I. 5.

NORMA PRAWNA A PRZEPIS PRAWNY

I.5. A.

Zakres pojęciowy.

Podstawowe znaczenie dla prawidłowego posługiwania się w codziennym życiu (a także
pracy zawodowej) obowiązującymi aktami prawnym ma umiejętność rozróżnienia pojęć

normy prawnej

i

przepisu prawnego

- tak często mylonych ze sobą lub używanych zamiennie.

Co gorsze, niezrozumienie tych pojęć najwyraźniej widać nie tylko wśród tzw.
"zwyczajnych" obywateli, ale - co najbardziej widoczne - u serwujących nam mylne
informacje dziennikarzy, przedstawicieli życia gospodarczego i polityki.

Najważniejsze jest zatem , aby zapamiętać , że:

POJĘCIA NORMY PRAWNEJ I PRZEPISU PRAWNEGO NIE SĄ TOŻSAME

.

Pojęcie normy prawnej jest pojęciem szerszym niż pojęcie przepisu prawnego, co obrazuje
poniższy schemat:


















I.5. B.

Norma prawna.

a/ Definicja normy prawnej.

NORMA PRAWNA

-

1. WYNIKAJĄCA Z PRZEPISÓW PRAWNYCH REGUŁA

POSTĘPOWANIA,
2. WYDANA LUB USANKCJONOWANA PRZEZ
PAŃSTWO,
3. ZAGWARANTOWANA PRZYMUSEM PAŃSTWOWYM.

NORMA
PRAWNA

PRZEPIS
PRAWNY

PRZEPIS
PRAWNY

PRZEPIS
PRAWNY

b/ Charakter normy prawnej.

Norma prawna wykazuje następujące cechy:

* ma charakter ogólny

(a nie indywidualny)

- oznacza to, że nie wskazuje swojego indywidualnego adresata, dotyczy bowiem

ogółu osób, które znajdą się w sytuacji przez nią przewidzianej;

- inaczej mówiąc: każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez tę normę, ma

obowiązek zachować się zgodnie z jej brzmieniem;

* ma charakter dwustronny

( a nie jednostronny)

- oznacza to, że z danej normy wynika zarówno obowiązek - dla jednego z

adresatów, jak i uprawnienie - dla drugiego z adresatów;

- jednej osobie przysługuje wynikające z danej normy uprawnienie, natomiast na

drugiej ciąży wynikający z tej samej normy obowiązek;

- taka relacja pomiędzy uprawnieniem (prawem) a obowiązkiem nazywana jest

korelacją, uprawnienie jednego z adresatów normy jest korelatem drugiego z
adresatów tej samej normy;

* odnosi się tylko do czynów i słów człowieka

- oznacza to, że norma prawna może dotyczyć tylko tych działań człowieka, które

dostrzegane są na zewnątrz poprzez zmysły;

- norma prawna nie ingeruje w sferę psychiki ludzkiej;

* jest zagwarantowana przymusem państwowym

- oznacza to, że na straży jej przestrzegania stoi państwo poprzez swój aparat

przymusu (np. policję, wojsko, służby porządkowe itp.).

c/ Budowa normy prawnej.

Norma prawna składa się z trzech elementów:

 hipotezy,
 dyspozycji,
 sankcji.

HIPOTEZA

- określa:
 sytuację, w której dana norma prawna ma zastosowanie

oraz

 adresata tej normy - tj. do kogo się ona odnosi.

DYSPOZYCJA

- wskazuje, jak w sytuacji opisanej w hipotezie powinien zachować się
adresat danej normy.

SANKCJA

- określa negatywne skutki jakie dosięgną adresata danej normy
prawnej, jeżeli w sytuacji opisanej w hipotezie zachowa się w sposób
niezgodny z dyspozycją.

Schemat budowy normy prawnej:

N O R M A P R A W N A

Poniżej na takim samym schemacie umieszczono przykładową normę prawną - z rozbiciem
na jej wszystkie elementy.

HIPOTEZA

adres

at

sy

tua

cja

SANKCJA

re

st

yt

uc

yj

n

a

re

pr

es

yjn

a

nie

w

aż

no

śc

i

DYSPOZYCJA

ob

owiązek

oo

bw

ią

ze

k

up

rawnien

i

e

nak

az

zak

az

Schemat budowy konkretnej, przykładowej normy prawnej:

"UMOWA DOTYCZĄCA PRZENIESIENIA PRAWA WŁASNOŚCI NIERUCHOMOŚCI

MUSI BYĆ ZAWARTA W FORMIE AKTU NOTARIALNEGO, POD RYGOREM

NIEWAŻNOŚCI."

(norma prawa cywilnego)

te rodzaje sankcji

w tym przypadku

nie występują

na stronach czynności

strony mają prawo wzajemnie

prawnej ciąży obowiązek

wymagać zachowania określonej

zachowania określonej

formy czynności prawnej

formy tej czynności

przeniesienie własności
nieruchomości w innej
formie skutkuje
nieważnością tej czynności
prawnej

prawo wymaga aby była to forma

nie wolno przenosić własności

aktu notarialnego

nieruchomości w innej formie niż

akt notarialny

"jeżeli ktokolwiek

przenosi własność

nieruchomości"

"w przeciwnym

wypadku umowa

będzie nieważna"

"musi to uczynić

w formie aktu

notarialnego"

k

aż

dy

Pr

ze

ni

es

ie

ni

e

pr

aw

a

ob

owiązek

oo

bw

ią

ze

k

up

rawnien

i

e

re

st

yt

uc

yj

n

a

re

pr

es

yjn

a

nie

w

aż

no

śc

i

nak

az

zak

az

d/ Rodzaje norm prawnych.

Najważniejsze znaczenie w systemie prawa odgrywają dwa, niżej wymienione rodzaje norm.
Kryterium ich rozróżnienia stanowi ich charakter i moc obowiązująca.

Rozróżniamy więc:



normy

IMPERATYWNE

- inaczej:

BEZWZGLĘDNIE OBWIĄZUJĄCE



normy

DYSPOZYTYWNE

- inaczej:

WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE

NORMY IMPERATYWNE

-jak wskazuje na to ich zamienna nazwa

1

, obowiązują

bezwzględnie, tj. niezależnie od woli swoich adresatów.
Zawierają bezwzględny (niepodważalny) nakaz
państwa, określonego zachowania się w danej sytuacji,
od którego to nakazu adresaci tych norm nie mogą się
uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu
postępowania jako naruszenie prawa pociąga za sobą
zastosowanie przewidzianej dla danej normy sankcji.


Przykłady:
 norma prawa konstytucyjnego:

"każdy ma zagwarantowaną przez państwo wolność
wyznania i prawo jej obrony oraz dochodzenia swoich
uprawnień w razie ich naruszenia w sposób przewidziany
prawem";

 (państwo nie może żadnemu ze swych obywateli

odmówić prawa wyznawania wybranej przez niego
religii);

 norma prawa karnego:

"nie wolno kraść, bo każdy kto popełni przestępstwo
kradzieży podlega karze określonej w Kodeksie
karnym";

 norma prawa finansowego:

"zysk

osiągany

przez

przedsiębiorcę

podlega

opodatkowaniu, a w razie nieuiszczenia podatku podmiot
zobowiązany podlega karze określonej w Kodeksie
karnym skarbowym"

Normy imperatywne

stanowią większość norm obowiązujących w systemie prawnym.

Występują przede wszystkim w tych gałęziach prawa, w których brak równości stron
stosunku prawnego - jedną ze stron jest bowiem państwo lub jednostka samorządu
terytorialnego. Te gałęzie prawa to : prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe i
karne. Trzeba jednak pamiętać, że także w innych gałęziach (jak prawo cywilne) spotykamy -
i to w przewadze - ten rodzaj norm.

1

bezwzględnie obowiązujące

NORMY DYSPOZYTYWNE

-jak wskazuje na to ich zamienna nazwa

2

, pozwalają

swoim adresatom na odmienne od ich brzmienia
uregulowanie danej kwestii w umowie.
Tak więc strony umowy zobowiązane są do zachowania
się zgodnie z normą dyspozytywną tylko wtedy, gdy w
swojej umowie nie określiły tego zachowania inaczej.


Przykład:

 norma prawa cywilnego:

"wykonawcy dzieła należy się wynagrodzenie po jego
wykonaniu"

ale strony umowy mogą ustalić inny termin zapłaty
wynagrodzenia, np. połowę w formie zaliczki i połowę
po odebraniu dzieła.

Normy dyspozytywne

występują najczęściej tam, gdzie pozycja stron stosunku prawnego jest

równorzędna względem prawa (jak w gałęzi prawa cywilnego).
Pomimo przyznanej stronom takiego stosunku prawnego swobody do samodzielnego
kształtowania jego treści, normy te odgrywają bardzo istotną i potrzebną rolę.
Można się bowiem spodziewać, że np. strony umowy chętniej uregulują jakieś zagadnienie
odmiennie niż norma prawna w sytuacji gdy takie umowne uregulowanie będzie dla nich
korzystniejsze.
Natomiast w wypadku, gdy nie uda im się dojść do kompromisu co do korzystniejszych
rozwiązań, chętniej będą skłonne stosować normę dyspozytywną.
Istnienie norm dyspozytywnych pozwala także stronom uniknąć zbędnej i uciążliwej
drobiazgowości i szczegółowości w zapisach odzwierciedlających treść czynności prawnych
(np. w umowach). Nie ma bowiem potrzeby każdorazowego wpisywania danych zagadnień
do treści umowy, skoro, w razie braku takiego zapisu - i tak, niejako "automatycznie" - znajdą
zastosowanie normy dyspozytywne (specjalnie w tym celu przygotowane przez prawodawcę).
Ma to ogromne znaczenie, biorąc pod uwagę ilość czynności prawnych dokonywanych
każdego dnia.

2

względnie obowiązujące

I.5. C.

Przepis prawny.

Definicja:

PRZEPIS PRAWNY -

to elementarna, najmniejsza część aktu normatywnego
(np. ustawy). Stanowi materialny przejaw istnienia treści (całej
lub części) normy prawnej.
Czytając jakikolwiek akt prawny - np. Konstytucję, Kodeks
cywilny itd. - widzimy właśnie przepisy, a nie normy prawne.
Tak więc można powiedzieć, że normy prawne są niejako
"zakodowane" w treści poszczególnych przepisów prawnych -
dopiero po ich "odkodowaniu" i odnalezieniu wszystkich
elementów

3

mamy do czynienia z normą prawną.

Najczęściej w nauce prawa pojęcie przepisu prawnego
utożsamia się z jednym zdaniem gramatycznym .

Może być nim: artykuł, ustęp, paragraf, punkt, podpunkt.

PODZIAŁ PRZEPISÓW PRAWNYCH

K r y t e r i a p o d z i a ł u:

I.

Ze względu na sposób określenia zachowania adresata:

1.

nakazujące

/np. płacić podatki/;

2.

zakazujące

/np. kradzieży/;

3.

dozwalające

- inaczej: przyzwalające, zezwalające, uprawniające, upoważniające

/np. przysposobić dziecko/;
zalicza się do nich przepisy:

-

uchylające poprzednie zakazy,

-

formułujące zezwolenia na działanie (tzn. wyznaczające wolność czynienia
czegoś chronioną szczególnym zakazem ingerencji innych osób,

-

ściśle rozgraniczające czyny objęte zakazem lub nakazem od czynów
obojętnych.

W/w przepisy ze względu na sposób wyznaczania zachowania można określić jako przepisy

wyznaczające bezpośrednio zachowanie adresatów

/inaczej: przepisy podstawowe/.

Tak więc:

II.

Ze względu na sposób wyznaczania zachowania przez przepisy:

1.

przepisy bezpośrednio wyznaczające zachowanie swoich adresatów

- określają one

jakie zachowanie jest obowiązkowe /nakazane/, dozwolone albo zabronione oraz wskazują

3

a więc: HIPOTEZY, DYSPOZYCJI i SANKCJI.

jak adresat ma się zachować w sposób umożliwiający rozstrzygnięcie zgodności albo
niezgodności z danym przepisem.

Zachowania te mogą mieć postać działań lub zaniechań, w związku z tym można je
podzielić na:

A.

wyznaczające bezpośrednio działania

/np. art. 415 k.c - obowiązek naprawienia

szkody/,

B.

wyznaczające bezpośrednio zaniechania

/np. karalność nieudzielenia pomocy/,

C.

wyznaczające jednocześnie działania i zaniechania

/np. nieumyślne spowodowanie

śmierci/.

2.

przepisy pośrednio wyznaczające zachowanie adresatów

/bardzo różnorodne pod

względem formy i funkcji/ - wyznaczają one zachowania adresatów łącznie z tymi
przepisami, do których się odnoszą;

Wyróżniamy wśród nich:

A.

przepisy określające doniosłe fakty polityczne, społeczne i gospodarcze

/np. art. 1, 2

Konstytucji RP/,

B.

reguły o charakterze organizacyjnym

- przepisy wyznaczające struktury organizacyjne

/np. określające skład sądu, ilość obrońców itp./,

C.

przepisy kształtujące kompetencje

- /np. "przysposobienie dziecka następuje przez

orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego - art. 177 § 1 k.r.o/,

D.

przepisy dotyczące innych przepisów

- tzw. "przepisy o przepisach prawnych",

które z kolei dzielą się na:



przepisy ustalające znaczenia wyrażeń użytych w innych przepisach

, czyli

tzw.

definicje legalne

/np. art. 155 kk - słowniczek/

- ich celem jest precyzowanie treści określonych nazw użytych w tekście
prawnym, zwłaszcza gdy użyte terminy są w języku potocznym wieloznaczne;
przepisy te mogą uściślać znaczenia zwrotów tylko na użytek określonego aktu
prawnego, bądź też całej gałęzi prawa, albo nawet jeszcze szerzej - dla wszystkich
obowiązujących przepisów, w których termin ten występuje;
- wyznaczają one zachowanie pośrednio, tj. poprzez te przepisy, w których
wyrażenia zdefiniowane są użyte.



przepisy dotyczące obowiązywania innych przepisów

:



derogacyjne, inaczej: uchylające obowiązywanie innych przepisów,
-

wyraźne

- tj. takie, które uchylają obowiązywanie konkretnie

i wyczerpująco powołanych w nich przepisów prawnych bądź całych
aktów normatywnych /np.: "Traci moc rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 7 listopada 1956 r. o rejestrze ukaranych za
niektóre wykroczenia"/;
-

dorozumiane

- tj. takie, które uchylają przepisy, bez konkretnego ich

wymienienia, poprzestając na ogólnikowym sformułowaniu /np.: "Tracą
moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą". /;



kolizyjne - rozstrzygające o obowiązywaniu jednego z dwóch przepisów
/albo jednej z dwóch grup przepisów/ w sytuacji gdy ten sam typ

zachowań jest różnie przez nie regulowany /np.: "O możności zawarcia
małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste -
art. 14 Prawa międzynarodowego prywatnego /;



niektóre przepisy przejściowe - szczegółowo regulujące zakres stosowania
nowych przepisów w sprawach dotyczących stosunków prawnych
ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa /np.:
art. 4 kk z 1997 r./;



inne przepisy wprowadzające - dokonujące odpowiednich zmian w
przepisach treściowo związanych z nowymi regulacjami /np.: o zmianie
nazwy jakiegoś organu lub instytucji/;



przepisy odsyłające do innych przepisów

.

III.

Ze względu na stopień konkretności w określaniu sposobu zachowania się:

A.

przepisy konkretne

- samodzielne, które wprost wskazują sposób zachowania się

/np. obowiązek zapinania pasów bezpieczeństwa, zakaz posiadania narkotyków i środków
odurzających, nakaz rozliczenia się z urzędem skarbowym w określonym terminie/,

B.

przepisy odsyłające

- nie wskazują wprost sposobu postępowania, lecz odsyłają po

informacje na ten temat do innych już obowiązujących przepisów samodzielnych (chodzi
o uczynienie tekstu zwięźlejszym, skrócenie go poprzez unikanie powtórzeń),
rozróżniamy wśród nich:
-

przepisy odsyłające wyraźne

- w których, w celu uniknięcia powtórzeń, przywołane są

konkretne przepisy prawne poprzez podanie ich numeru lub litery /np.: "W przypadkach
wymienionych w art. 12 § 2 decyzja może być stronom ogłoszona ustnie" - art. 101 § 2
kpa/;

- przepisy odsyłające dorozumiane

- które nie powołują konkretnych przepisów prawnych, a

jedynie poprzestają na ogólnym sformułowaniu o konieczności "odpowiedniego
stosowania prawa" /np.: "Do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży" - art.
690 kc/;

C.

przepisy blankietowe

- nie regulują wprost sposobu postępowania, lecz wskazują na

przyszłe przepisy, które unormują te kwestie konkretnie; z reguły wskazują także organ,
który odpowiednie przepisy powinien wydać /np. "Mi8nister Zdrowia określi w drodze
rozporządzenia wykaz leków refundowanych..."/

Wszystkie wskazane wyżej podziały nie są niestety wyczerpujące. W podanych powyżej podziałach
nie mieszczą się np.:

Klauzule generalne

- przepisy zawierające odesłanie - lecz nie do innych przepisów ale - do ocen

podmiotów stosujących lub interpretujących prawo; od ocen tych uzależniona zostaje decyzja w
sprawach określonego rodzaju /np. "czynność prawna sprzeczna z (...) zasadami współżycia
społecznego jest nieważna"/. Nie może być to ocena dowolna, lecz zgodna z oficjalnie i powszechnie
przyjmowaną skalą wartości.

IV.

Ze względu na przynależność do poszczególnych gałęzi prawa:

1. przepisy prawa konstytucyjnego,
2. przepisy prawa administracyjnego,
3. przepisy prawa cywilnego,
4. przepisy prawa karnego,
5. przepisy prawa pracy - itd.

V.

Ze względu na szerokość zakresu regulacji:

1.

lex generalis

-

przepisy ogólne

- odnoszące się do ogółu adresatów /np. "Kto zabija

człowieka podlega karze..."/

2.

lex specjalis

-

przepisy specjalne

- odnoszące się do wybranego kręgu adresatów /np.

"Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu podlega
karze ..."/.

VI.

Ze względu na możliwość zastosowania przepisów:

1.

przepisy bezwzględnie obowiązujące - ius cogens

- ich zastosowanie jest niezależne od

woli adresatów i nie mogą być one przez strony zmieniane /np. "terminy przedawnienia
nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną " - art. 119 k.c./;

2.

przepisy względnie obowiązujące - ius dispositivum

- ich zastosowanie do określonego

stanu faktycznego jest uzależnione od woli stron; przepisy te z reguły stosuje się dopiero
wówczas, gdy strony nie unormowały swojego zachowanie w danej sytuacji inaczej /np.
"Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia
wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba, że przepis szczególny stanowi
inaczej, chyba, że strony inaczej postanowiły" - art. 510 k.c./.

VII.

Z punktu widzenia przedmiotu /treści/ regulacji oraz miejsca przepisów w akcie

normatywnym:

1.

przepisy wstępne

- określają zakres stosunków społecznych regulowanych danym aktem

normatywnym, ewentualnie zakres stosunków wyłączonych spod jego działania (wyjątki),
a także zawierają wyjaśnienia niektórych używanych w tekście pojęć oraz skrótów;
przepisy te formułują również zasady wspólne dla wszystkich pozostałych przepisów /np.:
"Kodeks postępowania administracyjnego normuje postępowanie w indywidualnych
sprawach z zakresu administracji państwowej" - art. 1 k.p.a./;

2.

przepisy szczegółowe

- zawierają konkretne regulacje danych stosunków społecznych /np.:

"Jeżeli czas trwania najmu lokalu nie jest oznaczony, a czynsz jest płatny miesięcznie,
najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec miesiąca
kalendarzowego" - art. 688 k.c./;

3.

przepisy przejściowe

- regulują oddziaływanie przepisów nowego aktu normatywnego na

stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa; chodzi o takie
kwestie jak np. sposób zakończenia postępowań w sprawach będących w toku, utrzymanie
w mocy przez określony czas tych instytucji prawnych, które likwiduje nowy akt prawny,
sposób powoływania organów, których utworzenie przewiduje nowy akt normatywny,
itp.;

4.

przepisy końcowe

- to przepisy derogacyjne, przepisy o wejściu w życie aktu, w razie

potrzeby także przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej wydawanego aktu.

UWAGA:

Teksty prawne zawierają także takie elementy, które nie są zaliczane do przepisów prawa w przyjętym
wyżej rozumieniu tego terminu.

W tej grupie wymienić można:

1.

tytuł

- który składa się z oznaczenia rodzaju aktu, jego daty oraz przedmiotu regulacji /np.:

"Kodeks karny. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r."/;

2.

podstawę prawną aktu

- czyli przepis, w którym upoważniono dany organ państwa do

wydania określonego aktu /np.: "Na podstawie art. 179 § 4 i art. 219 Kodeksu pracy Dz.U.
(...) zarządza się co następuje..."/;

3.

nazwy, którymi opatrywane są wewnętrzne podziały aktu

/np. część, dział, tytuł, rozdział

itp./

4. ewentualnie -

wstęp

do aktu normatywnego, czyli tzw.

preambułę

lub

arengę wstępną

. -

którą umieszcza się w aktach normatywnych o szczególnie doniosłym znaczeniu
politycznym, społecznym i gospodarczym; najczęściej wyjaśnia się w niej cele, jakim
regulacja powinna służyć, czasem także okoliczności wydania aktu /np. preambuła
Konstytucji RP z 1997 r./.