie

zawsze poddane odpowiedniej krytyce; cytowana również różnorodna literatura).

Por. m. in. Dusburg III 48, s. 78; III 51, s. 79; III 66, s. 87 – 88; III 67, s. 88; III 140, s. 119;

III 148, s. 122 –123, III 170, s. 129 –130.

Na duże różnice kwantytatywne w zakresie sił ludzkich i środków materialnych angażo-

wanych w trakcie przygotowywania i asygnowania przez miasta pruskie kontyngentów zbroj-

nych na przedsięwzięcia militarne odbywające się na niewielkich dystansach od danego ośrodka

w stosunku do tych akcji, podczas których zbrojni mieszczanie musieli oddalić się od swo-

jej gminy na znaczną odległość, wskazałem w niedawnym artykule dotyczącym kontyngentu

chełmińskiego z 1433 r., por. Krzysztof Kwiatkowski, Auf die reyse ken Danczke. Chełmiń-

ska zapiska dotycząca kontyngentu wojskowego – przyczynek do zagadnień wojskowości miejskiej

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[455]
w akcjach militarnych podejmowanych przez pana zwierzchniego stał się w la-

tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIII stulecia dla elblążan znacznie

większym obciążeniem aniżeli w dekadach wcześniejszych. Jeśli jednocześnie

uwzględnić fakt, że częstotliwość przedsięwzięć militarnych zakonu niemiec-

kiego bynajmniej się w tym czasie nie zmniejszyła

, to zrozumiałe staje się, że

sytuacja taka musiała wywołać negatywną reakcję mieszkańców i władz Elblą-

ga oraz dążenie do ograniczenia owych powinności.

W kwestii interpretacji fragmentu przywileju lokacyjnego dotyczącego

obowiązku służby wojskowej elblążan na rzecz Zakonu paryscy doktorzy orze-

kli, że w przypadku, jeśliby pojawiła się w niedalekiej przyszłości taka koniecz-

ność („necessitas”), w razie zbliżania się wojny („diffidacio precedens”) bądź

napadu wroga („disposicio aggressionis”), wówczas mieszczanie powinni mieć

w dyspozycji („caucio seu municio”) konie („equi”) i broń („arma”), jak dłu-

go stan zagrożenia byłby trwał. Jeśliby jednak taka potrzeba nie nadeszła, czy

to w rezultacie charakteru zagrożenia, czy z uwagi na jego właściwą ocenę, czy

wreszcie w wyniku jego ustania, wówczas mieszczanie owi nie byli zobowią-

zani do utrzymywania w gotowości koni i broni

. Swoje orzeczenie, podobnie

jak i w innych kwestiach zaprezentowanych im do opinii, paryscy legiści uza-

sadniali literą prawa rzymskiego („quamadmodum in iure dicitur”), według

którego to w gestii pretora/sędziego („pretor”) leżało rozstrzyganie o koniecz-

ności podejmowania określonych działań w okolicznościach wspólnego za-

grożenia poniesieniem szkód

. Ich zdaniem zapis przywileju lokacyjnego El-

bląga należało rozumieć w świetle prawa rzymskiego w ten sposób, że wszyst-

strefy bałtyckiej w późnym średniowieczu, [in:] Piśmienność pragmatyczna – edytorstwo źródeł hi-

storycznych – archiwistyka. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w sześćdzie-

siątą piątą rocznicę urodzin, red. Roman Czaja, Krzysztof Kopiński, Toruń 2015, s. 524 – 528.

Por. przyp. 58 i 59.

CDW, Bd. I, nr 108, s. 187 –188: „In quo dubio nobis videtur, quod si necessitas immineat

vel propter diffidacionem precedentem vel propter disposicionem aggressionis in proximo fu-

ture evidentem, tunc predicte cives equorum et armorum, quamdiu durabunt premissa, debent

habere caucionem seu municionem. Si autem necessitas non appareat in presenti vel propter dif-

fidationem, vel propter discpositionem aggressionis inimicorum in proximo future evidentem,

vel propter aliam iustam et similem suspicionem vel premissis cessantibus, cives non tenentur

equorum vel armorum municionem seu caucionem facere vel tenere […]”.

CDW, Bd. I, nr 108, s. 188: „[…] quemadmodum in iure dicitur, quod pretor obligavit

dominos edium, ut pro necessitate dampni futuri, quod vicinis ex edibus suis posse inferri, te-

neantur municiones et cautiones facere et prestare, quod intelligendum est, ubi necessitas emer-

git vel in presenti vel concurrente, saltim quod dampnum occurrere debeat in proximo iusta

et evidenti suspicione, quibus etiam cessantibus iubet municionem sive caucionem cessare, ne

sequatur inconveniens, quod quis continuo et in perpetuum cogatur in discpendio municionis

seu caucionis manere, ut probatur fragmenta «de damno infecto», locus «qui bona fide» et ulte-

rius cum loco sequenti, que omnia, ut ibidem legitur arbitrio iudicis superioris, hoc est pretoris

estimari debent seu etiam dependere [cudzysłowy – K.K.]”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[456]

kie kwestie w podejmowaniu decyzji o zwoływaniu mieszczan do wojska i or-

ganizacji tego rodzaju działań znajdowały się w gestii pretora/sędziego („pre-

tor”) miasta.

Pierre de Belleperche i Hugon de Besançon odwołali się w tym przypad-

ku do zbioru sentencji Ulpiana Domicjusza

zawartej w 53 Księdze dzieła

Ad edictum włączonej w czwartej dekadzie VI stulecia jako fragmenty 13 (Qui

bona fide) i 15 (Si finita sit) do tytułu 2 (De damno infecto et de suggrundis

et proiectionibus) w 39 Księdze Digestów (Pandektów) justyniańskich

. Cały

fragment („lex”) 13 dotyczy kwestii, czy nabywca majątku od osoby, która nie

była jej właścicielem, zobowiązany był do przyrzeczenia jedynie odszkodowa-

nia za ewentualne szkody, które mogłyby być wyrządzone osobom trzecim,

czy też osoba ta winna dać gwarancję bezpieczeństwa od szkód. Ulpian orze-

kał („principium” fragmentu 13), że chociaż sądzono, że nabywca winny jest

udzielić gwarancji, to jednak rozsądnie było, aby składał on raczej przyrze-

czenie odszkodowania za ewentualne szkody, jako że czynić to mógł tylko we

własnym imieniu

. Jako uzasadnienie tej normy prawnej w paragrafie 1 frag-

mentu 13 twórcy Digestów załączyli orzeczenie Ulpiana dotyczące nabycia

nieruchomości, gdzie podana została taka właśnie wykładnia odpowiedzial-

Ulpianus Domitius (* około 170, † 223 r. n.e.), jeden z najwybitniejszych jurystów okre-

su cesarstwa, z którego pism powstałych między 211 a 222 r. n.e. pochodziło około ⅓ wszyst-

kich sentencji zamieszczonych w Digestach (Pandektach), obejmujących łącznie fragmenty dzieł

aż 38 prawników rzymskich; por. m. in. Erich Mertens, Inhalt und Herkunft der Opiniones

Ulpians, Göttingen 1958, s. 3 – 5; Tony Honoré, Ulpian. Pioneer of human rights, Oxford – New

York 2002 (wyd. 2), s. 4 –13; a także syntetycznie Bogdan Lesiński, Władysław Rozwadowski,

Historia prawa, Warszawa – Poznań 1981 (wyd. 3), s. 55.

Odnośnie do systematyki Digestów por. poglądowo m. in. Władysław Bojarski, Woj-

ciech Dajczak, Andrzej Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 2000,

s. 166 –190; natomiast co do okoliczności powstania i metod tworzenia Digestów m. in. Ma-

rek Kuryłowicz, Prawa antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006,

s. 191–196. Digesta zostały odkryte w kręgu łacińskim w XI w. i poddane starannym analizom

w bolońskiej szkole Irneriusa z Bolonii, por. m. in. Franz Dorn, Irnerius, [in:] Deutsche und

europäische Juristen aus neun Jahrhunderten, hrsg. v. Gerd Kleinheyer, Jan Schröder, Hei-

delberg 1996 (wyd. 4), s. 211– 215; H. Lange, Römisches Recht im Mittelalter, Bd. I, s. 154 –162;

Peter Weimer, Corpus iuris civilis [hasło], [in:] Lexikon des Mittelalter, Bd. 3: (Codex Winto nien-

sis bis Erziehungs- und Bildungswesen), Stuttgart – Weimar 1999 (wyd. 2), szp. 270 – 277 (= [in:]

idem, Zur Renaissance der Rechtswissenschaft im Mittelalter (Biblioteca eruditorum / Interna tio-

nale Bibliothek der Wissenschaften, vol. 8), Goldbach 1997, s. 117 –127); J. M. Rainer, op. cit.,

s. 77 – 79 (w tych pracach dalsza, szeroka literatura dotycząca recepcji prawa rzymskiego w kul-

turze prawnej łacińskiego kręgu kulturowego w okresie XI/XII – XV w.).

CICiv, D. 39,2,13,pr.: „Qui bona fide a non domino emit, videndum est, numquid repro-

mittat, non etiam satisdet. quod quibusdam videtur: habet autem rationem, ut magis repromit-

tat quam satisdet: suo enim nomine id facit”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[457]
ności właściciela za ewentualne szkody, uzasadniona twierdzeniem, że właści-

ciel działa tylko we własnym imieniu i nikogo innego

. Paragraf 3 fragmentu

13 wskazywał, że jeśli ktoś zażąda gwarancji bezpieczeństwa od szkód, winien

wpierw złożyć przysięgę, że nie czyni tego w celach niegodziwych, wówczas

zostanie dopuszczony do umowy („stipulatio”), i nie powinien być pytany, czy

ma jakikolwiek interes odnośnie do tej własności, w takiej sprawie zaś osta-

tecznie to pretor winien określić, komu gwarancja bezpieczeństwa od szkód

ma być dana, a komu nie

Wypada tu podkreślić, że w wydanym orzeczeniu paryscy juryści powo-

łali się, zgodnie z sądowym postępowaniem charakterystycznym dla systemu

prawa rzymskiego opartym na kazuistycznym rozumieniu prawa, na przepisy,

które bezpośrednio nie dotyczyły jakichkolwiek kwestii militarnych. Odwołali

się bowiem do sentencji Ulpiana dotyczących zagrożenia szkodami w sprawie

spornej, która z formalnego punktu widzenia nie miała z orzeczeniem rzym-

skiego prawnika nic wspólnego. Przez zastosowanie norm prawa rzymskiego

do kwestii realizowania przez mieszczan elbląskich zobowiązań militarnych

wobec zakonu niemieckiego uzyskano zupełnie inną perspektywę widzenia

sporu, a konkretnie w zakresie podmiotowości prawnej. Motywem rzeczo-

wym takiego postępowania było zinterpretowane przez jurystów podobień-

stwo kazusu powoływania mieszczan elbląskich do służby militarnej wobec

Zakonu do działań mających na celu zabezpieczenie się od grożącej szkody,

ponieważ – jak rozumowali paryscy prawnicy – działania militarne mieszczan

były rodzajem zapobiegania ewentualnym szkodom. Krąg podmiotów praw-

nych w sporze o zakres tych działań został jednakże zmieniony. W orzecze-

niu jurystów to nie zakon niemiecki występował jako podmiot mający upraw-

nienia do rozstrzygania o konieczności podejmowania określonych działań

w okolicznościach wspólnego zagrożenia poniesieniem szkód, ale zgodnie z li-

teralnym odczytaniem ulpianowskich sentencji pretor/sędzia, co było swo-

istym zabiegiem prawno-semantycznym, ponieważ w rzeczywistości elbląskiej

końca XIII stulecia funkcjonował zgodnie z prawem lubeckim urząd sędziego/

sołtysa sprawującego mniejszą i większą jurysdykcję nad obywatelami miasta.

Urząd ten po 1288 r., najpóźniej zaś wiosną 1298 r. rada miejska wykupiła z rąk

zakonu niemieckiego, zdobywając tym samym pełną niemal niezależność ju-

CICiv, D. 39,2,13,1: „Sive corporis dominus sive is qui ius habet (ut puta servitutem) de

damno infecto caveat, puto eum repromittere debere, non satisdare, quia suo nomine id facit,

non alieno”.

CICiv, D. 39,2,13,3: „Qui damni infecti caveri sibi postulat, prius de calumnia iurare de-

bet: quisquis igitur iuraverit de calumnia, admittitur ad stipulationem, et non inquiretur, utrum

intersit eius an non, vicinas aedes habeat an non habeat. Totum tamen hoc iurisdictioni praeto-

riae subiciendum, cui cavendum sit, cui non”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[458]

rysdykcyjną w obrębie murów miejskich, a zatem względem obywateli i więk-

szości pozostałych mieszkańców miasta

W takim kontekście oczywiste staje się, że orzeczenie paryskie zwalnia-

ło mieszczan elbląskich od obowiązku utrzymywania ciągłego pogotowia mi-

litarnego oraz od stawania na wyprawę bezpośrednio na polecenie braci za-

konu niemieckiego. Wedle bowiem jego tenoru jedynie sędzia/sołtys miasta

mógł ogłaszać i przeprowadzać zbiórkę mieszczan pod broń w razie potrzeby,

na podstawie poleceń otrzymanych od braci zakonnych

. Teoretycznie więc,

zgodnie z literą omawianego orzeczenia legistów, zbiórki, o której wiedział, że

zarządzona została przez Zakon na wyprawę na dalekie, wschodnie obrzeża

kraju pruskiego, mógł nie ogłaszać – był w tej kwestii zupełnie autonomiczny

względem pana zwierzchniego. Ostateczna decyzja, zdaniem prawników pa-

ryskich, leżała w jego gestii. Zatem rada miejska, wybierając pretora/sędziego/

sołtysa, przejmowała realną kontrolę nad procedurami powoływania miesz-

czan pod broń i asygnowaniem kontyngentów miejskich poza obszar patry-

monium. Wśród członków zakonu niemieckiego praktyka taka musiała bu-

dzić zasadniczy sprzeciw, bo ci dotychczasową decyzyjność nad zarządzaniem

powoływania mieszczan pod broń tym samym tracili.

W nakreślonej tu perspektywie analizowane już wielokrotnie w literatu-

rze zagadnienie znaczenia wykupu sołectw przez gminy miejskie i w rezulta-

cie przejmowania pełnej kontroli nad wyborem sołtysów

, jako jednej z form

poszerzania przez społeczności miejskie zakresu własnej niezależności (au-

R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, s. 22, przyp. 44; idem, Urzędnicy miejscy El-

bląga do 1524 roku (Spisy urzędników miejskich z obszaru dawnej Rzeczypospolitej, Śląska i Po-

morza Zachodniego, t. II: Prusy Królewskie, z. 1, cz. 1), Elbląg 2010, s. 7; słusznie zauważa, że

na chronologię wykupienia sołectwa przez radę miejską wskazuje obecność sędziego/sołtysa

w dokumencie przywileju mistrza Zakonu dla Elbląga z 2 II 1288 r. i jego brak pośród organów

sądowych gminy w prośbie rady miejskiej i wójta skierowanej do mistrza Zakonu, którą kładł

na okres 1288 –1300. Wobec wykazanej wyżej datacji tej petycji na wiosnę 1298 r. chronolo-

gię wykupu sołectwa należy ograniczyć do okresu po 2 II 1288 r. a przed czerwcem 1298 r. Być

może nawet powinno się ją łączyć z obecnością w Prusach mistrza Konrada von Feuchtwangen.

Nie oznaczało to oczywiście likwidacji samego urzędu, który od tej pory obsadzany był jed-

nakże wedle woli rajców bądź spośród członków rady urzędującej bądź rady ogólnej; por. ESB,

Bd. 1, nr 1884 (1360 r.); M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten, H. III, Danzig 1873, s. 272 (1403 r.);

NKRSME, t. I, nr 200, 216, 222 (1405 r.); t. I, nr 343 (1406 r.); t. I, nr 415, 416, 468 (1407 r.); t. I,

nr 643 (1408 r.); t. I, nr 742 (1409 r.); t. I, nr 992, 1002, 1009, 1055 (1410 r.); także W. von Brün-

neck, op. cit., s. 32, 33, 38 – 39.

Było to zresztą zgodne z praktyką stosowaną w tym samym czasie w silnie oddziału-

jącym wzorcotwórczo na region środkowoeuropejski Magdeburgu, gdzie sołtys ogłaszał po-

wołanie mieszczan pod broń na zgromadzeniu obywateli („burding”), por. Rudolf Schranil,

Stadt verfassung nach Magdeburger Recht. Magdeburg und Halle (Untersuchungen zur Deutsche

Staats- und Rechtsgeschichte, Bd. 125, Breslau 1915), s. 141, 242 – 243.

R. Czaja, Miasta pruskie, s. 15, 21– 22, 35 – 38, 84 – 87 (tu starsza literatura).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[459]
tonomii), należałoby traktować również w kontekście przejmowania przez

nie mocy dyspozycyjnej w zakresie militarnej „mobilizacji” mieszczan. Ma-

jąc kontrolę nad obsadą sołtysostwa, jak i każdorocznym wykonywaniem tego

urzędu, rada miejska uzyskiwała część pierwotnie przynależącej w całości do

władzy zwierzchniej władzy militarnej nad mieszkańcami gminy. W kraju po-

łożonym w strefie przejściowej, zagrożonej stale działaniami wojennymi, była

to prerogatywa władcza o niezwykle ważkim charakterze, zwłaszcza dla pana

zwierzchniego, czyli w tym przypadku zakonu niemieckiego.

Jeśli uwzględnić fakt, że zastosowanie skodyfikowanych norm prawa

rzymskiego zawartych w justyniańskich Digestach w kwestii powinności mili-

tarnych mieszczan elbląskich, jak również w kilku innych sprawach spornych

stało się istotnym determinantem wydania przez paryskich legistów korzyst-

nej dla elblążan opinii, to zasadne stanie się pytanie o motywy władz miej-

skich odwołania się do opinii wyrażanych na podstawie zupełnie odmiennego

od stosowanego w Prusach porządku prawnego, w dodatku wydanej w rela-

tywnie dużej odległości fizycznej od Elbląga

. Istnieją przesłanki, by sądzić,

że władze elbląskie z góry zakładały możliwość uzyskania wyłącznie korzyst-

nych dla nich opinii w przypadku rozpatrzenia kwestii spornych z zakonem

niemieckim w obrębie prawa rzymskiego, ponieważ korzystny z ich punktu

widzenia potencjał interpretacyjny norm tego prawa ukazały już orzeczenia

kanoników lubeckich w 1296 r.

Działania z 1296 r. wyraźnie wskazują na chęć

władz elbląskich zaopatrzenia się w sporze z zakonem niemieckim w inter-

pretacje prawne w obrębie obydwóch systemów skodyfikowanego prawa sta-

nowionego, jakim w końcu XIII stulecia było cywilne prawo rzymskie i ko-

ścielne prawo kanoniczne. Odwołanie się rady Elbląga do odległego Paryża

świadczy o tym, że władzom miejskim zależało w najwyższym stopniu na roz-

strzygnięciu wszystkich kontrowersji z władzą zwierzchnią na własną korzyść,

bez szukania kompromisu. Oczywiście chodziło tu o całokształt spraw spor-

nych – wszystkie osiem (sześć) kontrowersji – wśród których kwestia powin-

ności militarnych mieszczan stanowiła tylko niewielką ich część, jednak jeśli

uwzględnić przeanalizowany wyżej sposób odwołania się do prawa rzymskie-

go, nasuwa się wniosek, że sprawa zobowiązań wojskowych odgrywała w kon-

flikcie z zakonem niemieckim niepoślednią rolę. Władze elbląskie usilnie sta-

rały się bowiem znaleźć podstawy prawne do uzasadnienia swojej negatywnej

postawy względem nowej, stosowanej od około jednej, czy niespełna dwóch

Odległość Elbląga od Lubeki w linii powietrznej wynosi około 555 km, w linii komuni-

kacyjnej około 600 km, dystans oddzielający to miasto od Paryża w linii powietrznej sięga oko-

ło 1300 km, a w linii komunikacyjnej (pokonywaną wówczas drogą morską wokół Półwyspu Ju-

tlandzkiego) aż około 2100 km, czyli aż około trzyipółkrotnie przewyższa odległość dzielącą

szukającą tu opinii prawnej społeczność od miejsca jej poprzedniego odwołania.

Por. przyp. 32 i 33.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[460]

dekad, praktyki braci zakonnych powoływania kontyngentów miejskich na ak-

cje militarne na obrzeżach kraju pruskiego i w prusko-litewskiej oraz prusko-

-żmudzkiej strefie przejściowej.

Wydaje się również, że o odwołaniu się do legistów w dalekim Paryżu de-

cydowała intencja pozyskania opinii osoby cieszącej się szeroko znanym i ce-

nionym szczególnym autorytetem biegłego w prawie rzymskim, ponieważ za

takiego uchodził wówczas doradca króla francuskiego Pierre de Belleperche.

Wybór tego legisty wynikać mógł także z tego, że od lat osiemdziesiątych XIII

stulecia miał on wśród francuskich nadwornych i intelektualnych elit opinię

prawnika zajmującego się sprawami miejskimi. W swoich „repetitiones” po-

dejmował różnorodne zagadnienia prawno-administracyjne dotyczące funk-

cjonowania gminy miejskiej w Orleanie, co zresztą było jedną z cech charakte-

rystycznych również innych tamtejszych legistów

Na koniec należy także postawić pytanie, w jaki sposób władze elbląskie

uzyskały kontakt z paryskimi profesorami. Być może zaistnienie kanału komu-

nikacyjnego między dwoma znacznie oddalonymi od siebie miejscami trzeba

łączyć z możliwym, aczkolwiek literalnie niepoświadczonym, uczestnictwem

elblążan w poselstwie miast wendyjskich na dwór francuski Filipa IV wcze-

sną wiosną 1295 r., podczas którego w Paryżu 23 lutego miasta: Lubeka, Ryga,

Hamburg, Wismar, Rostok, Stralsund, Greifswald, Elbląg, Kampen i zapewne

Visby odzyskały dawny zwyczajowy dostęp do miast flandryjskich

, a następ-

nie 6 marca tegoż roku zdobyły królewskie przyrzeczenie zwrotu tylu statków

przejętych przez urzędników monarszych w czasie działań militarnych skie-

rowanych przeciwko statkom angielskim w Gujennie w 1293 r., ile będzie ko-

nieczne w celu zwrócenia zaaresztownych wówczas kupcom towarów

. Udział

ten świadczyłby o aktywności handlowej Elbląga w końcu XIII stulecia, która

osiągnęła wówczas dość znaczny zakres geograficzny, aczkolwiek jej intensyw-

ność na wodach okołoflandryjskich była niewielka

. Alternatywną hipotezą

Kees Bezemer, The law school of Orléans as school of public administration, TRG, vol. 66:

1998, no. 1– 2, s. 247– 277.

LübUB, Abt. 1, Th. I, nr 617, s. 558 – 559 (z błędną datą) (= PU, Bd. I/2, nr 630, s. 401– 402;

z właściwą datą).

LübUB, Abt. 1, Th. I, nr 619, s. 559 – 560 (z błędną datacją) (= PU, Bd. I/2, nr 632, s. 403;

z właściwą datacją).

Roman Czaja, Udział wielkich miast pruskich w handlu hanzeatyckim do połowy XIV

wieku, Zapiski Historyczne, t. 60: 1995, z. 2 – 3, s. 35 – 36; idem, Die Entwicklung des Handels der

preußischen Hansestädte im 13. und 14. Jahrhundert, [in:] Die preußischen Hansestädte und ihre

Stellung im Nord- und Ostseeraum des Mittelalters, hrsg. v. Zenon H. Nowak, Janusz Tandecki,

Toruń 1998, s. 39 – 40; idem, Strefa bałtycka w gospodarce europejskiej w XIII – XV wieku ze szcze-

gólnym uwzględnieniem Prus krzyżackich, [in:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad roz-

wojem średniowiecznej Europy, red. Sławomir Gawlas, Warszawa 2006, s. 205; także ostatnio

Henryk Samsonowicz, Elbląg na szlakach handlowych Europy w XIII i w początkach XIV wie-

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

[461]
w tej kwestii byłoby przyjęcie lubeckiego pośrednictwa. Prawdopodobieństwa

takiemu rozwiązaniu przydaje nadzwyczaj intensywna w ostatniej dekadzie

XIII stulecia aktywność dyplomatyczna Lubeki w regionach zachodnioeuro-

pejskich, na co wskazał przed pół wiekiem Ahasver von Brandt

. Jeśli wziąć

pod uwagę kolejną okoliczność, że jednym z inicjatorów owej aktywności był

Johann von Douai (von Doway), wieloletni rajca lubecki i pełnomocnik swo-

jego miasta do rokowań we Flandrii i w innych krajach, mający dobre rozezna-

nie nie tylko w zwyczajach i przywilejach kupieckich, prawach nadbrzeżnych,

lecz także w prawie kościelnym

, to pomoc ze strony Lubeki, a może nawet

samego Johanna, jeszcze bardziej zyskuje na prawdopodobieństwie. Nieza-

leżnie od rozstrzygnięcia w tej sprawie, nasuwa się na koniec konstatacja, że

w parze z działalnością kupiecką dobrze sytuowanych finansowo i społecznie

mieszkańców gminy elbląskiej w końcu XIII w. szły również ambicje władcze,

w których realizacji władze miejskie prezentowały wówczas szerokie horyzon-

ty mentalne i kulturowe.

Nadesłany 30 IX 2016

Nadesłany po poprawkach recenzyjnych 21 VII 2017

Zaakceptowany 30 VI 2017

Dr Krzysztof Kwiatkowski

Instytut Historii i Archiwistyki

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

e-mail: Krzysztof.Kwiatkowski@umk.pl

ku, Rocznik Elbląski, t. 26: 2015, s. 10 –11. Roman Czaja przywołuje w cytowanych pracach tyl-

ko pierwszy dokument, uznając, że przywilej królewski z 23 II 1295 r. i wspomnienie w nim

Elbląga były bardziej rezultatem działań dyplomatycznych Lubeki aniżeli refleksem intensyw-

nej aktywności handlowej kupców elbląskich we Flandrii. Przytacza jednak także poświadcze-

nie obecności u południowo-wschodnich wybrzeży Anglii statku elbląskiego około 1295 r., któ-

ry bez wątpienia handlował również we Flandrii. Nie podważając opinii o niedużej aktywności

elblążan na rynkach flandryjskich i angielskich w końcu XIII w., wydaje mi się, że obecności El-

bląga w dwóch dokumentach królewskich z 1295 r. nie należy dezawuować i mogła ona wynikać

z uczestnictwa w rokowaniach z Filipem IV wysłannika tego miasta. Omawiane tu okoliczności

pozyskania przez władze elbląskie w 1300 r. opinii prawnej paryskich legistów tworzą z przywo-

łanymi dopiero co przesłankami gospodarczymi szerszy, wzajemnie dopełniający się kontekst

kontaktów Elbląga z ziemiami frankofońskimi w ostatnich latach XIII stulecia.

Ahasver von Brandt, „Schwerter aus Lübeck”. Ein handelsgeschichtliches Rätsel aus der

Frühzeit des hansischen Frankreichhandels, HGBll, Jg. 83: 1965, s. 10 –11.

K. Wriedt, op. cit., s. 15 –17; Jürgen Reetz, Bistum und Stadt Lübeck um 1300. Die Strei-

tigkeiten und Prozesse unter Burkhard von Serkem, Bischof 1276 –1317, Lübeck 1955, s. 60.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal

Reference Point in the Conflict between the Urban Municipality

and its Ruler in Prussia in the Late Middle Ages

Summary

Key words: Late Middle Ages, Prussia, the Teutonic Order, Elbląg, towns, Ro-

man law, conflicts

The article addresses the conflict generated in the last decade of the 13

century

between the Prussian branch of the Teutonic Order and the city of Elbląg. The analysis

of the preserved sources allowed us to show the dynamics of the conflict, in which the

authorities of Elbląg appealed not only to Canon law, but also to the norms of Roman

civil law included in the Digesta (Pandects) of Justinian. It was an untypical conduct

for then Prussian circumstances. On 16 August 1300 in Paris, the authorities of Elbląg

obtained a legal interpretation concerning several controversial matters issued by two

well-known lawyers – the advisor to King Philip IV of France, Pierre de Belleperche

and Hugo de Besancon. The ruling was based on the interpretation of the sentence by

Ulpian Domitius (Digesta 32,2,13). One of the problems addressed in the interpre-

tation was the range of the military duties falling to Elbląg’s burghers regarding the

Teutonic Order. The authorities of Elbląg endeavoured to find a legal explanation to

support their negative attitude towards the Teutonic Order’s new practice of summon-

ing new military contingents from the city of Elblag to take part in military activities

undertaken by the Teutonic Order in the remote eastern edges of the Prussian Land.

The legal opinion issued by both lawyers from Paris was favourable for the inhabitants

of Elbląg, as it was stipulated that any decision about summoning was the jurisdiction

of the Schultheiß (scultetus) elected by the city council. It is difficult to establish what

the actual role of the opinion issued by the Paris lawyers was in the conflict between

Elbląg and the Teutonic Order, but the mere fact that Elbląg’s burghers’ asked these

lawyers in Paris for help indicates that the inhabitants of Elbląg at the end of the 13

century were not only affluent merchants, but also people with an ambition to exercise

power. Such ambitions were supported by the authorities of the city, characterised by

wide intellectual and cultural horizons. The actions undertaken by the inhabitants of

Elbląg addressed in the article remain one of the very few examples of recourse to the

ancient system of Roman law in a conflict concerning a particular local law (in this

case the law of the city of Lübeck).

[462]

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit. Digesta justyniańskie…

Qui bona fide a non domino emit. Die Digesten Justinians als recht-

licher Bezugspunkt im Streit zwischen einer Stadtgemeinde

und der Obrigkeit im spätmittelalterlichen Preussen

Zusammenfassung

Schlüsselwörter: Spätmittelalter, Preußen, Deutscher Orden, Elbing, Städte,

römisches Recht, Konflikte

Der vorliegende Artikel handelt von einem Konflikt, der sich im letzten Jahrzehnt

des 13. Jahrhunderts zwischen dem preußischen Zweig des Deutschen Ordens und

der Stadt Elbing entwickelte. Durch eine Analyse der erhaltenen Quellen ist es mög-

lich, die Dynamik dieses Streits aufzuzeigen, in dem die Stadtregierung von Elbing zu

einem Mittel griff, dass für die preußischen Verhältnisse ungewöhnlich war. Sie berief

sich nicht nur auf das kanonische Kirchenrecht, sondern auch auf die Normen des

römischen Zivilrechts, das in den Digesten (Pandekten) von Justinian enthalten ist.

Zu diesem Zweck verschaffte sie sich für mehrere Streitfragen ein Rechtsgutachten,

das am 16. August 1300 von zwei bekannten Juristen erging, Pierre de Belleperche,

einem Berater des französischen Königs Philipp IV. sowie Hugo von Besançon. Der

Spruch stützte sich u. a. auf die Interpretation einer Sentenz von Domitius Ulpianus

(Digesten 39,2,13). Eine der begutachteten Angelegenheiten war die Frage, inwieweit

die Einwohner von Elbing ihre militärischen Pflichten gegenüber dem Deutschen

Orden erfüllt hätten. Die Stadtregierung von Elbing war intensiv bemüht, rechtliche

Gründe für ihre negative Haltung gegenüber einer neuen Praxis des Deutschen Or-

dens zu finden, nämlich der Einberufung von bewaffneten Kontingenten der Stadt

Elbing zu militärischen Aktionen, die in weit entfernten östlichen Randgebieten des

Preußenlandes unternommen wurden. Das Rechtsgutachten der Pariser Juristen war

in dieser Hinsicht für die Elbinger günstig, indem es die Entscheidungsbefugnis bei

der Einberufung von Einwohnern der Stadt in die Hand des Schultheißen legte, der

damals schon von kommunalen Organen (dem Stadtrat) gewählt wurde. Es lässt sich

nicht sagen, welche Rolle das Gutachten der Pariser Juristen im Streit zwischen Elbing

und dem Deutschen Orden tatsächlich spielte, doch allein die Tatsache, dass die El-

binger Bürger sich nach dem entlegenen Paris wandten, zeigt, dass mit der kaufmän-

nischen Tätigkeit der finanziell und sozial gut gestellten Einwohner der Stadt am Ende

des 13. Jahrhunderts auch Machtambitionen einhergingen, bei deren Realisierung die

Stadtregierung damals weite mentale und kulturelle Horizonte erkennen ließ. Das

Vorgehen der Elbinger, wie es im Artikel analysiert ist, bleibt dabei eines der wenigen

Beispiele, die für das 13. Jahrhundert in Europa bezeugt sind, dass man sich in einem

Streit um örtliches Partikularrecht (in diesem Fall das lübische Stadtrecht) unmittelbar

auf das antike System des römischen Rechts berief.

[463]

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Z A P I S K I H I S T O R Y C Z N E — T O M L X X X I I — R O K 2 0 1 7

Zeszyt 3

http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2017.68

KRZYSZTOF KWIATKOWSKI

(Nicolaus Copernicus University in Toruń)

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest

as the Legal Reference Point in a Conflict between the

Urban Municipality and its Ruler in the Late Middle Ages*

Key words: Late Middle Ages, Prussia, the Teutonic Order, Elbląg (Elbing), towns,

Roman law, conflicts

In the contemporary historiography of late medieval Prussia it is common-

ly held that urban municipalities were one of the most important elements

of the power of the Teutonic Order in this country. Starting from the fourth

* The article was written as part of the project “Mieszczanie pod bronią. Militarny wymiar

funkcjonowania miasta zachodnioeuropejskiego w strefie bałtyckiej w późnym średniowieczu

[Burghers under arms: The military dimension of the functioning of the West-European city in

the Baltic zone in the Late Middle Ages]” financed by the Narodowe Centrum Nauki [National

Centre for Science] carried out in the program

SONATA

3 (no. 2011/03/D/HS3/03661).

In the text the classic formula of citing fragments of Corpus iuris civilis (CICiv) and Corpus

iuris canonici (CICan) was used. The author used the following publications: Corpus iuris civi-

lis, editio stereotypa, vol. I: Institutiones, recogn. Paulus Krueger, Digesta, recogn. Theodorus

Mommsen, Berolini 1872; Corpus iuris canonici, DG IX, LS, C V = Pars II: Decretalium collec-

tiones. Decretales Gregorii P. IX., Liber sextus decratalium Bonifacii P. VIII., Clementis P. V. consti-

tutiones, extravagantes tum viginti Ioannis P. XXII. tum communes, Editio Lipsiensis secunda post

Aemilii L. Richteri, instr. Aemilius Friedberg, Lipsiae 1881 (reprint: Graz 1959). Moreover,

archival entries and edition abbreviations were used in the sources: APG = Archiwum

Państwowe w Gdańsku: entry no. 368 (Kolekcja dokumentów elbląskich); entry no. 369,1 (Akta

Miasta Elbląga); CDW = Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Ge-

schichte Ermlands, Bd. I: Urkunden der Jahre 1231‒1340, hrsg. v. Carl P. Woelky, Johann M.

Saage (Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands,

hrsg. v. dem historischen Vereine für Ermland, I. Abtheilung), Mainz 1860; PU = Preußisches

Urkundenbuch. Politische (allgemeine) Abteilung, Bd. I: Die Bildung des Ordensstaats, Hälfte 1,

hrsg. v. Rüdiger Philippi, Carl P. Woelky, Königsberg/Pr. 1882 (reprint: Aalen 1961); Hälfte

2, hrsg. v. August Seraphim, Königsberg/Pr. 1909 (reprint: Aalen 1961); CDP = Codex Diplo-

maticus Prussicus. Urkunden-Sammlung zur ältern Geschichte Preussens aus dem Königl. Ge-

heimen Archiv zu Königsberg nebst Regesten, hrsg. v. Johannes Voigt, Bd. II, Königsberg 1842;

LübUB = Codex diplomaticus Lubicensis. Lübeckisches Urkundenbuch, hrsg. v. dem Vereine

für Lübeckische Geschichte und Alterthumskunde, 1. Abth.: Urkundenbuch der Stadt Lübeck,

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[440]

decade of the 13

century

– almost from the very beginning of the Order’s

presence at the lower Vistula – they were an essential factor in constructing

Teutonic Order’s power and in enabling the Order to exert its authority over

the cities’ and towns’ inhabitants through specific civic acts. Throughout the

century in the territories under the Teutonic Order’s rule, nineteen suc-

cessful settlement actions were carried out; in the first half of the 14

century –

twenty-five; in the second half of the 14

century – seventeen; and only in the

first half of the 15

century, during an aggravating economic, political and

ideological crisis, the pace of new urban settlements almost halted (only four

new municipal founding charters, including two unsuccessful ones).

hrsg. v. dem Vereine für Lübeckische Geschichte, Th. I, Lübeck 1843; Th. II, 1. Hälfte, bearb.

v. Johann F. Böhmer, Friedrich Techen, Lübeck 1858; ESB = Das Elbinger Stadtbuch, bearb.

v. Hans W. Hoppe, Bd. 1: 1330 –1360 (1393), Münster 1976; Bd. 2: 1361–1418, Münster 1986;

NKRSME = Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404 –1414, ed. Markian Pelech,

vol. 1 (Fontes TNT, vol. 72), Warszawa – Poznań – Toruń 1987; vol. 2 (Fontes TNT, vol. 73),

Warszawa – Poznań – Toruń 1989; ElbP = Guido Kisch, Das Elbinger Privilegium von 1246 in

deutscher Übersetzung, Elbinger Jahrbuch, H. 10: 1931, pp. 24 – 30 (edition pp. 26 – 30) (= [in:]

Schriften des Kopernikuskreises Freiburg im Breisgau, Bd. 9 (Forschungen und Quellen zur

Rechts- und Sozialgeschichte des Deutschordenslandes, Bd. 3), Sigmaringen 1978, pp. 219 – 227

(edition pp. 223 – 227); further cit. only the reedited pages); ALR = Das Alte Lübische Recht,

hrsg. v. Johann F. Hach, Lübeck 1839; PR = Preußische Regesten bis zum Ausgange des dreizehn-

ten Jahrhunderts, hrsg. v. Max Perlbach, Altpreußische Monatsschrift, Bd. 11: 1874, pp. 1–32,

97 –128, 326 – 348, 385 – 432, 546 – 572, 609 – 624; Bd. 12: 1875, pp. 1– 26, 97 –144, 193 – 216,

319 – 344, 385 – 428, 577 – 645 (as a separate print: Königsberg i. Pr. 1876); Dusburg = Petri de

Dusburg Chronicon terre Prusie, ed. Max Toeppen, [in:] Scriptores rerum Prussicarum, Bd. I,

Leipzig 1861, pp. 3 – 219 (edition pp. 21– 219).

Marian Dygo, Studia nad początkami władztwa zakonu niemieckiego w Prusach (1226 –

1259), Warszawa 1992, pp. 48 – 49, 159 –188; Tomasz Jasiński, Die Rolle des Deutschen Ordens

bei der Städtegründung in Preußen im 13. Jahrhundert, [in:] Stadt und Orden. Das Verhältnis des

Deutschen Ordens zu den Städten in Livland, Preußen und im Deutschen Reich, hrsg. v. Udo Ar-

nold (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 44; Veröffentlichungen

der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd. 4),

Marburg 1993, pp. 97 –111 (with a controversial thesis concerning the dynamics of the foun-

dations executed by the Order in the 13

century); Marian Biskup, Der Deutsche Orden und

die Freiheiten der großen Städte in Preußen vom 13. bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, [in:]

Stadt und Orden, pp. 112 –117; Roman Czaja, Urbanizacja kraju, [in:] Państwo zakonu krzyżac-

kiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, ed. Marian Biskup, Roman Czaja, Warszawa 2008,

pp. 177 –178.

About the formation of the network of cities and towns in the Prussian Land (not only

those set up under the direct municipal rule of the Teutonic Order) comp. the publications by

Roman Czaja: idem, Miasta i ich posiadłości ziemskie w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach,

[in:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII – XVI

wieku, ed. Zenon H. Nowak, Roman Czaja, Toruń 2000, pp. 45 – 55 (reprint as: Miasta i prze-

strzeń miejska w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, [in:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inf-

lantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII – XVI wieku, ed. Roman Czaja, Andrzej Ra-

dzimiński (Dzieje Zakonu Niemieckiego, vol. 2), Toruń 2013, pp. 81– 93; in English: Towns and

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[441]

If for the Teutonic Order the founding of towns was a method to establish

and expand its power, which throughout the 14

century acquired the charac-

ter of territorial rule ([Landes] Herrschaft)

, then in the case of municipalities

organized and functioning on the basis of the Latin model of a self-governing

city largely copying the Germanic cultural centres

, many of its actions outside

these centres, both in relation to the Order and the local authorities, were con-

ditioned and shaped by striving in the first place to preserve and then expand

their scope of independence held against the Order’s authority.

The research

done by Roman Czaja has revealed the social and economic dimension of this

Urban Space in the State of the Teutonic Order in Prussia, [in:] The Teutonic Order in Prussia and

Livonia. The Political and Ecclesiastical Structures 13

–16

C., ed. Roman Czaja, Andrzej Ra-

dzimiński, Toruń 2015, pp. 79 – 88); idem, Urbanizacja kraju, pp. 178 –193; idem, Die Formung

der Städtelandschaft im Kulmerland im 13. und 14. Jahrhundert, [in:] Zentrum und Peripherie in

der Germania Slavica. Beiträge zu Ehren von Winfried Schich, hrsg. v. Doris Bulach, Matthias

Hardt (Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, Bd. 34), Stuttgart

2008, pp. 247 – 263.

Reinhard Wenskus, Das Ordensland Preußen als Territorialstaat des 14. Jahrhundert,

[in:] Der deutsche Territorialstaat im 14. Jahrhundert, Bd. 1, hrsg. v. Hans Patze (Vorträge und

Forschungen, Bd. XIII/I), Sigmaringen 1970, pp. 347 – 382 (= [in:] idem, Ausgewählte Aufsätze

zum frühen und preußischen Mittelalter. Festgabe zu seinem 70. Geburtstag, hrsg. v. Hans Patze,

Sigmaringen 1986, pp. 317 – 352); compare also my recently made remarks: Krzysztof Kwia-

tkowski, Wojska zakonu niemieckiego w Prusach 1230 –1525 (korporacja, jej pruskie władztwo,

zbrojni, kultura wojny i aktywność militarna) (Dzieje Zakonu Niemieckiego, vol. 3), Toruń 2016,

pp. 31– 32, 60 – 61, 120.

About the origin of the inhabitants of towns in the Prussian Land comp. Arthur Semrau,

Die Herkunft der Elbinger Bevölkerung von der Gründung der Stadt bis 1353, Mitteilungen des

Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 32: 1924, pp. 9 – 62; Theodor

Penners, Untersuchungen über die Herkunft der Stadtbewohner im Deutsch-Ordensland Preußen

bis in die Zeit um 1400 (Deutschland und der Osten, Bd. 16), Leipzig 1942, pp. 60 – 96, 98 –113,

119 –122, 138 –151; Erich Keyser, Die Herkunft der städtischen Bevölkerung des Preußenlan-

des im Mittelalter, Zeitschrift für Ostforschung, Jg. 6: 1957, H. 4, pp. 539 – 557; Tomasz Jasiń-

ski, Imigracja westfalska do Prus w okresie późnego średniowiecza (XIII – XV wieku), [in:] Niem-

cy – Polska w średniowieczu. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Hi-

storii UAM w dniach 14 –16 XI 1983 roku, ed. Jerzy Strzelczyk, Poznań 1986, pp. 105 –118

(= idem, Die westfälische Einwanderung in Preußen im Spätmittelalter, [in:] Zur Siedlungs- und

Bevölkerungs- und Kirchengeschichte Preussens, hrsg. v. Udo Arnold (Tagungsberichte der His-

torischen Kommission für ost- und westpreussische Landesforschung, Bd. 12), Lüneburg 1999,

pp. 95 –110).

About the emancipation tendencies of towns from the supreme (feudal) ruler in the Reich

comp. Eberhard Isenmann, Die deutsche Stadt im Spätmittelalter 1250 –1500. Stadtgestalt, Recht,

Stadtregiment, Kirche, Gesellschaft, Wirtschaft, Stuttgart 1988, pp. 107 –109; idem, Die deutsche

Stadt im Mittelalter 1150 –1550. Stadtgestalt, Recht, Verfassung, Stadtregiment, Kirche, Gesell-

schaft, Wirtschaft, Wien – Köln – Weimar 2012, pp. 281– 287; Evamaria Engel, Die deutsche Stadt

des Mittelalters, München 1993, pp. 44 – 47, 50 – 54; Frank G. Hirschmann, Die Stadt im Mit-

telalter (Enzyklopädie deutscher Geschichte, Bd. 84), München 2009, pp. 20, 32 – 35 (in those

works detailed monographs are cited).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[442]

unavoidable antagonism from the sociological standpoint, which, against its

historical-cultural background, seems to be a diverse and dynamic phenom-

enon that only partly follows the older literature’s general categorizations.

One of the well-known, but not entirely examined elements of the relation-

ship between the Teutonic Order and the urban municipalities in late medieval

Prussia is the conflict between Elbing (present pol. Elbląg) and the Order in

the last decade of the 13

century.

It took place under specific circumstances

as both part and result of the gradual reshaping of town rule, which in his-

toriography is referred to as the “council system”. It includes the aspirations

of the municipal authorities to obtain as much power as possible, which, in

relation to the supreme ruler, was referred to as “freedoms”. Contemporary

historiography employs the term “autonomy”.

Despite the fact that the town

privilege granted to Elbing by (Grand) Master Gottried von Hohenlohe on

10 April 1246 made references to Lübeck Law

and the aspirations of Elbing’s

inhabitants to acquire the rights and freedoms enjoyed by the burghers from

Lübeck

, it guaranteed only some of these Lübeck “libertates” and was mod-

elled mostly on the rights granted to the inhabitans of Thorn (present pol. To-

ruń) and Kulm (present pol. Chełmno) on 28 December 1232.

That is why it

becomes understandable why throughout the second half of the 13

century,

Roman Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad stosunkami między mia-

stem a władzą terytorialną w późnym średniowieczu, Toruń 1999, pp. 18 – 55, 58 – 64, 177 – 206;

comp. also idem, Der Deutsche Orden als Stadtherr im Reich, in Preußen und in Livland, [in:]

Die Ritterorden als Träger der Herrschaft: Territorien, Grundbesitz und Kirche, hrsg. v. Roman

Czaja, Jürgen Sarnowsky (Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica, Bd. 14), Toruń

2007, pp. 129 –130.

R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, pp. 22 – 23; also remarks by Edwin Rozenkranz

in: idem, Prawo lubeckie w Elblągu od XIII do XVI wielu, Rocznik Gdański, vol. 51: 1991, p. 17;

and by Edward Carstenn in: idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing 1937, pp. 60 – 61, 65.

About this process comp. R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, pp. 22 – 23; about

the medieval understanding of the city’s “freedoms” and the modern category of “autonomy”

comp. ibid., pp. 14 –18 (here broader literature of the subject matter).

APG, entry no. 368/III, 1 (= edition: PU, Bd. I/1, no. 181, pp. 131–133, tu: p. 132 = CDW,

Bd. I, no. 13, pp. 18 – 22, here: p. 21 = ElbP § 10, pp. 226; compare the edition with the Polish

translation: Zenon H. Nowak, Janusz Tandecki, Prawa i przywileje Starego i Nowego Mia-

sta Elbląga w Średniowieczu (Biblioteczka Elbląska, no. 11), Gdańsk 1998, Aneks źródłowy I,

pp. 48 – 54, here: § 10, pp. 50, 52).

Edward Carstenn, Elbings Kampf um das Lübisches Recht, Hansische Geschichtsblätter

(further cit. HGBll), Jg. 62: 1938, pp. 78 – 79; idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, pp. 15 –16;

E. Rozenkranz, Prawo lubeckie w Elblągu, pp. 12 –13. Janusz Tandecki underlines the role of the

inhabitants of Lübeck during the negotiations of the foundation privilege (idem, Średniowieczne

księgi wielkich miast pruskich jako źródło historyczne i zabytki kultury mieszczańskiej (organiza-

cja władz, zachowane archiwalia, działalność kancelarii), Warszawa – Toruń 1990, p. 58).

E. Carstenn, Elbings Kampf um das Lübisches Recht, pp. 78 – 80; idem, Geschichte der

Hansestadt Elbing, pp. 15 –17; M. Dygo, op. cit., pp. 122 –125; R. Czaja, Miasta pruskie a zakon

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[443]
the municipal community, or its local government, made steps to extend the

rights of the municipality. The first symptom of such aspirations was a letter of

Elbing’s mayor (Schultheiß) / judge (“scultetus”), the council (“consilium”) and

burgers (“cives”) sent to Lübeck’s Vogt (“advocatus”), councilmen (“consules”)

and burghers (“burgenses”) in about 1275,

which included a request to add

twenty-one new articles

to the book of Lübeck Law received by the Elbing

municipality from Lübeck according to the local tradition in 1240,

and to is-

sue a review concerning five conflict causes between the council and the judge/

mayor (Schultheiß) (“iudex”) in judicial matters.

As a result, soon after 1275,

but certainly before 1282, the new codex of Lübeck Law was brought to Elbing,

written in Middle Low German.

The privilege of 2 February 1288, granted in

krzyżacki, pp. 19 – 20; comp. also the remarks of Marian Biskup in: idem, Der Deutsche Orden

und die Freiheiten der großen Städte, p. 117.

CDW, Bd. I, no. 119, pp. 211– 214 (= LübUB, Abt. 1, Th. I, no. 165, pp. 151–153). Such

a date of the letter was suggested and justified by Gustav Korlén, Das mittelniederdeutsche

Stadtrecht, Bd. II: Das mittelniederdeutsche Stadtrecht von Lübeck nach seinen ältesten Formen

(Lunder germanistische Forschungen, Bd. 23), Lund 1951, p. 12; also R. Czaja, Miasta pruskie

a zakon krzyżacki, p. 23; and Edwin Rozenkranz, Prawo lubeckie w Elblągu, p. 15. Janusz Tan-

decki in the first volume of the historical monograph of Elbląg (comp. idem, Ustrój i administra-

cja średniowiecznego Elbląga, [in:] Historia Elbląga, vol. 1: (do 1466 r.), ed. Stanisław Gierszew-

ski, Andrzej Groth, Gdańsk 1993, p. 132) recognized the earliest date established in the mid-19

century by publishers of the “Codex diplomaticus Warmiensis” – 1260, which, according to the

Swedish scholar, should be rejected.

CDW, Bd. I, no. 119, pp. 211– 213 (= LübUB, Abt. 1, Th. I, no. 165, pp. 151–153); comp.

Max Toeppen, Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mit-

telalter, H. II, Danzig 1872, pp. 168, 170.

Comp. the note by Ferdinand Neumann enclosed to the edition of the letter: CDW, Bd. I,

no. 119, p. 211, fn. 1. However, in the letter sent from Elbing they say about the “book” („liber”),

„in quo iura conscripta sunt, que nobis in nostre civitatis p r i m o e x o r d i o tradidistis [empha-

sis – K.K.]”. The book is identified in literature of the subject matter with the code including the

Latin edition of the Lübeck law, which has not survived, comp. M. Toeppen, Elbinger Antiquitä-

ten, H. II, pp. 168 –169; Ferdinand Frensdorff, Das Lübische Recht nach seinen ältesten Formen,

Leipzig 1872, pp. 55 – 57; Arthur Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts

für Elbing, Elbinger Jahrbuch, H. 14: 1937, pp. 61– 62; E. Carstenn, Elbings Kampf um das Lü-

bisches Recht, pp. 76 – 77; idem, Geschichte der Hansestadt Elbing, p. 57.

CDW, Bd. I, no. 119, p. 213.

The code is preserved in the State Archive in Gdańsk (Archiwum Państwowe w Gdańsku),

comp. APG, entry no. 369,1/1 („Das Original des Lübisches Rechts („Codex A”), ca 1260“). It

was published by Arthur Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts, Text

der Elbinger Handschrift, pp. 79 –110. In the introduction it includes the text of the document

recommending the Vogt, town councillors and burghers of Lübeck of 1240 (comp. A. Methner,

Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts, Text der Elbinger Handschrift, pp. 79 – 80),

while in its main part it is dated in 1260. Max Toeppen referred to it as “Code A” and this name

has been used ever since, comp. idem, Elbinger Antiquitäten, H. II, p. 166, fn. 2 (pp. 166 –167);

also: F. Frensdorff, op. cit., pp. 51– 52; Emil Steffenhagen, Deutsche Rechtsquellen in Preussen

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[444]

closer unknown circumstances by (Grand) Master Burchard von Schwaden,

possibly as a form of compensation for the losses following the great fire in the

city in January 1287 or 1288, gave the municipal council the right to carry out

lower-level jurisdiction in the city’s territory (“patrimonium”). The privilege

was one of the first extensions of the rights of the autonomous local authorities

elected by the town’s elites.

It is impossible to precisely determine the causes for the controversies

between the town and the Teutonic Order, which occurred no later than in

1295. They may have been connected to the new privilege the town received

from the Order on 2 February 1288. There might have appeared other conflict-

generating factors, which shall be dealt with below. In the historiography, the

oldest evidence of the conflict was a letter sent in 1296

by the Vogt (“vogit”),

councilmen (“ratlüte”) and the burghers community of Elbing (“burger alge-

meyne”) to (Grand) Master Konrad von Feuchtwangen, which addressed five

issues: 1) the length of the eastern part of the southern border of the city’s

territory (“patrimonium”) that was granted to the municipality on 10 April

1246 (from the town’s walls eastward through “the Warmian’s gallows” down to

vom XIII. bis zum XVI. Jahrhundert, Leipzig 1875, pp. 232 – 233; Edward Carstenn, Die El-

binger Handschriften des Lübischen Rechts, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins,

H. 72: 1935, pp. 143 –145; A. Methner, Die älteste deutsche Handschrift des Lübischen Rechts,

pp. 61– 72. The latter dated “Codex A“ before 1282, maybe about 1275 (comp. idem, Die älteste

deutsche Handschrift des Lübischen Rechts, pp. 69 – 70), which data has been confirmed by the

findings of Gustav Korlén (comp. fn. 12).

CDW, Bd. I, no. 77b, pp. 132 –133 (= CDP, Bd. II, no. 17, pp. 20 – 21); comp. Wilhelm von

Brünneck, Zur Geschichte der Gerichtsverfassung Elbings (Alt- und Neustadt), Zeitschrift der

Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Germanische Abteilung, Bd. 39: 1915, pp. 32 – 34; R. Cza-

ja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, p. 22; J. Tandecki, Ustrój i administracja średniowiecz-

nego Elbląga, p. 133; idem, Średniowieczne księgi wielkich miast pruskich, p. 60; E. Carstenn,

Geschichte der Hansestadt Elbing, pp. 60, 63. Rightfully enough, the last two researchers associa-

te granting the privilege with the fire in the town, comp. E. Carstenn, Geschichte der Hanse-

stadt Elbing, p. 63; J. Tandecki, Ustrój i administracja średniowiecznego Elbląga, p. 133.

Comp. CDW, Bd. I, p. 170, fn. 4. The letter sent by the Voigt, town councillors and burgh-

ers of Elbing to the (Grand) Master (comp. CDW, Bd. I, no. 97, pp. 168 –170) was dated in 1296

as it was rightly connected with the presence of the superior of the Teutonic Order Konrad

von Feuchtwangen, who, according to sources, stayed in Prussia between 31 Jan and 14 May

1296, comp. Maciej Dorna, Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228 –1309. Stu-

dium prozopograficzne, Poznań 2004, s. 122, 261; idem, Die Brüder des Deutschen Ordens in

Preußen 1228 –1309. Eine prosopographische Studie, tłum. Martin Faber, Wien – Köln – Weimar

2012, pp. 130 –131, 285; Ulrich Niess, Konrad von Feuchtwangen (Herbst 1291 – zwischen 2. und

5. VII. 1296), [in:] Die Hochmeister des Deutschen Ordens 1190 – 2012, hrsg. v. Udo Arnold

(Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 40; Veröffentlichungen der

Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd. 6), Wei-

mar 2014 (2

ed.), p. 43.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[445]
the village of Sierpin (“Serpien”, later German: Serpin, Zerewet)); 2) the width

of the western part of the “patrimonium” along the left bank of the Elbing

river; 3) the question of the town’s jurisdiction over (bloodless) crimes com-

mitted on its territory, which resulted from the privilege of 2 February 1288,

and which in practice of the city government fell under the Vogt (“vogit”); 4)

the right of the municipality to collect half of each fine adjudicated for offences

perpetrated within the boundaries of the town or of its “patrimonium”; 5) the

order issued by the Teutonic Order’s brethren to pay the taxes

in person in

their castle.

There is, however, some source evidence for dating Elbing’s appeal to the

(Grand) Master from the first months of 1296 to a period of two years later,

and to take as first testimony of the conflict between the Elbing municipality

and its superior ruler, the message sent by legation from the municipal au-

thorities to Lübeck, which between 5 January and 24 July 1296

obtained the

legal opinions of Lübeck canonists in two contentious issues between the com-

munity and the Order.

These opinions were given by dean Johannes von Bo-

The source edition of this letter, which in the mid-19

century was the 14

century copy

in the preserved code titled Privilegiorum tenores including copies of selected privileges of the

Old City of Elbing (comp. APG, entry no. 369/1,10), has been partly destroyed: one page in-

cluding 2/3 of the content of the letter was cut out, and now the only available content is the

beginning of the copy, comp. APG, entry no. 369/1,10, p. 12. As far as the doubts concerning

the lecture of the fragment including the chronology relative to some events being part of the

increasing controversies between the municipality and the local convent of the Teutonic Order,

one may only rely on the remarks of Ferdinand Neumann published in the cited footnote by the

publishers of the first volume of the “Codex diplomaticus Warmiensis”.

The premise is a much broader range of controversial issues addressed in the letter of

inhabitants of Elbing to the (Grand) Master in comparison to the legal document assessed in

1296 – there are five of them (including two concerning the boundary of the “patrimonium”)

referring to three assessed in 1296, comp. fn. 27 – 30. In this situation the letter of inhabitants of

Elbing should be dated during the next stay of the (Grand) Master in Prussia, in June 1298 – it

was the successor of Konrad von Feuchtwangen, Gottfried von Hohenlohe, comp. M. Dorna,

Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach, pp. 165 –166; idem, Die Brüder des Deutschen Ordens in

Preußen, p. 178; Klaus Militzer, Gottfried von Hohenlohe (3. V. 1297 – Herbst 1303), [in:] Die

Hochmeister des Deutschen Ordens 1190 – 2012, p. 47.

It results from the chronology of the scholaster office of Lübeck by Helmbert, comp. PU,

Bd. I/2, p. 418, fn. 1 there; PR, no. 1171, p. 316; no. 1172, p. 316; CDW, Bd. I, p. 202, fn. 1 on

pp. 202 – 203. We should assume that the envoy went to Lübeck between November 1295 and

June 1296 as the canons needed time to get acquainted with the controversial materials and to

prepare their opinion; further speculations lead us to the hypothesis that the moment of issuing

the opinion was closer to the described here terminus post quem.

APG, entry no. 368/III, 5 (= edition: CDW, Bd. I, no. 116, pp. 199 – 202, here: p. 202);

APG, entry no. 368/III, 7 (= edition: CDW, Bd. I, no. 117, pp. 203 – 208, here: p. 208).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[446]

cholt (“de Bocholte”),

scholastic Helembert von Serkem

and Gerhard von

Hattorp (“de Hattorpe”)

and Heinrich von Hattorp (“de Hattorpe”).

The first

issue was the problem of interpreting the town charter regarding the range of

the borders of the “patrimonium”, both on the eastern and western sides of the

Elbing river.

The second issue concerned the rights of the Elbing municipal-

ity to file appeals in Lübeck.

The document of the Lübeck canonists is not the

only evidence for the legal conflict existing between the Elbing municipality

and the Teutonic Order in the last decade of the 13

century. Another source is

the next legal opinion, issued before 6 December 1299, addressing both cases

mentioned above,

which Elbing’s burghers received from the Lübeck city

Comp. Adolf Friederici, Das Lübecker Domkapitel im Mittelalter 1160 –1400. Verfas-

sungsrechtliche und personenstandliche Untersuchungen (Quellen und Forschungen zur Ge-

schichte Schleswig-Holsteins, Bd. 91), Neumünster 1988, p. 173. Johannes von Bockholt was

one of the four sons of Siegfried (Syverd) von Bockholt, the town councillor of Lübeck in the

years 1256 –1272 (comp. Emil F. Fehling, Lübeckische Ratslinie von den Anfängen der Stadt

bis auf die Gegenwart (Veröffentlichungen zur Geschichte der Freien und Hansestadt Lübeck,

Bd. 7), H. 1, Lübeck 1925 (reprint: 1978), p. 5 (no. 194)), including the brother of two other can-

ons of Lübeck: Heinrich and Markward, but admitted to the chapter after the death of the latter,

before 27 October 1273. From about 1287 he was the parish priest of the Church of The Blessed

Virgin Mary in Lübeck, and from 8 August 1293 he was the dean of the Lübeck chapter. In 1308

as the canon of Schleswig was elected Bishop of Schleswig.

Comp. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, pp. 291, 292. Helembert von Serkem

came from the noble family from Sarchem of Lowe Saxony near Dannenberg; he was probably

the nephew of the Bishop of Lübeck Burchard von Serkem (1276 –1317) (comp. Georg W. Ditt-

mer, Der lübeckische Bischof Burchard von Serkem und seine Zeit vom Jahre 1276 bis zum Jahre

1317. Ein Beitrag zur lübeckischen Staats- und Kirchen-Geschichte, Lübeck 1860). He appears in

the sources for the first time as the canonist of Lübeck in 1285, with the Master’s degree; from

1291 he held the office of cantor, and from 1296 – a scholaster. He was involved in the conflict

of the chapter against the City of Lübeck and stayed in Rome from the spring of 1300 to, at least,

1309, where he had been sent by Bishop Burchard to represent the interests of the bishop and

the chapter in the papal court.

Comp. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, p. 234. Gerhard von Hattorp was a son

of a burgher of Lübeck Johan von Hattorp. In the sources he appears as the canonist of Lübeck

from 1294.

Comp. A. Friederici, Das Lübecker Domkapitel, p. 234. Heinrich von Hattorp was a son

of a burgher of Lübeck Herbord von Hattorp. As a member of the Lübeck chapter he appears in

the sources for the first time in 1294. In the autumn of 1300 along with Helembert von Serkem

he stayed in Ratzeburg as the plenipotentiary of the Bishop of Lübeck. He was also active in legal

matters in the subsequent years.

CDW, Bd. I, no. 116, pp. 199 – 202.

Ibid., no. 117, pp. 203 – 208.

APG, entry no. 368/III, 8 (= edition: CDW, Bd. I, no. 118, pp. 208 – 210). The canonists

of Lübeck gave their opinions on the controversial matters in two separate documents, while

the emperor’s notary presented his opinion in one document in the following order – first he

addressed in detail the question of the right of appeal, then he briefly referred to the possessions

of the city.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[447]
scribe, the imperial notary and the jurist Heinrich von Wittenborn.

In the

light of the slightly later practice from 1300, it can be assumed that this ruling

was issued simultaneously with the opinion of the Lübeck canonists, i.e. in

1296, and therefore that we are dealing not with consecutive, but rather with

simultaneous legal opinions by the Lübeck canonists and city scribe.

It is difficult to clearly indicate the specific motives of the Elbing authorities

in sending representatives to Lübeck and seeking opinions on legal issues with

their territorial overlords following both canonical and imperial (Roman) civil

law.

The guiding principle of Lübeck’s canonists was the adopted rule of Ro-

man law whereby the most favourable interpretation of the privilege counted,

which was also adopted in the 1230s to the Decretals of Gregory IX.

A cer-

tain diplomatic detail, however, leads to the opinion that this procedure was

not only demonstrative, but instead was an integral part of Elbing’s strategy

in court proceedings in their dispute with the Teutonic Order. Namely, most

probably both documents issued in 1296 by Lübeck’s canonists were prepared

and authenticated with seals in two copies, and a duplicate of the first docu-

ment was preserved until the mid-nineteenth century.

Even if one sees this

course of action as adhering to a wish to secure written legal opinions, reduc-

ing the risk of losing them during the journey from the Trave river to Elbing, it

would still indirectly confirm the importance attached to them by the Elbing’s

burghers. However, it seems more likely that the duplicates of both documents

were to be forwarded to the Order’s side as a legal material in court or during

arbitration proceedings. Whether any measures were actually taken in 1296

CDW, Bd. I, no. 118, pp. 208 – 209. Heinrich von Wittenborn was a Master of Law, from

1270 he was remunerated by the authorities of Lübeck (around 1250 –1254 the authorities

wanted to employ a lawyer from Padua, comp. LübUB, Abt. 1, Th. II/1, no. 25, pp. 19 – 20) life-

long legal counselor dealing with giving legal advice in the field of canon law, comp. Wilhelm

Ebel, Lübisches Recht, Bd. 1, Lübeck 1971, pp. 250 – 251; Eberhard Isenmann, Zur Rezeption

des römisch-kanonischen Rechts im spätmittelalterlichen Deutschland im Spiegel von Rechtsgut-

achten, [in:] „Herbst des Mittelalters”? Fragen zur Bewertung des 14. und 15. Jahrhunderts, hrsg.

v. Jan A. Aertsen, Martin Pickavé (Akten der 33. Kölner Mediaevistentagung, Miscellanea

Mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der Universität zu Köln, Bd. 31), Ber-

lin – New York 2004, p. 212. Klaus Wriedt (idem, Das gelehrte Personal in der Verwaltung und

Diplomatie der Hansestädte, HGBll, Jg. 96: 1978, pp. 15 – 37), does not mention Heinrich von

Wittenborn.

Comp. the statement in the document of Heinrich von Wittenborn: CDW, Bd. I, no. 118,

p. 210: „[…] in utroque iure canonico et civili […]“.

CIC, D 1.4.3: „Iavolenus libro 13 epistularum. Beneficium imperatoris, quod a divina

scilicet eius indulgentia proficiscitur, quam plenissime interpretari debemus”.

CICan., Decr., Lib. V, tit. XL, cap. XVI: „Beneficium principis latissime interpretari de-

bet”.

APG, entry no. 368/III, 5 (= edycja: CDW, Bd. I, no. 116, pp. 199 – 202; 2

copy: APG,

entry no. 368/III, 6).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[448]

aimed at ending the city’s conflict with the Teutonic Order, and whether the

legal opinions of both the Lübeck canonists and Heinrich von Wittenborn

were really used, is hard to say. Assuming that the Elbing legation in Lübeck

obtained the documents at the beginning of 1296, they were then submitted

a little later directly to (Grand) Master Konrad von Feuchtwangen, who stayed

in Prussia from January to May 1296. Independently of this, it remains certain

that Konrad von Feuchtwangen did not resolve the dispute fully, perhaps leav-

ing the dignitaries of the Prussian branch of the Order to take further action

in this matter. The above-mentioned letter from Elbing to the (Grand) Mas-

ter, which in the light of the considerations presented here should be dated in

the spring of 1298,

also did not contribute to the end of the conflict. There

is evidence from two years later that the dispute still continued; namely, on

16 August 1300, the ruling of the Paris professors,

this time specialists in

both law systems, Pierre de Belleperche (“Petrus de Bellapertica”)

and Hu-

Comp. fn. 20.

APG, entry no. 368/IV, 1 (= edition: CDW, Bd. I, no. 108, pp. 184 –189); the second

certified copy of the decision does not include matters concerning fishery, comp. APG, entry

no. 368/IV, 2; comp. Erwin Volckmann, Katalog des Elbinger Stadtarchives, Elbing 1875, I 19,

p. 7; I 20, p. 7.

Alain Tardif, Recherches sur Pierre de Belleperche. Portrait d’un chancelier discret, Tijds-

chrift voor Rechtsgeschiedenis / Revue d’Histoire du Droit / The Legal History Review (further

cit. TRG), vol. 77: 2009, no. 3 – 4, pp. 385 – 421; idem, Pierre de Belleperche, juriste et conseiller

de Philippe le Bel, Bulletin de la Société d’émulation du Bourbonnais, vol. 74, Moulins 2008,

pp. 209 – 242; Kees Bezemer, Pierre de Belleperche: an early attempt to make public law a sepa-

rate branch of legal science, [in:] Science politique et droit public dans les facultés de droit euro-

péennes (XIII

– XVIII

siècle), sous la dir. de Jacques Krynen, Michael Stolleis (Studien zur

europäischen Rechtsgeschichte. Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Europäische

Rechtsgeschichte Frankfurt am Main, Bd. 229), Frankfurt/Main 2008, pp. 41– 47; idem, Pierre

de Belleperche. Portrait of a legal puritan (Studien zur europäischen Rechtsgeschichte. Veröf-

fentlichungen des Max-Planck-Instituts für Europäische Rechtsgeschichte Frankfurt am Main,

Bd. 194), Frankfurt/Main 2005; J. Michael Rainer, Das Römische Recht in Europa. Von Justinian

zum BGB, Wien 2012, pp. 99 –105; Frank Soetermeer, Petrus de Bellapertica (Pierre de Belleper-

che), [in:] Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 22, Nordhausen 2003, col. 1071–

1078; Hermann Lange, Römisches Recht im Mittelalter, Bd. I: Die Glossatoren, München 1997,

p. 380; Bd. II: Die Kommentatoren, München 2007, pp. 546 – 567 (here all the literature); comp.

also Jean Favier, Philippe le Bel, Paris 1978, s. 25, 35 – 41, 72 – 73, 280; Dominique Poirel, Philip-

pe le Bel, Paris 1999 (2

ed.), pp. 265 – 266; Franklin J. Pegues, The Lawyers of the last Capetians,

Pinceton 1962, pp. 108 –109; La France pontificale (Gallia christiana), histoire chronologique et

biographique des archevêques et évêques de tous les diocèses de France depuis l’établissement du

christianisme jusqu’à nos jours, divisée en 17 provinces ecclésiastique, vol. Sens et Auxerre, par

Honoré Fisquet, Paris 1864 –1873, pp. 330 – 331. Pierre de Belleperche in 1300 belonged to one

of the most respectable and influential members of the French intellectual and courtly elite. He

was born in the mid-13

century in Bourbon; he was a student of the legist Raoul d’Harcourt

(„de Auricuria”), in the years 1277/1280/1281–1296 he was a lecturer of Civil (Roman) Law in

the University of Orléans with the degree of doctor of both laws. As a commentator, he was in-

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[449]
gues Michel de Besançon (“de Bisuncio”),

which was notarially authenticated

at Pierre’s house by two Paris notaries, Pierre Carredoc and Jean de Lamballe

(“de Lambalia”)

a day later. The verdict contains the statements of the Pari-

sian scholars on no less than six legal issues, and its authentication may indi-

cate that it was intended for court proceedings, or, possibly, for conciliation

proceedings.

It is difficult to explain why in the second copy of the document,

terested in the public legal order, mainly in administration of the city, the evidence of which are

the commentaries he wrote (“repetitiones”). In 1296 he was appointed the member of the Royal

Council by King Philip IV, which interrupted its regular university activity. He was referred to

as the “father of experts”. From 1298 he was a member of the Paris Parliament – the body of the

highest royal judges. He ran negotiations with the Roman Emperor and the King of England. In

the court of Philip IV he held the office of the guard of the royal seal. He took part in the issue

of ordinances in 1303 and the coronation of Pope Clement V in Lyon. In 1306 he received the

bishopric of Auxerre, supported by the Pope, but not by the king. He was against the trial against

the Templars; that’s why he resigned from the royal service in October 1307; he died in Paris

on 17 January 1308. After he withdrew from the court, the leaders of the royal policy became

the chamberlains Guillaume de Nogaret and Guillaume de Plaisians, and next Enguerran de

Marigny, comp. Robert Holtzmann, Wilhelm von Nogaret. Rat und grossiegelbewahrer Philipps

des Schönen von Frankreich, Freiburg 1898; Jean Favier, Un Conseiller de Philippe le Bel: Enguer-

ran de Marigny (Mémoires er Documents publiés par la Société de l’École des Chartes, vol. 16),

Paris 1963, pp. 90 –103.

Hélène Millet, Les Chanoines du chapitre cathédral de Laon 1272 –1412, (Publications

de l’École française de Rome, vol. 56), Rome 1982, pp. 98, 241, 513; Robert Gane, Le Chapitre

de Notre-Dame de Paris au XIVe siècle. Étude sociale d’un groupe, Saint-Étienne 1999, pp. 110,

147, 152, 182, 286. Younger as Pierre, born in 1270, Hugues Michel de Besançon at the end of

the 13

century, like the former, belonged to the French elite of lawyers. From 1296 he owned

the canonry in Laon, from 1300 also the prebendary in Saint-Quentin and Dole, and in 1307

in Paris in the Cathedral of Notre Dame (in the years 1313 –1326 he held the office of can-

tor). In the spring of 1310 along with other canons he issued the first sentence recognizing

Marguerite Porete as heretic, comp. Lydia Wegener, Freiheitsdiskurs und Beginenverfolgung um

1308 – der Fall der Marguerite Porete, [in:] 1308. Eine Topographie historischer Gleichzeitigkeit,

hrsg. v. Andreas Speer, David Wirmer (Akten der 36. Kölner Mediaevistentagung, Miscellanea

Mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der Universität zu Köln, Bd. 35), Ber-

lin – New York 2010, pp. 209, fn. 45; William J. Courtenay, The Role of University Masters and

Bachelors at Paris in the Templar Affair, 1307 –1308, [in:] ibid., p. 180, fn. 21. According to the

sources and the most recent findings, he was not involved in the case of Knights Templars in the

years 1307 –1312, comp. William J. Courtenay, Karl Ubl, Einleitung, [in:] Gelehrte Gutachten

und königliche Politik im Templerprozeß (Monumenta Germaniae Historica, Studien und Texte,

Bd. 51), Hannover 2010, pp. 45 – 47. At the end of his career he held the office of the Bishop of

Paris as Hugues II de Besançon Bibliothèque sacrée ou Dictionnaire universel historique, dogma-

tique, canonique, géographique et chronologique des sciences ecclésiastiques, par Charles L. Ri-

chard, vol. 29, Paris 1824, p. 34.

APG, entry no. 368/IV, 1 (= edition: CDW, Bd. I, no. 108, pp. 189 –190); entry no. 368/IV,

2; comp. also PR, no. 1240, p. 334; no. 1241, p. 334.

Compare the interpretation of Eberhard Isenmann (idem, Zur Rezepzion des römisch-ka-

nonischen Rechts im spätmittelalterlichen Deutschland, p. 216), who, discussing the phenomenon

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[450]

which was authenticated by three seals like the first document, the opinions of

the mentioned legal experts on one of the issues were omitted.

In light of the content of the Paris adjudication of 1300, it should be noted

that the controversy of 1295 –1298 remained not only unresolved in the fol-

lowing months, but that the dispute between the Elbing’s municipality and the

Teutonic Order even intensified during that time. Although the rulings of the

Lübeck canonists in two matters from 1296 have been preserved in two sepa-

rate documents,

and one could assume that these did not have to concern

the only controversies which the Elbing authorities referred to the canonists,

the opinion of Heinrich von Wittenborn, contained in one attestation, points

to the likelihood that the Lübeck canonists were consulted only on these two

issues. After just over two years, the dispute between the city and its superior

ruler worsened, as indicated by a letter to Gottfried von Hohenlohe from 1298.

Then, between 1298 and 1299,

the conflict broadened to include further is-

sues. A list of five contentious issues was presented in the letter to the (Grand)

Master from the spring of 1298, with an additional sixth issue submitted to

the canonists and to a notary of Lübeck in 1296, swelling to the eight points

discussed by the Paris professors in 1300. This indicates that in addition to

the three initial ones (i.e. the double controversy over the course of the “patri-

monium” borders and their lengths, as well as the issue of the right to appeal

in Lübeck) raised in 1296, three new contentious issues had appeared. In this

case, it was about: 1) the controversy over fishing rights granted to Elbing in

1246; 2) discord around the “bede” and customs, 3) and finally, a dispute over

the scope of military obligations by the citizens of the city towards the Order.

Three other contentious issues were mentioned in the letter to the Order’s

(Grand) Master of 1298, namely: 1) the rights of the Elbing’s municipality to

judge (non-violent) crimes committed within the city “patrimonium”; 2) the

municipality’s rights to collect half of all fines awarded for crimes committed

within the city “patrimonium”; 3) and, finally, the personal deliverance of the

of legal advice, mentions the case of Elbing as the oldest recognized case; the next case he men-

tions in the chronological order is the appeal of the authorities of Cologne in 1341 to the doctors

of law at Montpellier University requesting to interpret the privilege of Pope Innocent IV of

1252, comp. ibid., pp. 216 – 217.

Comp. fn. 34.

APG, entry no. 368/I, 5; entry no. 368/I, 7.

Terminus ante quem of the end of 1299, which means that a few months must have passed

between sending the enquiry from Elbing to Paris lawyers, presenting the case to them in Paris,

analysing the controversies and the final verdict on 6 August 1300.

Two out of the eight issues concerned the controversy connected with the shape of the

south-western boundaries of the municipal “patrimonium”, while the next two cases concerned

the rights of Elbing’s inhabitants to fish; thus, there were only six subjects addressed here.

CDW, Bd. I, no. 108, pp. 186, 187 –189.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[451]
levy (Rekognitionszins) in the castle, were not assessed. This leads to the cau-

tious conclusion that in 1298 –1299

the conflict with the supreme authority

was alleviated to an unknown extent in that three issues, as the terms of the

compromise can be inferred only indirectly and only on two issues. Thus, the

dispute between the Elbing’s municipality and the Teutonic Order in the last

decade of the 13

century followed its own dynamics with some conflict issues

being resolved, while others only emerged over time.

In the margins of the main considerations it is worth pointing out the issue

of the new codex of Lübeck law. Namely, it is difficult to determine to what ex-

tent the discussed dispute influenced the legation, sent to Lübeck by the Elbing

authorities in 1295, which brought to the city a copy of the Lübeck law code

in its 1294 version.

The new code contained all 159 (161) existing articles

from the codex of about 1275, but also included 66 new articles,

which were

then also compiled in a new Middle High German version drawn up in Elbing

around 1300.

There are researchers who assess the circumstances of the es-

tablishment of such written registers of Lübeck’s city custom law in the context

of a subordination of these centres to the orders of the Teutonic Order;

how-

ever, in the case of Elbing, in the context outlined above of increased legalistic

activities by the city authorities, this view is not at all clear-cut and the truth

lies rather with those of the opposite opinion.

The problem of a possible con-

nection between the drawing up of Lübeck’s law new code in 1295 and the

conflict with Elbing discussed here requires detailed analysis in the future.

As for terminus ad quem comp. fn. 43.

The text of the Lübeck codex (the so called “Codex Bardewic”) of 1294 was edited by

Johann F. Hacha, comp. ALR, pp. 229 – 376. The codex of Elbing of 1295 survived until now,

comp. APG, entry no. 369,1/2 (Prawo lubeckie wraz z uzupełnieniami („Codex Bardewica”),

1295, 1375); comp. also M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten, H. II, p. 174; E. Steffenhagen,

op. cit., p. 233; E. Carstenn, Die Elbinger Handschriften des Lübischen Rechts, pp. 145 –149;

J. Tan decki, Średniowieczne księgi wielkich miast pruskich, p. 60.

Comp. the concordance prepared by Edward Carstenn in: idem, Die Elbinger Handschrif-

ten des Lübischen Rechts, pp. 177 –183.

APG, entry no. 369,1/3 (Prawo lubeckie („Codex B”)); comp. M. Toeppen, Elbinger Anti-

quitäten, H. II, p. 167, fn. 1; E. Steffenhagen, op. cit., p. 233; E. Carstenn, Die Elbinger Hand-

schriften des Lübischen Rechts, pp. 149 –150; J. Tandecki, Średniowieczne księgi wielkich miast

pruskich, p. 60.

This is what was has been recently said in reference to Klaipėda in: Tadeusz Domagała,

Wprowadzenie, [in:] idem, Decretum civitatis Danceke. Gdański kodeks prawa lubeckiego z 1263

roku, Gdańsk 2005, p. 31.

Edwin Rozenkranz (idem, Prawo lubeckie w Elblągu, p. 18), writing about “the conces-

sion of the Order”; and Janusz Tandecki (idem, Ustrój i administracja średniowiecznego Elbląga,

pp. 133), indicating that the norms based on Lübeck law put the municipality Elbing in a “better

light in relation to the Order in comparison with towns founded on Culm law, the legal norms

of which were codified much later”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[452]

In the adjudication of 16 August 1300 issued by the Parish lawyers, in one

of the eight (six) contentious issues, doubts (“dubium”) were presented con-

cerning the execution of military duties of the municipality described in its

location privilege of 10 April 1246. According to its tone and the provisions by

the diploma issuer, i.e. the (Grand) Master of the Teutonic Order Heinrich von

Hohenlohe, the townspeople (“cives”) “should have been ready” (“parati”) to

defend (“defensio”) the city (“civitas”) and the homeland (“patria”), whenever

this necessity (“necessitas”) appears.

The text of the adjudication shows that

the Elbing burghers at the end of the 13

century doubted whether they still

had the duty to maintain a constant military readiness to “protect the home-

land” (“tuitio patrie”) and to maintain the necessary equipment for combat,

namely war horses (“destrarii”), and other items necessary for the armed men

(“alia municio armorum”), i.e. weapons.

It should be noted that the burgh-

ers did not undermine their duty of maintaining readiness to defend the city.

The point in dispute with the Order regarding military duties concerned the

spatial scope of their execution and the permanence of the burgher’s disposal

over the necessary horses and other equipment. It is no coincidence that the

war horses were listed first. To defend the city, these were not necessary, and so

their breeding and keeping by the Elbing burghers resulted mainly, if not ex-

clusively, from the necessity of fulfilling the duty of “defending the homeland”.

The question must be asked: what was meant by the term “patria”? Listing the

Latin text of the original location privilege with its thirteenth and fourteenth-

century translations into the Middle-Low- and Middle-High-German lan-

guage leaves no doubt that the term “fatherland” referred to the whole country

ruled by the Teutonic Order. The Latin term “patria” in the translation of the

privilege was given by means of the word „land” or „waterlant”.

Furthermore,

why did the realization of the duty of the “defense of the country” by the Elbing

burghers become so problematic for them that between 1298 and 1299 they

began to question the sense understanding of its record in the city’s charter

from 1246? The main reason for Elbing’s changing attitudes towards military

PU, Bd. I/1, no. 181, p. 132 (= CDW, Bd. I, no. 13, p. 21 ~ ElbP § 11, p. 226): “Ad hec sta-

tuimus, ut, secundum quod incumbit necessitas, ad defensionem civitatis et patrie sint paratii”;

comp. also the Polish translation: Z. H. Nowak, J. Tandecki, op. cit., Aneks źródłowy I, § 11,

pp. 50, 52.

CDW, Bd. I, no. 108, p. 187: “Item in dicto privilegio materialiter positum est: «Ad hoc

statuimus, ut secundum quod incumbit necessitas, ad defensionem civitatis et patrie sint para-

ti». Ex quo resultat d u b i u m , a n c i v e s p r o t u i t i o n e p at r i e c o nt i nu e d e b e a nt

e s s e p a r at i a d p u g n a m t e n e n d o d e s t r a r i o s e t a l i a m mu n i c i o n e m a r m o -

r u m [inverted commas and bold type – K.K.]”.

ElbP § 11, p. 226: „Dar zu setze wir na dem daz not an leget zu bescirmen di stat und daz

waterlant se sin bereite“; APG, entry no. 369/1, 10, p. 16: „Darczu so setze wir das nach deme

alze notdorft entstet czu weren die stat und das land sullen sien bereyt“.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[453]
obligations was not the semantics of the term “homeland”/“country”, but the

substantial transformation of the designation of this term, which took place

from the eighth until the tenth decade of the 13

century. The word “country”

meant, among Christian visitors, crusaders, and settlers, the area of Prussia,

which at the latest at the turn of the 13

and 14

centuries was understood as

the territory extending between the lower course of the Vistula and the lower

and middle course of the Neman.

During the struggle with indigenous peo-

ples throughout the entire 13

century, the term also functioned in a second,

geographically narrower sense: the part of Prussia which fell under Christian

control, including the Teutonic Order. There is no doubt that in the case of the

location privilege of 10 April 1246, the creators of the concept understood the

Latin term “patria” to mean “the Prussian land under the rule of the Teutonic

Order”, because only to defend this part of Prussia could the Order oblige the

Elbing burghers. In contrast to Prussia understood as a geographical area sta-

bilized in the 13

century, the spatial extent of the “Prussian Land” understood

as an area under the control of the Teutonic Order was changing quite dynami-

cally at that time. If in 1246 the Prussian Land embraced only certain areas of

the Culmerland, Pomezania and Lanzania,

then half a century later this had

snowballed to incorporate all the Baltic areas between the Vistula and the Ne-

man, although it was not intensely controlled and closed in by territorial de-

marcations.

Undoubtedly, the events of the last two decades of the 13

centu-

ry, namely the relative calm of Prussia after the suppression of the last two local

revolts around 1289 and in 1295, as well as the transfer of military operations

by the brethren of the Teutonic Order from the outer edges of Prussia to the

transitional Prussian-Samogitian and Prussian-Lithuanian zones

, i.e. to the

area above the lower and middle Neman

, from the point of view of the Elbing

Comp. the comprehensive study: Erich Maschke, Preußen. Das Werden eines deutschen

Stammesnamens, Ostdeutsche Wissenschaft. Jahrbuch des Ostdeutschen Kulturrates, Bd. 2:

1955, pp. 117 –119 (= [in:] idem, Domus hospitalis Theutonicorum. Europäische Verbindungslini-

en der Deutschordensgeschichte. Gesammelte Aufsätze aus den Jahren 1931–1963 (Quellen und

Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 10), Bonn – Godesberg 1970, pp. 159 –160).

Albert L. Ewald, Die Eroberung Preussens durch die Deutschen, Bd. II: Die Erste Erhebung

der Preußen und die Kämpfe mit Swantopolk, Halle 1875, pp. 184 –190, 206 – 209.

Comp. fn. 3.

Comp. my remarks: Krzysztof Kwiatkowski, Zakon niemiecki jako „corporatio milita-

ris”, cz. I: Korporacja i krąg przynależących do niej. Kulturowe i społeczne podstawy działalno-

ści militarnej zakonu w Prusach (do początku XV wieku) (Dzieje Zakonu Niemieckiego, vol. 1),

Toruń 2012, p. 434.

About military actions of the Prussian branch of the Teutonic Order in both transitional

zones comp. Dariusz Prekop, Wojna zakonu krzyżackiego w Litwą w latach 1283 –1325, Toruń

2004, pp. 19 – 31, 52 – 61, 64 – 84, 91– 94 (here the sources, though not always appropriately ana-

lysed; references to various literature).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[454]

burghers, led to a fundamental change in the form by which the municipality

fulfilled its military duties towards the Order. While in 1246, the assignment

of an armed contingent to the Order’s army to defend the “country” usually

meant that the Elbing burghers who were under arms had to join in a military

ventures lasting a few days, and taking place at relatively short distances from

Elbing – not exceeding 150 km,

in 1299 the defense of the “homeland” could

mean a dozen or even several dozen days outside their own city at distances

two or three and even four times greater. Of course, the organisation of an

armed contingent, properly prepared for such a venture, required significantly

expanded activities, more money and equipment, as well as mental commit-

ment and volitional strength, both from the city authorities and from the in-

dividual burghers under arms.

In short: in the eighties and nineties of the

century, participation in military actions ordered by the Teutonic Order

became a much greater burden than in the previous decades for the Elbing

people. If at the same time we take into account the fact that the frequency

of military undertakings of the Order had not diminished at that time,

it is

understandable that such a situation must have caused a negative reaction of

the Elbing burghers and authorities, and led to attempts to limit these duties.

Regarding the interpretation of the excerpt of the founding charter regard-

ing the duty of military service to the Order, the Parisian experts said that if

there was such a necessity in the near future (“necessitas”), in case of an ap-

proaching of war (“diffidacio precedens”) or enemy attack (“disposicio aggres-

sionis”), then the burghers should have at their disposal (“caucio seu municio”)

horses (“equi”) and weapons (“arma”), as long as the threat lasted. If, however,

such a need did not arise, whether as a result of the nature of the threat, of its

proper assessment or of its cessation, then the townspeople were not obliged to

keep horses and weapons at the ready.

Their adjudication, as in other matters

Comp. Dusburg III 48, p. 78; III 51, p. 79; III 66, pp. 87 – 88; III 67, p. 88; III 140, p. 119;

III 148, pp. 122 –123; III 170, pp. 129 –130.

Recently in the article concerning the Culm contingent of 1433 I indicated the major

differences in the quantity of manpower and material resources involved in the preparation

and allocation of military contingents by Prussian towns for short-distance military actions as

against those military actions in which armed burghers had to travel long distances to take part

in them , comp. Krzysztof Kwiatkowski, “Auf die reyse ken Danczke”. Chełmińska zapiska doty-

cząca kontyngentu wojskowego – przyczynek do zagadnień wojskowości miejskiej strefy bałtyckiej

w późnym średniowieczu, [in:] Piśmienność pragmatyczna – edytorstwo źródeł historycznych – ar-

chiwistyka. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę

urodzin, ed. Roman Czaja, Krzysztof Kopiński, Toruń 2015, pp. 524 – 528.

Comp. fn. 58 and 59.

CDW, Bd. I, no. 108, pp. 187 –188: „In quo dubio nobis videtur, quod si necessitas im-

mineat vel propter diffidacionem precedentem vel propter disposicionem aggressionis in proxi-

mo future evidentem, tunc predicte cives equorum et armorum, quamdiu durabunt premissa,

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[455]
presented to them for review, the Paris legists justified with the letter of the

Roman law (“quamadmodum in iure dicitur”), according to which it was the

praetor/judge (“praetor”) to decide on the need to take specific actions during

the existence of a common threat of suffering damage.

In their opinion, the

record from the Elbing’s founding charter should be understood in the light of

Roman law in such a way that the decision to summon the townspeople and

the organisation of the military venture were in the hands of the praetor/judge

(“pretor”) of the city.

Pierre de Belleperche and Hugon de Besançon referred in this case to a set

of proclamations from Ulpian Domitius

contained in the 53rd book of the

work Ad edictum included in the fourth decade of the 6

century as fragments

13 (Qui bona fide) and 15 (Si finita sit) to title 2 (De damno infecto et de suggrun-

dis et proiectionibus) in Emperor Justinian’s 39

Book of Digest (Pandects).

debent habere caucionem seu municionem. Si autem necessitas non appareat in presenti vel

propter diffidationem, vel propter discpositionem aggressionis inimicorum in proximo future

evidentem, vel propter aliam iustam et similem suspicionem vel premissis cessantibus, cives non

tenentur equorum vel armorum municionem seu caucionem facere vel tenere […]”.

CDW, Bd. I, no. 108, p. 188: „[…] quemadmodum in iure dicitur, quod pretor obligavit

dominos edium, ut pro necessitate dampni futuri, quod vicinis ex edibus suis posse inferri,

teneantur municiones et cautiones facere et prestare, quod intelligendum est, ubi necessitas

emergit vel i presenti vel concurrente, saltim quod dampnum occurrere debeat in proximo iusta

et evidenti suspicione, quibus etiam cessantibus iubet municionem sive caucionem cessare, ne

sequatur inconveniens, quod quis continuo et in perpetuum cogatur in discpendio municionis

seu caucionis manere, ut probatur fragmenta «de damno infecto», locus «qui bona fide» et ulte-

rius cum loco sequenti, que omnia, ut ibidem legitur arbitrio iudicis superioris, hoc est pretoris

estimari debent seu etiam dependere [inverted commas – K.K.]”.

Ulpianus Domitius (* about 170, † 223 r. A.D.), one of the most outstanding lawyers of

the imperial period; one-third of all the sentences included in Digest – in total fragments of

the works of 38 Roman lawyers – were based on his texts written between 211 and 212 A.D.;

comp. Erich Mertens, Inhalt und Herkunft der Opiniones Ulpians, Göttingen 1958, pp. 3 – 5;

Tony Honoré, Ulpian. Pioneer of human rights, Oxford – New York 2002 (2

ed.), pp. 4 –13; also

synthetically Bogdan Lesiński, Władysław Rozwadowski, Historia prawa, Warszawa – Poznań

1981 (3

ed.), p. 55.

In reference to the taxonomy of Digest comp. Władysław Bojarski, Wojciech Dajczak,

Andrzej Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 2000, pp. 166 –190; about

the circumstances of the creation of Digest and methods applied in their creation Marek Kury-

łowicz, Prawa antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006, pp. 191–196.

Digest was discivered in the 11

century in the Latin world and analysed thoroughly by Irnerius

of Bologne, comp. Franz Dorn, Irnerius, [in:] Deutsche und europäische Juristen aus neun Jahr-

hunderten, hrsg. v. Gerd Kleinheyer, Jan Schröder, Heidelberg 1996 (4

ed.), pp. 211– 215;

H. Lange, Römisches Recht im Mittelalter, Bd. I, pp. 154 –162; Peter Weimer, Corpus iuris civilis,

[in:] Lexikon des Mittelalter, Bd. 3: (Codex Wintoniensis bis Erziehungs- und Bildungswesen),

Stuttgart – Weimar 1999 (2

ed.), col. 270 – 277 (= [in:] idem, Zur Renaissance der Rechtswis-

senschaft im Mittelalter (Biblioteca eruditorum / Internationale Bibliothek der Wissenschaften,

vol. 8), Goldbach 1997, pp. 117 –127); J. M. Rainer, op. cit., pp. 77 – 79 (here more literature

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[456]

The whole of passage (“lex”) 13 concerns the question whether the buyer of

property from a person who was not its owner is obliged to promise only com-

pensation for any damage that could be caused to third parties, or whether

this person should guarantee safety from damage. Ulpian ruled (“principium”

from passage 13) that although it is thought that the buyer should give a guar-

antee, it is reasonable for him to rather make a promise of compensation for

possible damage, as he could do so only on his own behalf.

As a justification

of this legal rule in paragraph 1 of passage 13, the creators of the Digest at-

tached the Ulpian ruling regarding the acquisition of real estate, where such an

interpretation of the owner’s responsibility for possible damage was provided,

justified by the claim that the owner acts only on his own behalf and nobody

else.

Paragraph 3 of passage 13 indicated that if someone requests a guarantee

of protection against damage, he must first swear an oath that he will not do it

for wicked purposes, and then he will be awarded the contract (“stipulatio”),

and should not be asked if he has any interest in the property. In such a case,

ultimately the praetor should determine to whom the guarantee of security

from damage is to be given, and to whom not.

It should be emphasized here that in the issued adjudication, the jurists

invoked provisions that did not directly concern any military issues, following

the court proceedings characteristic of the Roman law system based on case

reports. They appealed to Ulpian’s sentence regarding the threat of damage in

a dispute which from a formal point of view had nothing to do with the Roman

lawyer’s ruling. By applying the norms of Roman law to Elbing burgher’s mili-

tary obligations to the Teutonic Order, a completely different perspective of

the dispute was obtained in terms of legal subjectivity. The motive for this was

the similarity of the case for calling up the Elbing burgher to military service

toward the Order for actions aimed at securing themselves against imminent

damage, because – as the lawyers of Paris understood – the military activi-

ties of the burghers were a kind of prevention of possible damage. However,

the range of legal subjects in the dispute over the scope of these activities was

concerning the reception of Roman law in the legal culture of the Latin cultural circle of the

11/12

–15

centuries).

CICiv, D. 39,2,13, pr.: “Qui bona fide a non domino emit, videndum est, numquid repro-

mittat, non etiam satisdet. quod quibusdam videtur: habet autem rationem, ut magis repromit-

tat quam satisdet: suo enim nomine id facit”.

CICiv, D. 39,2,13,1: “Sive corporis dominus sive is qui ius habet (ut puta servitutem) de

damno infecto caveat, puto eum repromittere debere, non satisdare, quia suo nomine id facit,

non alieno”.

CICiv, D. 39,2,13,3: “Qui damni infecti caveri sibi postulat, prius de calumnia iurare de-

bet: quisquis igitur iuraverit de calumnia, admittitur ad stipulationem, et non inquiretur, utrum

intersit eius an non, vicinas aedes habeat an non habeat. Totum tamen hoc iurisdictioni praeto-

riae subiciendum, cui cavendum sit, cui non”.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[457]
changed. In the jurists’ adjudication it was not the Teutonic Order that acted as

a subject with the power to decide to take certain actions in the circumstances

of a joint threat of suffering damage, but, according to a literal reading of Ulpi-

an’s sentences, it was the praetor/judge, which was a specific legal and semantic

notion, because in the reality of Elbing at the end of the 13

century, the office

of the judge/mayor (Schultheiß) exercised jurisdiction over the citizens of the

city, in accordance with Lübeck law. This office was bought from the hands of

the Teutonic Order by the city council, after 1288, and in the spring of 1298 at

the latest, thus gaining almost full jurisdiction within the city walls, and thus

over the citizens and the majority of other inhabitans of the city.

In this context, it is obvious that the Paris adjudication exempted the Elbing

burghers from the obligation to maintain continuous military emergency and

to send theirs armed contingents for the military ventures that until now was

carried out directly to the brethren of the Teutonic Order. In fact, according

to the adjudication, only the city judge/mayor could summon his townsmen

under arms if necessary, on the basis of instructions from Order’s brethren.

Theoretically, according to the letter of the two legists, the mayor could decide

not to call his townsmen to arms at all, when ordered to do so by the Order, for

an expedition to the distant eastern edges of the Prussian Land – he was com-

pletely autonomous in this matter. The final decision, according to the Parisian

lawyers, lay in his hands. Thus, the city council, choosing their praetor/judge/

mayor, had real control over the procedures for summoning of burghers under

arms and assigning of the armed men outside the city’s “patrimonium”. Among

R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki, p. 22, fn. 44; idem, Urzędnicy miejscy Elbląga

do 1524 roku (Spisy urzędników miejskich z obszaru dawnej Rzeczypospolitej, Śląska i Pomo-

rza Zachodniego, vol. 2: Prusy Królewskie, no. 1, pt. 1), Elbląg 2010, p. 7; rightly points out that

the evidence of such a chronology is the presence of the judge/mayor in the document of the

privilege granted by the (Grand) Master to Elbing on 2 February 1288, and his absence in the

judicial bodies of the municipality in the request sent by the town council and the Vogt to the

(Grand) Master of 1288 –1290. As the petition was dated in the spring of 1298 the chronology of

the buyout of the office of the mayor should be limited to the period after 2 February 1288 and

before June 1298. It may even be connected with the presence of (Grand) Master Konrad von

Feuchtwangen in Prussia. Naturally, it did not mean the liquidation of the office. Now, council-

men or members of the general council elected the person to hold the office; comp. ESB, Bd. 1,

no. 1884 (year 1360); M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten, H. III, Danzig 1873, p. 272 (year 1403);

NKRSME, vol. I, no. 200, 216, 222 (year 1405); vol. I, no. 343 (year 1406); vol. I, no. 415, 416,

468 (year 1407); vol. I, no. 643 (year 1408); vol. I, no. 742 (year 1409); vol. I, no. 992, 1002, 1009,

1055 (year 1410); also W. von Brünneck, op. cit., pp. 32, 33, 38 – 39.

It was even in accordance with the practice used at the same time in Magdeburg, where

the mayor announced the summon of burghers under arms at the assembly of citizens (“bur-

ding”), comp. Rudolf Schranil, Stadtverfassung nach Magdeburger Recht. Magdeburg und Halle

(Untersuchungen zur Deutsche Staats- und Rechtsgeschichte, Bd. 125), Breslau 1915, pp. 141,

242 – 243.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[458]

the members of the Teutonic Order, such a practice had to arouse fundamental

opposition, because the previous chain of command was now lost.

As already often outlined in the literature, the importance of the purchase

of the office of mayor by the municipalities, and as a result the taking over

of full control over the election of mayors

as one of the forms of extending

urban independence, should also be treated in the context of the transfer of

power to make decisions in the field of the military “mobilisation” of burghers.

With the control over the mayoral office and its functioning, the city council

obtained a facet of power originally hitherto belonging to the superior author-

ity, concerning the military authority over the burghers. In a country located

in a transitional region and permanently threatened by war, this prerogative

was of extreme importance, especially for its superior ruler, in this case the

Teutonic Order.

If we take into account the fact that the application of codified norms of

Roman law from Justinian’s Digest in the matter of the military obligations of

the Elbing burghers, as well as in several other disputes, became an important

determinant of the Parisian legists issuing an opinion favourable to the Elbing

burghers, then it makes sense to ask the question about the reasons why the

local government referred to adjudication based on a completely different au-

thority from the legal order used in Prussia, and proclaimed at a considerable

distance from Elbing.

There are reasons to assume that the Elbing authorities

presupposed the possibility of a favourable law review of the Teutonic Order

within Roman law because the potential of such an advantageous interpreta-

tion had already been demonstrated by the adjudication of the Lübeck canon-

ists in 1296.

The 1296 consultation clearly indicates the willingness of the

Elbing authorities to employ legal interpretations of the Order’s regulations

within the two systems of codified law, which at the end of the 13

centu-

ry were Roman civil law and Church canon law. The reference of the Elbing

council to distant Paris shows that the city authorities were keen to settle all

controversies with the supreme authority in their own favour, without seeking

a compromise. Of course, these concerned disputes – all eight of them (six

controversies) – among which the issue of the burgher’s military obligations

were only a small part; however, if we take into account the elaborate man-

ner of appealing to Roman law analysed above, the conclusion must be that

the issue of military obligations played a significant role in the conflict with

R. Czaja, Miasta pruskie, pp. 15, 21– 22, 35 – 38, 84 – 87 (here older literature).

The distance between Lübeck and Elbing by air is 555 km, by road – 600 km; the distance

between Elbing and Paris by air is 1300 km, while by road – 2100 km (at that time the journey

included the sea voyage around Jutland) – which means three and a half times longer.

Comp. fn. 32 and 33.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[459]
the Teutonic Order. The authorities of Elbing tried hard to find the legal basis

to justify their negative attitude towards the new practice by the Order of ap-

pointing urban contingents for military operations on the outskirts of Prussia

in the Prussian-Lithuanian and Prussian-Samogitian transitional zones, which

they had been used to for one or two decades.

It also seems that the decision to refer to distant legists in Paris was fos-

tered by the intention of obtaining the reputation of a well-known and re-

spected authority in Roman law, since the adviser of the French king, Pierre

de Belleperche was considered just that. The choice of this specialist could also

result from the fact that since the 1280s at the French court and among the in-

tellectual elites he had been considered to operate as a lawyer dealing with ur-

ban affairs. In his “repetitiones” he dealt with various legal and administrative

issues concerning the functioning of the city governance in Orléans, which

had also been the focus of other local legists.

Finally, the question should also be asked how the Elbing authorities got in

contact with the Paris professors. Perhaps the existence of this communication

channel between two places that are far away from each other can be explained

through the possible but unconfirmed participation of the Elbing burghers in

the diplomacy of the Wendish cities at the French court of Philip IV in the ear-

ly spring of 1295, during which in Paris, on 25 February, the cities of Lübeck,

Riga, Hamburg, Wismar, Rostock, Stralsund, Greifswald, Elbing, Kampen

and probably Visby regained their former customary access to the Flemish

cities.

Then, on 6 March of that year, they won the royal promise to return as

many ships seized by royal officials during military operations against English

ships in Guyenne in 1293, as would be necessary to compensate for the goods

claimed from the merchants during that time.

This participation would tes-

tify to Elbing’s commercial activity at the end of the 13

century, which by that

time had reached a considerable geographical expanse, although its activities

in Flemish waterways were marginal.

An alternative hypothesis would be the

Kees Bezemer, The law school of Orléans as school of public administration, TRG, vol. 66:

1998, no. 1– 2, pp. 247 – 277.

LübUB, Abt. 1, Th. I, no. 617, pp. 558 – 559 (with the wrong date) (= PU, Bd. I/2, no. 630,

pp. 401– 402; with the right date).

LübUB, Abt. 1, Th. I, no 619, pp. 559 – 560 (with the wrong date) (= PU, Bd. I/2, no. 632,

p. 403; with the right date).

Roman Czaja, Udział wielkich miast pruskich w handlu hanzeatyckim do połowy XIV wie-

ku, Zapiski Historyczne, vol. 60: 1995, no. 2 – 3, pp. 35 – 36; idem, Die Entwicklung des Handels

der preußischen Hansestädte im 13. und 14. Jahrhundert, [in:] Die preußischen Hansestädte und

ihre Stellung im Nord- und Ostseeraum des Mittelalters, hrsg. v. Zenon H. Nowak, Janusz Tan-

decki, Toruń 1998, pp. 39 – 40; idem, Strefa bałtycka w gospodarce europejskiej w XIII – XV wie-

ku ze szczególnym uwzględnieniem Prus krzyżackich, [in:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia

nad rozwojem średniowiecznej Europy, ed. Sławomir Gawlas, Warszawa 2006, p. 205; recently

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[460]

adoption of the Lübeck mediation. The probability of such a course of action

is illustrated by the diplomatic activity of Lübeck in West European regions,

which was extremely intensive in the last decade of the 13

century, as Ahasver

von Brandt

pointed out half a century ago. Taking into account another fact,

that one of the initiators of this activity was Johann von Douai (von Doway),

a long-time Lübeck councillor and plenipotentiary of his city for negotiations

in Flanders and other countries, having good insight not only in merchant

customs and privileges and coastal rights but also in church law

, then the

help from Lübeck, and perhaps even from Johann himself, is even more likely.

Regardless of what really lay behind this case, it seems that, along with the

mercantile activities of the financially and socially well-to-do Elbing burghers,

at the end of the 13

century ambitions of power were also present, in which

the urban authorities displayed broad mental and cultural horizons.

(trans. by Agnieszka Chabros)

Received 30

September 2016

Received in revised form 21

July 2017

Accepted 30

July 2017

Dr Krzysztof Kwiatkowski

Institute of History and Archival Studies

Nicolaus Copernicus University in Toruń

e-mail: Krzysztof.Kwiatkowski@umk.pl

also Henryk Samsonowicz, Elbląg na szlakach handlowych Europy w XIII i w początkach XIV

wieku, Rocznik Elbląski, vol. 26: 2015, pp. 10 –11. Roman Czaja mentions only the first docu-

ment assuming that the royal privilege of 23 February 1295 and the information about Elbing

included in it resulted from the diplomatic activities of Lübeck rather than from the intensive

trade activity of Elbing’s merchants in Flandria. He also quotes the evidence of the presence of

the Elbing ship in the south-east coast of England in 1295, which must have traded also with

Flandria. Not undermining the viewpoint about the minor activity of Elbing’s inhabitans in the

markets of Flandria and England at the end of the 13

century, it seems to me that the presence

of Elbing in both documents cannot be disavowed as it could result from the participation of an

envoy of Elbing in the negotiations with Philip IV. The circumstances discussed here concerning

the acquisition of the legal opinion of lawyers from Paris by the authorities of Elbing along with

economic premises create a broader and complementary context of contacts between Elbing

and the French speaking regions in the last years of the 13

century.

Ahasver von Brandt, „Schwerter aus Lübeck“. Ein handelsgeschichtliches Rätsel aus der

Frühzeit des hansischen Frankreichhandels, HGBll, Jg. 83: 1965, pp. 10 –11.

K. Wriedt, op. cit., pp. 15 –17; Jürgen Reetz, Bistum und Stadt Lübeck um 1300. Die Strei-

tigkeiten und Prozesse unter Burkhard von Serkem, Bischof 1276 –1317, Lübeck 1955, p. 60.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest as the Legal…

[461]

Qui bona fide a non domino emit: Justinian’s Digest

as the Legal Reference Point in the Conflict between the Urban

Municipality and its Ruler in Prussia in the Late Middle Ages

Summary

Key words: Late Middle Ages, Prussia, the Teutonic Order, Elbląg (Elbing),

towns, Roman law, conflicts

The article addresses the conflict generated in the last decade of the 13

century

between the Prussian branch of the Teutonic Order and the city of Elbląg. The analysis

of the preserved sources allowed us to show the dynamics of the conflict, in which the

authorities of Elbing appealed not only to Canon law, but also to the norms of Roman

civil law included in the Digest (Pandects) of Justinian. It was an untypical conduct for

then Prussian circumstances. On 16 August 1300 in Paris, the authorities of Elbing

obtained a legal interpretation concerning several controversial matters issued by two

well-known lawyers – the advisor to King Philip IV of France, Pierre de Belleperche

and Hugo de Besancon. The ruling was based on the interpretation of the sentence by

Ulpian Domitius (Digest 32,2,13). One of the problems addressed in the interpretation

was the range of the military duties falling to Elbing’s burghers regarding the Teutonic

Order. The authorities of Elbing endeavoured to find a legal explanation to support

their negative attitude towards the Teutonic Order’s new practice of summoning new

military contingents from the city of Elbing to take part in military activities under-

taken by the Teutonic Order in the remote eastern edges of the Prussian Land. The

legal opinion issued by both lawyers from Paris was favourable for the inhabitants of

Elbląg, as it was stipulated that any decision about summoning was the jurisdiction of

the Schultheiß (scultetus) elected by the city council. It is difficult to establish what the

actual role of the opinion issued by the Paris lawyers was in the conflict between Elbing

and the Teutonic Order, but the mere fact that Elbing’s burghers’ asked these lawyers

in Paris for help indicates that the inhabitants of Elbing at the end of the 13

century

were not only affluent merchants, but also people with an ambition to exercise power.

Such ambitions were supported by the authorities of the city, characterised by wide

intellectual and cultural horizons. The actions undertaken by the inhabitants of Elbing

addressed in the article remain one of the very few examples of recourse to the ancient

system of Roman law in a conflict concerning a particular local law (in this case the

law from the city of Lübeck).

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

K r z y s z t o f Kw i a t k o w s k i

[462]

Qui bona fide a non domino emit. Die Digesten Justinians

als rechtlicherBezugspunkt im Streit zwischen einer Stadtgemein-

de und der Obrigkeit im spätmittelalterlichen Preussen