Teksty Drugie 2002, 3, s. 212-222

Prawdziwy koniec hypallage?

Barbara Sienkiewicz

http://rcin.org.pl

Barbara SIENKIEWICZ

Prawdziwy koniec

hypallage?

H ypallage n a le ż y - z c a łą p e w n o śc ią n ie s łu s z n ie - d o f ig u r z a p o m n ia n y c h .

A w szak jej tra d y c ja sięg a s ta ro ż y tn o ś c i. B yła fig u rą c zęsto sto so w a n ą p rz e z W erg i-

liu sz a . O jej z a p o m n ie n iu zad e c y d o w a ła być m o ż e k la s y fik a c ja , fa k t, iż w p ie rw ­

szym rz ę d z ie z a lic z a n a je st d o p rz e k s z ta łc e ń sk ła d n io w y c h , a u tr w a liła się o p in ia ,

że n a jw a ż n ie jsz y m tr o p e m , m o ż n a p o w ie d z ie ć - z n a c z e n io n o ś n y m , p o e z jo tw ó r-

czym je st m e ta fo ra , p r z e k s z ta łc e n ia sk ła d n io w e zaś w is to c ie są d ru g o r z ę d n e , jeśli

c h o d z i o k o n s tru o w a n ie z n a c z e ń . Z g o d n ie z tą te n d e n c ją k la s y fik a c y jn ą A le k s a n ­

d ra O k o p ie ń -S la w iń s k a w S ło w n iku term inów literackich d e f in iu je hypallage n a s tę ­

p u jąco :

ro z b ie ż n o ś ć m ię d z y z a le ż n o ś c ia m i sk la d n io w o -g ra m a ty c z n y m i a z w ią z k a m i lo g ic z n y m i,

sp o w o d o w a n a p r z e n ie s ie n ie m o k re ś le n ia o d n o sz ą c e g o się d o je d n e g o s k ła d n ik a w y p o w ie ­

d z i n a in n y s k ła d n ik tej w y p o w ie d z i, n p . g ra m a ty c z n y m p o w ią z a n ie m e p ite tu z in n y m

rz e c z o w n ik ie m n iż te n , d o k tó re g o ta k i e p ite t w n a tu r a ln y sp o só b się o d n o s i.1

C zy w sz a k ż e rzeczy w iście w p r z e n ie s ie n iu o k re ś le n ia w y c z e rp u je się sen s tego

z a b ie g u ? N a d to w a rto się z a sta n o w ić n a d im p lik a c ja m i s tw ie rd z e n ia „ ro z b ie ż n o ść

m ię d z y z a le ż n o ś c ia m i s k la d n io w o -g ra m a ty c z n y m i a z w ią z k a m i lo g ic z n y m i” .

P rz e c ie ż zaw sze n a ru s z e n ie zw iązk ó w lo g ic z n y c h ro d z i p o w a ż n e k o n se k w e n c je d la

o b ra z u św iata i re la c ji w n im z a c h o d z ą c y c h . W ty m w y p a d k u w ięc sz c z e g ó ln ie

p rz e s ta je być w y sta rc z a ją c a k o n s ta ta c ja o rz e k a ją c a p rz e n ie s ie n ie o k re ś le n ia . P o ­

d o b n ie , ja k d a ls z e u ś c iś le n ie d e fin ic y jn e :

Z w p ro w a d z e n ie m hypallage id ą c z ę sto w p a rz e p e w n e p r z e k s z ta łc e n ia w g ra m a ty c z n e j

i s y n ta k ty c z n e j k o n s tr u k c ji z d a n ia , n p . p r z e n ie s ie n ie o k re ś le n ia z rz e c z o w n ik a n a c zaso w ­

n ik p o w o d u je z m ia n ę fo rm y p r z y m io tn ik o w e j n a p rz y słó w k o w ą ; n p . w y s tę p u ją c e w P o­

1

Sło w n ik terminów literackich, red . J. S ław iń sk i, W ro cław 1988, s. 189.

212

http://rcin.org.pl

Sienkiewicz Praw dziw y koniec hypallage?

emacie opisow ym S. N a p ie r s k ie g o z d a n ie : „ K się ż y c zw isa ż ó łto ” m o ż n a u z n a ć za p r z e ­

k s z ta łc e n ie b a r d z ie j p ro z a ic z n e g o : „ Ż ó łty k się ż y c z w isa ” .2

O w o u ś c iś le n ie id z ie w ięc w ty m s a m y m k ie r u n k u , co z d a n ie w s tę p n e . J e s t o p i­

sem fig u ry , a n ie - co n a jm n ie j - p y ta n ie m o k o n s e k w e n c je z n a c z e n io w e jej z a s to ­

so w a n ia . O c zy w iście n ie m o ż n a m ie ć o to p r e te n s ji d o sło w n ik o w e j d e fin ic ji. A le

p y ta n ie w a rto z a d a ć .

B liż sz a is to c ie hypallage w y d a je się d e fin ic ja Je rz e g o Z io m k a :

H ypallage (śc iśle j: hypallage a d iectw i, cz y li p r z y m io tn ik a ) p o le g a n a z a k łó c e n iu zg o d y

sk la d n io w o -lo g ic z n e j p rz e z p r z e n ie s ie n ie sło w a (n a jc z ę ś c ie j p r z y m io tn ik a ) z je d n e g o

c z ło n u w y p o w ie d z i n a in n y . C z ę sto hypallage r o z p a tr u je się ja k o ro d z a j m e to n im ii, p o n ie ­

w aż w ra z z z a m ia n ą m ie js c a n a s tę p u je z a m ia n a (z a stę p o w a n ie ) se n su . H ypallage d z ie li się

n a trz y g ru p y :

1) hypallage p r z y c z y n y - s k u t k u , 2) h. s to s u n k u w ła ś c ic ie la i w ła s n o ś c i, 3) h. s to s u n k ó w

c z a s o w y c h 3.

W y ra ź n ie z a te m w sk a z u je a u to r, iż w hypallage n a s tę p u je n ie ty lk o z a m ia n a

o k re ś le n ia , ale i z a m ia n a se n s u , co z b liż a ją d o m e to n im ii. A ta k ż e m e ta fo ry , co

k o n s ta tu je O k o p ie ń -S la w iń s k a : „ C h a ra k te ry s ty c z n e d la hypallage w p ro w a d z a n ie

słow a w n o w y k o n te k s t c z ę sto ro d z i k o n s tr u k c je m e ta fo r y c z n e ” . N a w ią z u je z a te m

- ja k p is z e d a le j Z io m e k - d o tro p ó w sensu stricto, z d ru g ie j s tro n y leży n a p o g r a n i­

c z u fig u r m y śli.

T a k i jej c h a r a k t e r - jak o p o d sta w o w y - w sk a z u je T odorov. W jeg o k la s y fik a c ji,

o m a w ia n e j p rz e z Z io m k a , hypallage z n a la z ła się b o w ie m w śró d a n o m a lii re la c ji

„ z n a k - p r z e d m io t o d n ie s ie n ia ” , k tó r a to re la c ja - ja k p o w ia d a Z io m e k - „w tr a d y ­

cy jn e j re to ry c e n a le ż y d o o so b n e g o d z ia łu f ig u r m y ś li”4. I n te n c ja z a w a rta w k la s y ­

fik a c ji T o d o ro v a n a jle p ie j o d d a je w ięc is to tę tej figury. P o s łu ż m y się p rz y k ła d e m

sło w n ik o w y m i jego o p isem :

w e fra g m e n c ie w ie rsz a S ta ffa

Idziemy.

„ I g ła z y o s tre , k rw a w ią c e p o d n o g ą ” im ie słó w

„ k rw a w ią c e ” g ra m a ty c z n ie p o w ią z a n y ze sło w e m „ g ła z y ” lo g ic z n ie w ią ż e się ze słow em

„ n o g a ” .5

A le w sz a k n ie o b o ję tn e je st „co ” czy „ k to ” k rw aw i. C zy k rw a w ią głazy , czy k rw a ­

w i n o g a , k tó r a p rz e c ie ż m o ż e b y ć tra k to w a n a jak o s y n e k d o c h a c z ło w ie k a . D o k o n u ­

je się tu n ie ty lk o p r z e s u n ię c ie o k re ś le n ia , ale i p r z e n ie s ie n ie w ła s n o ś c i, w ty m w y­

p a d k u z p o d m io tu n a p rz e d m io t. G ła z o m u ży c z o n e z o s ta ją w ła sn o ś c i czło w ie k a.

P rz e d m io ty m a rtw e z o s ta ją z a te m w p e w ie n sp o s ó b o ż y w io n e i - co n a jis to tn ie js z e

- w p e w n y m p rz y n a jm n ie j s to p n iu u p o d m io to w io n e .

2/ T am że.

3,/ J. Z io m e k R etoryka opisowa, W ro cław 1990, s. 224.

4/ł T am że, s. 136.

5Ć S ło w n ik term in ó w ... , s. 189.

213

http://rcin.org.pl

Lektury

Z a b ie g te n o d s ła n ia w a ż n y se n s filo zo ficzn y , w sz czeg ó ln o ści ety cz n y , na k tó ry

n a p ro w a d z a d aw n y to p o s lez rzeczy. T ym je d n a k e ty c z n y m w y m ia re m n ie b ę d ę się

o so b n o zajm o w a ć, p o słu ż y o n ja k o a r g u m e n t w m ó w ie n iu o tr o p a c h i fig u ra c h . W a­

ż n ie jsz y w y d aje się b o w iem in n y se n s filo z o fic z n y im p lik o w a n y p rz e z ta k i zab ie g .

O tó ż w a rto z a d a ć p y ta n ie p ro s te (co w cale n ie o z n a c z a , że p ro s ta b ę d z ie o d p o w ie ­

dź) - czy g łazy krw aw ią?

Je ś li n a w e t ta k je st, to n ie je st n a m to d a n e p o p rz e z d o św ia d c z e n ie zm ysłow e.

C o n ie znaczy, że p rz e n ie s ie n ie p o d m io to w o -p rz e d m io to w e n ie m o że się d o k o n a ć .

M o ż n a p o w ied zie ć ta k : p o d p e w n y m i w a ru n k a m i (p rz y p e w n y c h z a ło ż e n ia c h ) n a ­

leży p rz y ją ć , że g łazy k rw aw ią p o d nogą. O w o k rw a w ie n ie je st w sz a k ż e w te d y n ie

d o św ia d c z e n ie m zm y sło w y m , ale m yślow ym . M o ż e m y in te n c jo n a ln ie n a d a ć

g ła z o m w łaściw ość k rw a w ie n ia i to w p o d w ó jn y m a sp e k c ie : po p ie rw s z e , p rz e ­

no sząc k rew p o d m io tu na g łazy i w te d y o k a z u ją się o n e n a z n a c z o n e jego k rw ią; po

d ru g ie , u p o d m io to w ić g ła z y (z b liż a m y się w ty m p rz y p a d k u do a n tr o p o m o rf iz a -

c ji6), b u d u ją c w s p o m n ia n y w yżej se n s etyczny. U p o d m io to w ie n ie n ie w ta k im z n a ­

c z e n iu n a s tą p i w szak że ty lk o w tedy, g d y p rz y jm ie m y , że g łazy m o g ą k rw aw ić (d e p ­

ta n e nogą) i że „głazy k rw aw iące p o d n o g ą ” n ie są ty lk o g rą słów, że m a ją o d n ie s ie ­

n ie p rz y n a jm n ie j w ja k im ś p o rz ą d k u m y ślo w y m , n a d a n y m ś w ia tu (p o rz ą d k u

e ty c z n ie zw alo ry zo w an y m ).

W k a ż d y m z ty ch d w ó ch p rz y p a d k ó w p o z o sta je m y w sferze fe n o m e n o lo g ic z n e j,

k o n s ty tu u ją c e j św ia d o m o śc i i to o jej w y ra ż e n ie w g ru n c ie rzeczy c h o d z i. O stw ie r­

d z e n ie , że p rz e d m io t d a n y n a m je st jak o p rz e d m io t św ia d o m o śc i, n a w e t jeśli d o ­

c h o d z im y do n ie j p o p rz e z w ła sn e c ia ło , św iad o m o ść w ła sn e g o c ia ła . Z p o z o ru w ięc

ty lk o u p o d ło ża z a b ie g u p rz e n ie s ie n ia w id z ie ć m o żn a by z ja w is k o , k tó re w języ k u

p sy c h o lo g ii n azy w an e je st e m p a tią . W is to c ie b liż sz e o no b o w ie m je st H u sse rlo w -

sk iej a p e rc e p c ji a n a lo g ic z n e j (u p o d o b n ia ją c e j).

P o n ie w a ż w p rz y ro d z ie tej i w ty m św ie cie c ia ło m o je je s t je d y n ą b r y łą c ie le s n ą , k tó ra

je st, i m o że b yć, u k o n s ty tu o w a n a p ie rw o tn ie ja k o c ia ło żyw e [ ...] , to [k a ż d a in n a ] p o ja ­

w ia ją c a się tu c ie le sn a b ry ła [...] se n s teg o żyw ego c ia ła m o ż e u z y s k iw a ć w y łą c z n ie p o ­

p rz e z a p e r c e p t y w n e p r z e n i e s i e n i e z e s f e r y m o j e g o w ł a s n e g o

ż y w e g o c i a ł a [ ...] . J e s t rz e c z ą ja s n ą o d sa m e g o p o c z ą tk u , że ty lk o p o d o b ie ń s tw o

łą c z ą c e istn ie ją c ą z ta m te j s tro n y (d o n ) c ie le s n ą b ry łą z m o im c ia łe m [ ...] m o ż e słu ż y ć za

6// O w o z b liż e n ie hypallage d o a n tro p o m o rfiz a c ji p o jaw ia się tu ta j jako e fek t izo lo w an ia

je d n eg o czło n u hypallage. P o stę p u ję b o w iem o d w ro tn ie n iż a u to rk a słow nikow ej

d e fin ic ji; sk u p ia m się p rz e d e w szy stk im n a z a leżn o ściach se m a n ty c z n y c h , n a d ru g i p la n

p rz e su w a ją c o p e ra c je sk ła d n io w e. T ak ro z p a try w a n ą hypallage i a n tro p o m o rfiz a c ją

zaczy n a rząd zić te n sam m e c h a n iz m p rz e n ie sie n ia cech. W isto cie je d n a k m o ż n a m ów ić

o częściow ym i p o zo rn y m ty lk o p o d o b ie ń stw ie , bow iem w hypallage u p o d ło ż a

p rz e n ie sie n ia p o zo stają o p e ra c je sk la d n io w o -lo g iczn e, n a d to w a n tro p o m o rfiz a c ji m a m y

ty lk o p rz y p isa n ie p rz e d m io to m cech lu d z k ic h , w hypallage p o d m io to w o -p rz e d m io to w e

p rz e n ie sie n ie łączy się najczęściej z z a k łó c e n ie m (o d w ró ce n iem ) relacji

p rzy czy n o w o -sk u tk o w y ch .

214

http://rcin.org.pl

Sienkiewicz Praw dziw y koniec hypallage?

f u n d a m e n t m o ty w a c ji d la a n a lo g iz u ją c e g o u jś c ia ta m te j b r y ły j a k o i n n e g o ż y w e ­

g o c i a ł a . 7

C zy ż n ie ta k w is to c ie je s t w p r z y p a d k u „g łazó w k rw a w ią c y c h p o d n o g ą ” ? J e s ­

te ś m y z a te m n ie w ą tp liw ie w sfe rz e „ f ig u r ” m y śli, i to p o d w ó jn ie n ie ja k o - p r z e n ie ­

s ie n ie b o w iem n a s tą p iło i n ie ty lk o k o n s ta tu je m y is tn i e n ie k a m ie n ia , ale i jego

k rw a w ie n ie . E le m e n t z n a c z o n y za c z y n a w y d a tn ie w y staw ać p o z a zn aczący . I d z ie je

się ta k n ie w ą tp liw ie w e fe k c ie z a sto so w a n ia in n o w a c ji s k la d n io w o -lo g ic z n e j. Jego

k o n se k w e n c ją je s t w sz a k ż e - co w y p a d a jeszcze ra z p o d k r e ś lić - z m ia n a m y ś le n ia

o p rz e d m io c ie i p o d m io c ie z a ra z e m , z m ia n a in te n c jo n a ln e g o z n a c z e n ia , ale

o d s y ła ją c e g o po ró w n i d o p r z e d m io tu i p o d m io tu . P rz e d m io to w i b o w ie m „ p rz y b y ­

w a” , ja k b y p o w ie d z ia ł B ia ło sz e w s k i, z o sta je m u p rz y d a n a in te n c jo n a ln ie w ła sn o ść

lu d z k a , ale p o d m io to w i „ u b y w a ” , coś z o sta je m u u s z c z k n ię te , co n a le ż y d o differen­

tia specifica is to t żyw ych - z d o ln o ś ć k rw a w ie n ia . O to g ła z y te ż m o g ą k rw aw ić. O b ­

s z a r ow ego differentia specifica z o sta je p o m n ie js z o n y , b o k rw a w ie n ie n ie je s t ju ż

w ła sn o ś c ią , k tó r a ró ż n i is to ty żyw e od głazów . P isz e M e rle a u -P o n ty :

Je śli w k o ń c u ję z y k m a co ś m ó w ić i is to tn ie co ś m ó w i, to n ie z tej p rz y c z y n y , że k a ż d y

z n a k je st n o ś n ik ie m z n a c z e n ia , k tó r e b y p r z y n a le ż a ło d o n ie g o , a le p rz e z to , że w sz y stk ie

ra z e m , g d y je ro z p a try w a ć p o k o le i, n a w ią z u ją ty lk o d o z n a c z e n ia , k tó r e d o p ie r o m a się

z ja w ić - k ie r u ją c się k u n ie m u w y c h o d z ą p o z a n ie , lecz n ig d y n ie z a w ie ra ją go sa m e . K a ż ­

d y z n ic h w y ra ż a co ś ty lk o d z ię k i o d n ie s ie n iu d o w y p o s a ż e n ia n a s z e g o u m y s łu , d o p e w n e ­

go z e sta w u n a s z y c h k u ltu ro w y c h n a r z ę d z i, w s z y stk ie z a ś r a z e m są ja k f o rm u la r z in blanco,

k tó re g o jeszcze n ie w y p e łn io n o , ja k g e sty k o g o ś d r u g ie g o , k tó r e w y z n a c z a ją i w y o d rę b ­

n ia ją ja k iś tk w ią c y w św ie c ie p r z e d m io t, n ie d o s tr z e g a n y p r z e z e m n ie s a m e g o .8

O tó ż m a m y tu d o c z y n ie n ia z ta k im w ła ś n ie „ ję z y k o w y m g e s te m ” - w y o d rę b ­

n ia ją c y m w d o s tę p n y m n a m św iecie głazy, a le te ż p rz y d a ją c y m im m yślow o

w ła sn o ś ć w c z e śn ie j n ie d o s trz e g a n ą . N ie p rz y p a d k ie m w ię c hypallage je st fig u rą

c h ę tn ie sto so w a n ą n a ró w n i z m e ta fo rą p rz e z p o e tó w a w a n g a rd y i p o sta w a n g a rd y ,

sz c z e g ó ln ie p rz y w ią z a n y c h d o tezy o k re a c y jn e j m ocy a rty s ty , ale te ż w ią ż ą c e j ją -

77 E . H u sse rl M edytacje kartezjańskie z dodaniem uw ag krytycznych R o m a n a Ingardena, p rz e k l.

i p rz y p isy A. W ajs, w stę p A. P ó lta w sk i, W arszaw a 1982, s. 163. J a k k o lw ie k a p e rc e p c ja

a n a lo g ic z n a H u s se rla d o ty c z y p rz e d e w szy stk im in n y c h „żyw ych c ia ł”, bo ta b o w iem

p rz e d e w szy stk im m u s i d o k o n y w ać się w o d n ie s ie n iu d o teg o , co źró d ło w o d a n e , to

stw ie rd zając : „ego [...] w z ię te jako p o d m io t e k sp lik u ją c y c h m e d y ta c ji” osiąg a „ k ażd y

tr a n sc e n d e n s p rz e z o p e ra c ję sa m o w y d o b y w an ia (Selbslauslegung), m ia n o w ic ie

w y d o b y w an ia tego, co z n a jd u ję w so b ie sa m y m ” (s. 224), d o k o n u je zn acz ąceg o

ro zsze rzen ia. T ym sa m y m za sa d a o sią g an ia tr a n sc e n d e n su p rz e z u ję c ie a n a lo g iz u ją c e ,

„ w sp ó l-p re z e n to w a n ie ” jak o a k t u o b e c n ia n ia , k tó ry „sp le c io n y je st z [...] a k te m

w łaściw ej sa m o p re z e n ta c ji” i ty lk o jako ta k i m o że p o sia d a ć c h a r a k te r

w sp ó l-p re z e n to w a n ia (s. 161), d o b rz e o d d a je za sa d ę p o d m io to w o -p rz e d m io to w e g o

p rz e n ie sie n ia .

87 M . M e rle a u -P o n ty O fenomenologii m owy, p rz e l. S. C ich o w ic z, w: P roza św iata. Eseje

o mowie, W arszaw a 1976, s. 163.

215

http://rcin.org.pl

Lektury

n ie z a le ż n ie o d u to p ijn e g o m a r z e n ia o p r z e d łu ż e n iu jej w rz e c z y w isto ść sp o łe c z n ą

- z a k ta m i stw a rz a ją c e j św ia d o m o śc i; „ k ro k a m i k ą ty ro z s z e rz a m ” - p isz e P rz y b o ś

w w ie rs z u P o k ó j9. Z w ią z e k hypallage z św ia d o m o śc ią a w a n g a rd o w ą d o s k o n a le p o ­

k a z u je trz e c i p rz y k ła d a n a liz o w a n y p rz e z Z io m k a - fr a g m e n t p rz e k ła d u J a s ie ń ­

sk ieg o p o e m a tu M a ja k o w s k ie g o F let kręgosłupa:

P ó jd ę n a p la c e

i r u n ę n a w z n a k ,

i głow ę w y śc ie lę k a m ie n n y m N ew sk im !

P isze Z io m e k :

K o m p lik a c ja p o le g a tu n a ty m , że hypallage p rz e k s z ta łc a n ie n o rm ę ję z y k o w ą , a le k o n ­

s tr u k c ję ju ż m e ta fo ry c z n ą - ju ż b y łb y tr o p , g d y b y p o e ta n a p is a ł: „ N e w sk i k a m ie n n y w y ­

śc ie lę sw ą g ło w ą ” , co b y o d w o ły w ało się d o o b ra z u p o k ry w a n ia u d e r z e n ia m i gło w y całej

u lic y ; a le tu je st n a o d w ró t - to w ak c ie b ó lu i ro z p a c z y b o h a te r głow ę o w in ie (w y ściele) k a ­

m ie n ia m i p r o s p e k tu , w k tó ry tłu c b ę d z ie .10

I tu w efe k c ie z a sto so w a n ia fig u ry s k ła d n io w o -lo g ic z n e j n a s tę p u je o d w ró c e n ie

n ie ty lk o re la c ji p rz y c z y n a - s k u te k , ale ta k ż e re la c ji p o d m io to w o -p rz e d m io to -

w ych. W szcz e g ó ln y m w y p a d k u n a s tą p ić m oże u p o d m io to w ie n ie p r z e d m io tu , ja k

w P e ip e ro w s k im :

„ M ia sto w śró b o w ało się w z ie m ię / p ię ś c ia m i w alcząceg o m a r z e n ia ” 11 - hypallage

o p a rte j (ja k w p rz y k ła d z ie Z io m k a ) n a k o n s tr u k c ji m e ta fo ry c z n e j. „O tó ż słow o -

p isze P o n ty - je st b e z s p o r n ie d o s k o n a ły m p rz y p a d k ie m ow ych «zach o w ań » , k tó re

o d w ra c a ją s to s u n e k łącz ący m n ie zazw yczaj z p rz e d m io ta m i i n ie k tó ry m sp o ś ró d

n ic h n a d a ją w a rto ś ć p o d m io to w ą ” 12.

I ta k je st w p rz y p a d k u hypallage: n a ru s z a ją c re la c je is tn ie ją c e w św iecie, re la c je

p rz e d m io to w e , n a jc z ę śc ie j n a ru s z a te ż re la c je p o d m io to w o -p rz e d m io to w e . B ęd ąc

p rz e n ie s ie n ie m cech , z e rw a n ie m w ięzi lo g ic z n y c h , jaw i się jak o e fe k t tw ó rczy ch

a k tó w p o d m io to w e j św ia d o m o śc i i a n g a ż u je p o d m io to w ą św ia d o m o ść . S zczeg ó l­

n ie hypallage ty p u w łasn o ść - w ła śc ic ie l o ra z p rz y c z y n a - sk u te k . N ie ja k o z g o d n ie

z s tw ie rd z e n ie m P o n ty ’ego: „m o je w ła sn e słow a m n ie z a s k a k u ją i p o w ia d a m ia ją

0 m ej m yśli. Z o rg a n iz o w a n e z n a k i m a ją se n s im m a n e n tn y , k tó ry je s t z w ią z a n y n ie

z m o im «m yślę», lecz z m o im «m ogę»” 13.

W iąż e się to w sp o só b szczeg ó ln y z a w a n g a rd o w y m „ s ło w ia rstw e m ” . O to słow a

z a c z y n a ją p o w ia d a m ia ć o m y śli, o d s ła n ia ją now e byty, now e z a le ż n o śc i w św iecie,

w reszcie - lo k u ją w o b sz a rz e in te n c jo n a ln e g o „ m o g ę ” .

J. P rzy b o ś Sytuacje liryczne. W ybórpoezji, W ro cław 1989, s. 33.

1Q/ j . Z io m e k R e to ry k a ..., s. 225.

1 *' T. P e ip e r M iasto, w: Pism a wybrane, o p rać. S. Ja w o rsk i, W ro cław 1979, s. 270.

12/ M . M e rle a u -P o n ty O fenom enologii..., s. 172.

13/ T am że, s. 164.

216

http://rcin.org.pl

Sienkiewicz Praw dziw y koniec hypallage?

M o g ę k ie s z e ń o k ra to w a ć ż e b r a m i, sp ra w ić , b y c z a rn e d rz w i z a w isły n a z a w ia s a c h w ie ­

c z o ru , d z ie ń g n a ł w d ło ń p s z c z ó ł, d rz e w o s c h y la ło się n a d sw o im c ie n ie m , a w ia tr liczy ł

m o je p a lc e i m ło te k p c h a ł m i w r ę k ę .14

W e w s z y s tk ic h ty ch p rz y k ła d a c h - w ię k sz o ść z n ic h to hypallage o p a r te n a k o n ­

s tr u k c ja c h m e ta fo ry c z n y c h - z o sta ją n a ru s z o n e ta k re la c je p rz y c z y n o w o -s k u tk o ­

w e, ja k i p o d m io to w o -p rz e d m io to w e . P isz e Z io m e k :

P rz e n ie s ie n ie a tr y b u c ji w c y to w a n y c h p r z y k ła d a c h n ie d o ty c z y w b re w n a z w ie (h ypalla­

ge ad iectivi) ty lk o p r z y m io tn ik a , p o d o b n ie z r e s z tą w p rz y k ła d a c h , k tó r e p o tr a f im y z n a le ź ć

w p o e z ji p o ls k ie j, a n a w e t w w y r a ż e n ia c h s k o n w e n c jo n a liz o w a n y c h . M ó w im y , że „ la s się

s k o ń c z y ł” , a la s się n ie m o ż e k o ń c z y ć , to m y k o ń c z y m y m a r s z p rz e z la s, a le ze w z g lę d u n a

le k s y k a liz a c ję w y ra ż e n ia n ie o d c z u w a m y t u ż a d n e g o n a r u s z e n ia n o rm y . W y d o b y w a hypal­

lage d o p ie r o ta k i w ie rsz :

M ija ł s tr u m ie ń . T rz c in a w ia ła w io tk a .

L a s się k o ń c z y ł i z a c z y n a ł k się ż y c .

(K .K . B a c z y ń s k i O rfeusz w lesie)15.

W ty m s e n s ie hypallage je st zaw sze n a ru s z e n ie m n o rm y : s k ła d n io w e j czy

sk la d n io w o -g ra m a ty c z n e j i lo g ic z n e j. J e s t w ięc z a b ie g ie m in n o w a c y jn y m , a le je st

te ż „ re w e la c ją ” se n s u , n a d a ją c s ta ry m „m ó w ią c y m n a rz ę d z io m ” n o w y u k ła d , b u ­

d u je b o w ie m n o w e, n ie z n a n e d o tą d sensy, n a le ż ą c e ty lk o d o teg o o d m ie n io n e g o ,

w ła ś n ie p o w o ła n e g o z w ią z k u sło w n eg o .

In n o w a c y jn o ś ć s k ła d n i w hypallage je s t ś r o d k ie m ty lk o , ch o ć is to tn y m . B o w iem

ta k ja k w p r z y p a d k u in n o w a c ji w z a k re s ie z e sta w ie ń słów b ę d ą c y c h p o d s ta w ą o p e ­

ra c ji m e ta fo ry c z n y c h - b e z n ic h „ p rz e o c z y lib y ś m y p rz e s k o k d o k o n y w a n y w ty ch

o p e ra c ja c h o d z n a c z e ń , k tó r y m i ro z p o rz ą d z a m y , d o z n a c z e ń , k tó r y c h b u d o w a n ie m

i p rz y s w a ja n ie m so b ie w ła ś n ie się z a jm u je m y ” 16- t a k w p rz y p a d k u hypallage p r z e ­

o c z y lib y śm y e fe k t p rz e n ie s ie n ia .

I s to tą hypallage je st z a te m n ie ty le „ b u d o w a n ie ” n o w y ch z n a c z e ń (to d o m e n a

m e ta fo ry ), ile p o w o ły w a n ie n o w y ch re la c ji, n ie r z a d k o z a s k a k u ją c y c h , o d s ła ­

n ia ją c y c h w św iecie to , co d o tą d b y ło z a s ło n ię te ; co w p ra w d z ie b y ło , a le p o z o sta ło

n ie d o s trz e ż o n e , ja k ów p ta k z M a rtw e j natury H e r b e r ta , k tó r y „ z a c isk a w s k a m ie ­

n ia ły c h s z p o n a c h m a łą p la n e tę , z ło ż o n ą z p u s tk i i z a b ra n e g o p o w ie tr z a ” . „G łazy

k rw a w ią c e p o d n o g ą ” , „ p rz e jd ą p o ś la d a c h p o d ło g i” - z n a c z e n ia w is to c ie n ie z o ­

s ta ły tu n a ru s z o n e , r a d y k a ln ie z m ie n io n e z o sta ły n a to m ia s t s to s u n k i w ła sn o ś c i

i re la c je p rz y c z y n a - sk u te k .

M e ta fo ra z a te m - je śli w p ro w a d z a ć w s tę p n e r o z r ó ż n ie n ia - d o ty c z y p rz e d e

w s z y s tk im re la c ji „ p r z e d m io t - p r z e d m io t” . „ K o lu m n a d a la s u ” , „ b ra tk ó w o c z y ” -

14// P rz y k ła d y p o c h o d z ą z n a stę p u ją c y c h w ierszy: Ż y ła , Bezokoliczniki, Ogród m iejski, N a

rusztow aniu, w: T. P e ip e r Pism a w y b ra n e ..., s. 2 7 1 ,2 7 4 ,2 8 1 ,2 8 2 ) .

15/ j . Z io m e k R e to ry k a ..., s. 225.

16/ M . M e rle a u -P o n ty O fenom enologii..., s. 173.

217

http://rcin.org.pl

Lektury

m o ż e m y w p rz y p a d k u m e ta fo ry p o w o łać w sp ó ln e d la „ la s u ” i „ k o lu m n a d y ” , „ b r a t­

k ó w ” i „ o c z u ” p o le s e m a n ty c z n e , a lb o o p is a ć je za p o m o cą „ tr ó jk ą ta m e ta fo r y c z n e ­

g o ” . W p rz y p a d k u hypallage - n ie . N o g a i g łazy n ie m a ją w sp ó ln e g o p o la s e m a n ­

ty czn e g o , a n a w e t g d y b y śm y k a rk o ło m n y m w y siłk ie m u siło w a li je z b u d o w a ć , to na

p ew n o „ k rw a w ią c e ” do n ieg o by n ie n a le ż a ło . M e ta fo ra w m yśl k la s y c z n y c h d e f i n i­

c ji o d sy ła do p o d o b ie ń s tw a (n a w e t je śli ty lk o m yślow o i a r b i tr a ln ie k o n s tru o w a n e ­

go), hypallage n ie jest o p a rta n a p o d o b ie ń s tw ie cech . Jej is to tą je st - jeszcze ra z p o ­

w tó rz ę - p rz e n ie s ie n ie w ła sn o śc i i w y n ik a n ia o d w ra c a ją c e n a jc z ę śc ie j re la c je p o d -

m io to w o -p rz e d m io to w e . T a k ie o d w ró c e n ie n ie d o k o n u je się w o p e ra c ji m e ta fo ­

ry c z n e j. W m e ta fo rz e „czło w iek tr z c in a ” tr z c in a n ie u le g a u p o d m io to w ie n iu ,

c h o ć b y śm y p rz y p is a li jej część c e c h czło w ie k a. J e s t z a te m hypallage b a rd z ie j

„ sp ra w c z a ” - jeśli o d w o łam y się do te o r ii a k tó w m ow y - n iż m e ta fo ra . D la te g o m e ­

ta fo ra jest z w ro tn a p rz y n a jm n ie j w ty m sen sie, że r u c h z n a c z e ń d o k o n u je się

w o b ie s tro n y (b r a tk i ja k o c z y - o c z y ja k b r a tk i) i o b a c z ło n y są a k ty w n e z n a c z e n io -

tw órczo. H ypallage - n ie . G ła z y m o g ą k rw aw ić ja k czło w ie k , ale c z ło w ie k ja k g łazy

- n ie . P r z e n ie s ie n ie d o k o n u je się ty lk o w je d n ą stro n ę .

Hypallage je st w ięc - b a rd z ie j n iż m e ta fo ra - fig u rą m y śli. K o n s ty tu u je to, co p o ­

te n c ja ln ie , m yślow o m o żliw e, co m ie śc i się w sferze „ m o g ę ” .

T ak je st jeszcze w P rz y b o s ia w ie rs z u Pokój, z k tó re g o w cz e śn ie j c y to w a ła m fra g ­

m e n t, te r a z z a c y tu ję cały w iersz, jak o że z b u d o w a n y je st on n a ła ń c u c h u hypallage,

co s p ra w ia , że g e n e ra ln ie o d w ró c o n e z o sta ją re la c je p rz y c z y n o w o -sk u tk o w e ,

p rz e d m io to w e i p o d m io to w o -p rz e d m io to w e w c a ły m św iecie w y k re o w a n y m

w u tw o rze.

Z k ą ta - w k ą t, k ro k a m i k ą ty ro z s z e rz a m ,

ta m - n a p o w ró t, o p o k ó j so b ą k o ła ta m ,

c h o d z ę i c h o d z ę , aż się z p o k o je m ro z e jd ę

i p ó jd ę m ię d z y ś c ia n a m i a św ia te m .

D z ie ń z sz e d ł n a n ic z y m , k u w ieczo ro w i z m ie rz a m ,

m o ż e ta k d o jd ę sw ego za n ie b o s k ło n e m ,

ju ż - ty lk o p a trz e ć , m o że ju ż ty lk o je d e n

k ro k i rę k a m i trą c ę ta m tą stro n ę .

T am - k się ży c z z e w n ą trz p rz e z o k n o się zw iesił

i c ic h o o ty n k stu k n ą w sz y , o d p a d ł c ie n ie m .

G w ia z d y sp ły n ę ły p o sz y b ie. T am - p o za -

p rz e jd ę , p o ś la d a c h p o d ło g i, sp o jrz e n ie m .

P o k ó j, p e łn y św ia tła , w so b ie m n ie n ie z m ie ś c i,

ja k o n we m n ie , w c iele c z u ję się d w u k r o tn ie .

O d e jd ę o d sie b ie i z a trz y m a m n ie g ro z a

w n ie b ie z a o sz c z ę d z o n y m w je d n y m o k n ie .

218

http://rcin.org.pl

Sienkiewicz Praw dziw y koniec hypallage?

Ja je s te m w p o k o ju , s p r a w d z a m go so b ą - „o p o k ó j so b ą k o ła ta m ” , z a ra z e m p o k ó j

je s t w e m n ie - „ ja k o n w e m n ie , w c ie le c z u ję się d w u k r o tn ie ” . A le te ż u p o d m io to -

w io n y z o sta je p o k ó j - „ p o k ó j [...] w so b ie m n ie n ie z m ie ś c i” , „aż się z p o k o je m ro ­

z e jd ę ” . I n ie ty lk o p o k ó j - „ d z ie ń z sz e d ł na n ic z y m ” , „ k u w ie c z o ro w i z m ie r z a m ” ,

„k się ż y c z z e w n ą trz p rz e z o k n o się z w ie s ił” etc . Z je d n e j s tro n y o d c z y ta ć te n w ie rs z

m o ż n a jak o d e m o n s tra c ję k o n s ty tu u ją c e j m o cy p o d m io to w e j św ia d o m o ś c i, a w ięc

ja k o z a p is a k tu „ m o g ę ” , z d r u g ie j - w sz a k ż e ja k o jego e fe k t, k o n s tr u k c ję ś w ia ta in ­

te n c jo n a ln e g o , d o k u m e n tu ją c e g o sp ra w c z ą m o c p o d m io tu . „ A u to n o m ic z n e g o ” ,

d a n e g o p o p rz e z „ jęz y k o w e g e sty ” , a le i m y ś la n e g o , bo w m n ie m a n iu a w a n g a rd y

m y śl p o p rz e d z a słow o.

C o w sz a k ż e b ę d z ie , je ś li hypallage z o s ta n ie z w ią z a n a - ja k w p o e z ji p o s ta w a n ­

g a rd o w e j - z te z ą o d w ro tn ą : słow o p o p rz e d z a m y śl, a n a w e t „ o d k le ja s ię ” o d m y śli;

z a w a rta w n im in te n c ja z n a c z e n io w a je s t z a ta r ta , je st n ie d o o d c z y ta n ia , bo słow o

je s t „ z a fa łsz o w a n e ” , p rz e to a k ty m ó w ie n ia n ie są e k s p r e s ją św ia d o m o ś c i, w sz c z e ­

g ó ln o ś c i n ie m o ż e m y z n ic h o d c z y ta ć c u d z e j in te n c ji z n a c z e n io w e j; n a d to - słow o

z a c h o w u je sw o ją m o c sp ra w c z ą ? C z y li „w im ię z n a c z e n ia / n ie z n a c z ty lk o m u r u ” ,

„w im ię k o ta / n ie w p is u j m y szy / m le k a / i w ąsó w ” 17. T rz e b a z a te m w p e w n y m s e n ­

sie p rz y w ró c ić słow o m y śli, n a p o w ró t je „ u m ie js c o w ić ” i „ u c z a s o w ić ” . I to je d n a

d ro g a p o e z ji p o s ta w a n g a rd o w e j, k tó r ą n ie r z a d k o p o d ą ż a B ia ło sz e w s k i, a le n ie je ­

d y n a . N ie p rz y p a d k ie m w c y to w a n y m w ie rs z u P rz y b o s ia m a te r ią d z ia ła n ia hypal­

lage b y ły sk o n w e n c jo n a liz o w a n e zw roty. H ypallage u jm o w a n a jak o p rz e k s z ta łc e n ie

is tn ie ją c y c h zw iązk ó w sło w n y c h , siln ie j n iż m e ta fo ra o s a d z o n a je s t w „ u p r z e d ­

n ic h ” s ta n a c h ję z y k a , p rz e c h o w u je p a m ię ć o n ic h , zaw sze p rz e to o d sy ła d o w c z e ­

śn ie jsz y c h u żyć języ k a . W ty m s e n s ie - m o ż n a p o w ie d z ie ć - je s t m n ie j a u to n o ­

m ic z n a n iż m e ta fo ra . Je ś li n ie d o jd z ie n a m ocy p rz e n ie s ie n ia d o u k o n s ty tu o w a n ia

się now ego s ta n u rz e c z y (k się ż y c z w isa ż ó łto , tu r k o ta ły d ro g i) czy now ej ja k o śc i

p r z e d m io tu (k rw aw iące g ła z y ), n ie d o k o n a się jego u p o d m io to w ie n ie , to „ s p ra w ­

c z a ” m o c hypallage u le g n ie z a w ie s z e n iu . P o z o s ta n ie m y w sfe rz e c z y sty c h o p e ra c ji

sło w n y c h i w te d y - s iln ie j n iż m e ta fo ra - e k s p o n o w a ła b ę d z ie hypallage s z tu c z n o ść

s z t u k i 18. F ig u r a p o z o s ta n ie fig u rą sk la d n io w o -lo g ic z n ą , z a c h o w a m y w ię c ś w ia d o ­

m o ść czy sto języ k o w eg o o d w ró c e n ia re la c ji.

W p rz y p a d k u w ie rs z a P rz y b o s ia p o d m io t byl jeszcze - m o ż n a p o w ie d z ie ć -

m ocny. „ J a ” , a k ty p o d m io to w e j ś w ia d o m o śc i b y ły o ś r o d k ie m , b y ły a k c e n to w a n e .

H ypallage d o k u m e n to w a ła o d m ie n n e m y ś le n ie o św iecie i o d m ie n n y św ia t

p o w o ły w ała. M y ślo w y i słow ny. C o w sz a k ż e d z ie je się, je ś li p o d m io t u le g n ie

o s ła b ie n iu w e fe k c ie c y to w a n ia c u d z y c h słów , fra z e o lo g iz m ó w , u ż y c ia k a le k języ ­

17/ T . K arp o w icz W imię znaczenia, w: te n ż e Wiersze wybrane, W roctaw 1969, s. 101.

187 O fig u rze hysteron-proteron, p o k re w n e j hypallage, p isz e Z io m e k - n ie ja k o p o tw ie rd z a ją c

m o ją in tu ic ję - iż je st o n a a n a liz o w a n a p rz e z A ry sto telesa n ie w Retoryce czy Poetyce, ale

w Kategoriach, g d z ie „w z w ią z k u z p ro b le m e m p rz e jśc ia o d p o te n c ja ln o ś c i d o a k tu

ro z ró ż n io n e z o sta ły o d m ie n n e z n a c z e n ia w y razu «w cześniejszy». M o ż n a b y w ięc o tej

fig u rz e ro z p ra w ia ć w z w ią z k u z te o rią d y sp o z y c ji, a zw łaszcza z p ro b le m a ty k ą sto s u n k u

ordo naturalis d o ordo arlificialis" (J. Z io m e k R e to ry k a .. . , s. 226).

219

http://rcin.org.pl

Lektury

k ow ych, tra k to w a n y c h ja k o c u d z a , z b io ro w a e k s p r e s ja językow a? W ła ś n ie w te d y

hypallage m o że u ja w n ić w p e łn i sw ą u z d ra w ia ją c ą , a le i tr u ją c ą , d e s tr u k c y jn ą m oc

ja k fa rm a k o n . U z d ra w ia ją c ą w o b ec języ k a , p rz e d e w s z y stk im w o b ec św ia d o m o śc i

słow a; d e s tru k c y jn ą w o b ec św ia ta w y ła n ia ją c e g o się z w iersza.

M o że w ięc hypallage słu ż y ć b u d o w a n iu „ o d w ró c o n e g o ” św ia ta , św ia ta n a o p a k

szczeg ó ln ie w tedy, g d y o s te n ta c y jn ie n isz c z y z w ią z k i lo g ic z n e i re la c je p o d m io to ­

w o -p rz e d m io to w e , u tr w a lo n e w k o n w e n c jo n a ln y c h u ż y c ia c h ję z y k a , a je s t s z e re g o ­

w o n iz a n a i s ta je się z a s a d ą b u d o w y w ie rs z a , ale m o ż e te ż g e n e ra ln ie n iw eczy ć p o ­

cz u c ie re a ln o ś c i św ia ta p rz e d s ta w io n e g o , jego sw ego ro d z a ju s u b s ta n c ja ln o ś c i,

b ą d ź w ogóle n ie p o zw alać na u k o n s ty tu o w a n ie się te g o św iata.

Je ś li c z y ta m y w D om u poety H e rb e rta : „ M ię d z y jego sz a fą , jego łó ż k ie m a jego

sto łe m - b ia ła g ra n ic a n ie o b e c n o śc i, śc isła ja k o d le w r ę k i” 19, to ow a b ia ła g ra n ic a

n ie o b e c n o śc i i ścisła (g ra n ic a n ie o b e c n o śc i) - tr u d n e d o je d n o z n a c z n e g o z a k la s y fi­

k o w a n ia , bo z b liż o n e d o k o n s tru k c ji m e ta fo ry c z n e j - są ty lk o „ n ie w y o b ra ż a ln e ” .

S ta ją się w p ew n y m s e n s ie a b s tra k c ją , gdyż - ja k w p r z y p a d k u ir o n ii S o k ra te js k ie j

- p rz e c iw ie ń stw a z b ie g a ją się w je d n y m 20, co s p ra w ia , że p o z o sta je m y w sfe rz e

„ c z y ste j” m y śli, z a ra z e m - u w y ra ź n io n e j św ia d o m o śc i słow a. A le ju ż w s ą s ie d n im

w ie rs z u Opis króla21, k ie d y hypallage ja k o fig u ra p o w ta rz a się k ilk a k r o tn ie , s ta je się

je d n y m z c z y n n ik ó w (ch o ć n ie je d y n y m ) „ d e k o m p o z y c ji” k ró la : „ B ro d a k ró la [...]

n a lic h ta r z u cia ła sa m a św ieci w m r o k u ” ; „ rę k a b e rłe m w la d n ą c a z e sc h ła o d d y s ­

ty n k c ji” ; „ n o g i z d ję to z b u ta m i w k ą c ie ja k n a w a rc ie / s to ją ” . K ró l „ d e m a te r ia liz u ­

je się ” - m ó w iąc sło w a m i p o e ty - „ trz e c i w y m ia r tr a c i” . H ypallage je st tu je d n ą z fi­

g u r n isz c z ą c y c h p rz e d m io t, p o z o sta w ia ją c y c h słow o; sp ra w ia ją c y c h , że k ró l s ta je

się m a rtw ą lite r ą , p o ję c ie m k ró la , n ie ja k o ś w ia d o m o śc ią św ia d o m o śc i, w ty m w y ­

p a d k u u p rz e d m io to w io n e j.

P ro c e s te n sz c z e g ó ln ie d o b rz e p o k a z u ją w ie rs z e o p a rte n a „ lin g w is ty c z n e j” d e ­

s tru k c ji zw iązk ó w fra z e o lo g ic z n y c h . W is to c ie je d n a k d z ia ła n ia in n o w a c y jn e (a lb o
n isz c z y c ie lsk ie ), k tó ry m z o sta ją p o d d a n e , d a je się o p is a ć p o p rz e z z a sa d ę rz ą d z ą c ą

hypallage. D z ia ła n ia te , „g e sty języ k o w e” r a d y k a ln ie z m ie n ia ją re la c je p rz y c z y n o ­

w o -sk u tk o w e i p o d m io to w o -p rz e d m io to w e , s z c z e g ó ln ie w efe k c ie z w ią z a n ia

z p rz e d m io te m c z ło n u z w ią z k u fra z e o lo g ic z n e g o , n a z y w ająceg o re la c je w św iecie

lu d z k im , z a c h o w a n ia i re a k c je lu d z k ie u jm o w a n e w a s p e k c ie p o d m io to w y m .

N ie by l d o ść śc isły

p o m y lił się

śró d rz e c z o w n ik ó w la su

o d m ie n ia się te ra z co ro k u

ja k b u k

19'7 Z. H e rb e rt Wiersze zebrane, W arszaw a 1982, s. 167.

S. K ie rk e g a a rd O pojęciu ironii z nieustającym odniesieniem do Sokratesa, p rz e k l. i posłow ie

A. D ja k o w sk a , W arszaw a 1999 (zwl. część d ru g a : O pojęciu ironii).

Z. H e rb e rt Wiersze ze b ra n e..., s. 167.

220

http://rcin.org.pl

Sienkiewicz Praw dziw y koniec hypallagel

a je śli je sz c z e ra z się p o m y li

ja k b rz o z a

ś ró d w s z y stk ic h o d m ia n

lic z y je szcze ż o łę d z ie

i m y li się

p o za o d m ia n ę

p o m y lo n y z k rz e słe m

w ra c a d o śc isło śc i

a le n ie do la s u 22

D ą b z o sta je tu n ie w ą tp liw ie u p o d m io to w io n y . D o k o n u je się w w ie rs z u p o d s ta ­

w ow e d la hypallage p r z e n ie s ie n ie w ła sn o ś c i (n a d ą b /b u k /b r z o z ę p r z e n ie s io n e z o ­

s ta ją d z ia ła n ia p o d m io to w e ), a le w g ru n c ie rz e c z y n ie je s t to is to tn e i tr u d n o

b y ło b y w y p ro w a d z ić z te g o fa k tu se n sy ta k ie , n a ja k ie n a p ro w a d z a ły „ g ła z y k rw a ­

w iące p o d n o g ą ” . N ie o to p rz e c ie ż c h o d z i. D ą b n ie je st tu d ę b e m , o d rę b n y m b y ­

te m , ale „ p o ję c ie m ” , sło w em , k tó r e „ o d m ie n ia s ię ” i „ m y li śró d rz e c z o w n ik ó w

la s u ” . P rz e s ta je z a te m is tn ie ć p rz e d m io to w e o d n ie s ie n ie , p rz e s ta je g ra ć ro lę refe-

re n c ja ln o ś ć . W ięc ej - g in ie re f e re n c ja ln o ś ć . J e s te ś m y w sfe rz e ję z y k a , a ra c z e j te k ­

s tu (te k stó w ) w z n a c z e n iu B a rth e s o w s k im , te k s tu , k tó ry

p r a k ty k u je n ie s k o ń c z o n e o d r a c z a n ie signifié i g ra n a zw ło k ę. Je g o p o le to sig n ifia n t, k tó re g o

n ie n a le ż y tr a k to w a ć jak o „ p ie rw sz e j w a rstw y s e n s u ” , jego m a te r ia ln e g o p r z e d s io n k a , lecz

ja k o jego o d w l e c z e n i e . T a k sa m o n i e s k o ń c z o n o ś ć signifiant n ie o d s y ła d o j a ­

k ie jś n ie w y ra ż a ln e j id e i (n ie n a z y w a ln e g o sig n j/z ć ), le c z d o id e i g r y ; r o z ra s ta n ie się w ie c z ­

n e g o signifiant [...] w p o lu T e k s tu (k tó re g o p o le m je s t T e k st) n ie p r z y p o m in a o rg a n ic z n e g o

d o jrz e w a n ia lu b h e rm e n e u ty c z n e g o p o g łę b ia n ia , b lis k ie je s t n a to m ia s t s e ria ln e m u r u c h o ­

w i ro z łą c z e ń , n a ło ż e ń i w a r ia c ji.23

T e k s tu u tk a n e g o „ c a łk o w ic ie z cy tató w , o d n ie s ie ń , e c h , języ k ó w k u lt u r y ” 24. Słow o

o k a z u je się tu z a te m „ n ie c z y s te ” , o b a rc z o n e w c z e ś n ie js z y m i z w ią z k a m i, w c z e ­

ś n ie js z y m i u ż y c ia m i, i to o n e p o d d a n e z o s ta ją p rz e k s z ta łc e n io m . N ie p o to w s z a k ­

że, b y w ró c ić d o rzeczy.

Ś lad ó w p o d m io to w e j in te n c ji z n a c z e n io w e j sz u k a ć w ięc m o ż n a ty lk o w ow ych

p r z e k s z ta łc e n ia c h , u ż y c ie fra z e o lo g iz m ó w sp ra w ia b o w ie m , że p o d m io to w e „ ja ”

u le g a z a ta r c iu , a je ś li m o ż n a m ó w ić o k o n s ty tu u ją c e j ś w ia d o m o śc i, to ty lk o św ia ­

d o m o ś c i „ u p rz e d m io to w io n e g o ” słow a. W y p o w ie d ź sta je się w ięc w p e w n y m se n s ie

w ie lo p o d m io to w a . R e la c je p o d m io to w o -p rz e d m io to w e - i to n ie w ą tp liw ie p e w ie n

p u n k t d o jś c ia - z w ią z a n e są ju ż n ie m a l w y łą c z n ie z u p rz e d m io to w io n y m sło w em .

„ G ry ” sło w n e , d a ją c e się in te rp re to w a ć p o p rz e z z a sa d ę rz ą d z ą c ą hypallage, n is z c z ą

227 T K arp o w ic z Dqb pomylony, w: te n ż e , W iersze..., s. 104.

237 R . B a rth e s O d dzieła do tekstu, p rz e ł. M .R M a rk o w s k i, „T eksty D r u g ie ” 1998 n r 6, s. 190.

247 T am że, s. 191.

221

http://rcin.org.pl

Lektury

z a te m n ie ty lk o re la c je p o d m io to w o -p rz e d m io to w e i lo g ic z n e , ale w ogóle p rz e ­

sta ją „w y z n a c z a ć ” p rz e d m io t, u n ic e s tw ia ją tr a n s c e n d e n ta ln e z n a c z o n e .

Is to ta hypallage jak o ta k a się n ie z m ie n ia , z m ia n ie u le g a n a to m ia s t jej te k sto w e

o to c z e n ie , czyli sp o só b jej is tn ie n ia w te k ś c ie , bo z m ie n ia się jego n a tu r a , a i sp o só b

jego r o z u m ie n ia p rz y o k a z ji. W p o e z ji p rz e d a w a n g a rd o w e j hypallage o z n a c z a ła ,

o d n o s iła do rzeczy w isto ści, w p o sta w a n g a rd o w e j - ju ż p rz e d e w sz y stk im w y ra ż a ła .

O p o zy cja ta - p isz e B a rth e s - „(w n a jo g ó ln ie js z y c h z a ry sa c h ) p rz y p o m in a ro z ró ż ­

n ie n ie sto so w a n e p rz e z L a c a n a : «rzeczyw istość» się p o k a z u je , «realność» się o k a ­

z u je ”25. A w a n g a rd a b y ła d o św ia d c z e n ie m g ra n ic z n y m : jeszcze o z n a c z a ła , ale ju ż

p rz e s u w a ła się w stro n ę te k s tu - i hypallage - k tó ry się „ o k a z u je ” .

C o w szak że d z ie je się w s y tu a c ji, k ie d y zw iązk i sk ła d n io w e w w ie rs z u u le g a ją

z a ta r c iu , p rz e s ta ją je d n o z n a c z n ie w y z n a c z a ć re la c je ? Ś w iad o m o ść p o d m io tu tra c i

m oc p o rz ą d k u ją c ą n ie ty lk o w o b ec św ia ta , ale i w o b ec słow a, n ie p ro p o n u je

zw iązk ó w now ych po o d rz u c e n iu sta ry c h ? Słow o p rz e s ta je o d sy ła ć n ie ty lk o do cze­

g o k o lw ie k p o z a sa m y m so b ą, ale n ie r z a d k o - w e fe k c ie u n ic e s tw ie n ia w y ra z is ty c h

re la c ji m ię d z y slo w n y c h - p rz e s ta je być c z y te ln ą e k s p r e s ją ja k ie jk o lw ie k b ą d ź p o d ­

m io to w ej św iad o m o ści. I to d ru g i p u n k t d o jśc ia .

w y sie w ać m a n n ę w g łą b sie b ie

a ż z a tk a słu c h i o c a li się

w sto lc u je ry c h o to je st g łu c h e

n a w sz y stk o m e n u lecz

p o d m u r e m z ja d a się n a jn iż e j26

W O fenom enologii m ow y p isz e P o n ty :

K o n se k w e n c je a k tu sło w n e g o [...] p r z e k r a c z a ją z a w sze w ła sn e p r z e s ła n k i. M y sa m i,

g d y m ó w im y , n ie k o n ie c z n ie w ie m y le p ie j, co w y ra ż a m y n iż ci, k tó rz y n a s s łu c h a ją . M ó w ię ,

że m a m p e w n ą i d e ę , k ie d y p o s ia d a m m oc z o rg a n iz o w a n ia w o k ó ł n ie j w y p o w ie d z i,

k tó ry c h se n s je s t sp ó jn y , a sa m a ta m o c n ie b ie rz e się s tą d , że m a m tę id e ę p r z e d so b ą i k o n ­

te m p lu ję ją, tw a rz ą w tw a rz , ale s tą d , że p rz y sw o iłe m so b ie p e w ie n sty l m y ś le n ia .27

A jeśli ów se n s n ie jest sp ó jn y i n ie m a id e i o r g a n iz u ją c e j, n ie m a sty lu m y ś le n ia ,

bo n ie m a m y ś le n ia , są ty lk o g ry słow ne? „ P a le n ie św ierk ó w s z c z e k a n ie k o n ia p o ­

p ió ł” 28. K a ta lo g św ia ta , a lb o le p ie j - k a ta lo g u p rz e d m io to w io n e g o słow a. M o że

m ię d z y n ie k tó ry m i n a w ią ż ą się n ie p e w n e , p rz y p a d k o w e zw iązk i. W te d y w szak że

alb o w ogóle n ie m a hypallage, a lb o je st ty lk o hypallage. I to je st jej p ra w d z iw a

śm ie rć . N ie p rz e z z a p o m n ie n ie .

257T am że, s. 189.

267 T. K arp o w icz Pewnik okazjonalny, w: te n ż e Słoje zadrzew ne. Teksty wybrane, W rocław 1999,

s. 157.

277 M . M e rle a u -P o n ty O fenom enologii..., s. 168.

287 Z. H e rb e rt Longobardowie, w: ten że Wiersze zebrane, s. 166.

222

http://rcin.org.pl