129

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

Zakład Archeologii Architektury UMK w Toruniu

Chronologia zamku krzyżackiego

w Kowalewie Pomorskim

na podstawie wyników pierwszego sezonu badań

w 2013 r.

Wstęp

W 2013 r. w ramach programu badawczego realizowanego od 2005 r.

przez Zakład Archeologii Architektury IA UMK w Toruniu, którego celem

jest próba odpowiedzi na podstawowe pytania związane z początkami krzy-

żackiej murowanej architektury obronnej na ziemi chełmińskiej, rozpoczęto

badania zamku w Kowalewie Pomorskim.

Stan badań

Zamek w Kowalewie Pomorskim jest jednym z kilku tego typu krzy-

żackich warowni (Wąbrzeźno, Unisław, Starogród), na temat których niewiele

wiadomo. Wynika to nie tylko z faktu, że zamek ten praktycznie nie zacho-

wał się do naszych czasów. Nie dysponujemy dziś również jego ikonografią,

a źródła historyczne są bardzo skąpe. Sytuację tę dodatkowo pogarsza nie-

zadowalający stan badań archeologicznych. Kowalewo położone jest około

25 km od Torunia. Przyjmuje się dziś, że budowę zamku konwentualnego

rozpoczęto prawdopodobnie w miejscu wcześniej zajmowanym przez gród

nadany w  1222  r. przez księcia Konrada Mazowieckiego biskupowi misyj-

nemu Chrystianowi, który w 1231 r. przekazał go zakonowi krzyżackiemu

(Słownik 1880–1914, 509–511). Dokument ten zachował się w dwóch róż-

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

130

nych redakcjach (krótsza, tzw. A  i dłuższa – B) i  był wielokrotnie przed-

miotem rozważań (Bieniak 1970, 12–24, tam starsza literatura; Powierski

1973; Chudziak 1996, 25–34; Jasiński 1992, 151–163). W krótszej redakcji,

tzw.  B, uznawanej za autentyczną, przedmiotem nadania książęcego było

m.in. 11  dawnych grodów, quondam castra – w  tym Kowalewo. Wymowę

historyczną obu wersji komplikuje treść potwierdzenia papieskiego Hono-

riusza III, według niektórych badaczy dotyczącego dokumentu z  Lonyz

(Bieniak 1970, 19), według innych zaś zredagowanego kilka lat wcześniej

i będącego potwierdzeniem wcześniejszego, niezachowanego nadania dla bi-

skupa pruskiego. Między bullą papieską a dokumentem z Lonyz istnieją dość

istotne rozbieżności, dotyczące zwłaszcza funkcji pełnionych przez niektóre

z osad.

Dotychczasowe, co prawda ograniczone, sondażowe badania archeolo-

giczne

1

prowadzone na obszarze dawnego zamku nie potwierdziły informacji

o tym, że w miejscu tym funkcjonował wczesnośredniowieczny gród i nie

ma dziś po temu żadnych innych przesłanek, aby taką hipotezę przyjmować

(Chudziak 1996, 31).

Nie mamy również dziś żadnych istotnych danych, by stwierdzić, że

pierwsza, domniemana strażnica krzyżacka, wzniesiona w  miejscu grodu

w końcu 1. poł. XIII wieku, była drewniano-ziemna. Informacja ta, powta-

rzana w kolejnych publikacjach, nigdy nie została ostatecznie potwierdzona

(Guerquin 1984, 174).

Sama komturia krzyżacka miała powstać między 1272 a 1275 r. Wkrót-

ce potem rozpoczęto wznoszenie murowanego zamku. Pierwszym znanym ze

źródeł komturem, mianowanym w 1288 r., został Arnold Kropf, a zakończe-

nie budowy zamku ustalano na około 1290 lub 1303 r. (Słownik 1880–1914,

509; Heise 1887, 183–187; Steinbrecht 1888, 26–27; Guerquin 1984, 174;

Chrzanowski, Kornecki, 1973: t. 11, z. 6, 34–35; Rogalski 1986, 57–96; Pa-

bian, Rozynkowski 1997, 59–64; Antkowiak, Lamparski 1999, 47–49; Haftka

1999, 135–139; Leksykon 2001, 555–557; Torbus 1998, 132–137, 637–641).

Historia zamku była podobna jak sąsiednich warowni krzyżackich.

Podczas wojen Władysława Łokietka z Krzyżakami zamek w Kowalewie był

oblegany i uszkodzony. Pierwszy pokój toruński utrzymał Kowalewo w gra-

1

Wykop sondażowy założono prawdopodobnie na dziedzińcu zamkowym. Nie zachowa-

ła się żadna dokumentacja z tych badań, przerwanych ze względu na warstwę gruzu o dużej

miąższości, która uniemożliwiła pełną ekplorację wykopu.

Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim

131

nicach państwa krzyżackiego. Podczas wojny trzydziestoletniej wojska Związ-

ku Pruskiego zdobyły zamek w 1454 r. W 1457 r. utworzono w Kowalewie

starostwo. Pierwszym starostą został Oldrzych Czerwonka. Już w 1618 r. za-

mek był mocno zaniedbany, podobnie jak inne obiekty tego typu, ucierpiał

także podczas wojny ze Szwedami. W  1685  r. rozpoczęto jego odbudowę,

która nie została ukończona. Do 1772 r. użytkowany był przez starostów, ale

zniszczenia zamku były ponoć tak wielkie, że został opuszczony.

Według lustracji z  1765  r. w  skrzydle południowym mieściła się ka-

plica p.w. św. Krzyża. Ruina zamku istniała jeszcze w 1820 r., o czym prze-

konuje inwentaryzacja T. J. Giesego. Kilka lat później rozpoczęto rozbiór-

kę zamku. W połowie XIX wieku wzniesiono na terenie podzamcza nowe

budynki, a do końca XIX stulecia rozebrano resztę zabudowań zamkowych.

W  1857  r. na terenie przedzamcza postawiono kościół ewangelicki i  dom

parafialny. W  1911  r. w  miejscu po zamku wysokim zbudowano wieżę

wodociągową. Ruiny zamku chronione są prawnie wpisem do rejestru za-

bytków 18 października 1934 r.

Nieznany jest plan zamku, nie zachowały się źródła ikonograficzne

z  wyjątkiem mało czytelnej ryciny z  XVII wieku. W  literaturze przedmio-

tu funkcjonuje szkic C. Steinbrechta wzorowany na opisach i wizji lokalnej

inżyniera wojskowego T. J. Giesego z 1820 r.

2

Obok C. Steinbrechta, który

jest autorem planu zamku, wśród badaczy zajmujących się tym obiektem był

również J. Heise (Heise 1887, 183–187; Steinbrecht 1888, 26–27). Po II woj-

nie światowej informacje na temat zamku znalazły się w pracy B. Guerquina

(Guerquin 1984, 174) i Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (Chrzanowski,

Kornecki 1973, t. 34–35). Więcej uwagi poświęcił jego dziejom B. Rogalski

(Rogalski 1986, 57–96), który trochę zmodyfikował rzut zamku, nie mając

jednak ku temu żadnych realnych i istotnych podstaw (Pabian, Rozynkow-

ski 1997, 59–64; Antkowiak, Lamparski 2000, 47–49; Haftka 1999, 135–139).

T. Torbus zamek w Kowalewie umieścił w grupie wczesnych zamków regu-

larnych z terenu ziemi chełmińskiej (obok Papowa, Lipienka, Rogoźna i Go-

lubia) (Torbus 1998, 132–137, 637–641). Wśród badaczy i prac, w których

poświęcono ostatnio nieco miejsca zamkowi w  Kowalewie i  podsumowa-

no stan wiedzy na jego temat, wymienić należy jeszcze Leksykon zamków

w Polsce.

2

Nie zachowała się oryginalna dokumentacja z tych oględzin.

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

132

Opis założenia

W literaturze przdmiotu przyjmuje się zgodnie, że główną częścią za-

łożenia był czteroskrzydłowy zamek właściwy założony na planie zbliżonym

do kwadratu, z niewielkim dziedzińcem z krużgankam (Lustracja 2009, 175–

–176; Opis 1938, 3–4; Steinbrecht 1888, 26–27; Torbus 1998, 637–639). Dom

konwentu posadowiono w najwyższym punkcie założenia, tak że dominował

nad miastem, jeziorem i traktem. Całość otaczały szerokie, obmurowane fosy,

które czytelne są jeszcze w  sąsiedztwie kościoła farnego. Wjazd do zamku

znajdował się od południowego zachodu. Trójczłonowa warownia położona

była na południowym brzegu nieistniejącego obecnie jeziora, po zachodniej

stronie miasta. Zamek otoczony był dodatkowym pierścieniem murów, które

stworzyły obszerny obszar parchamu – międzymurza. Mur parchamu zacho-

wał się najlepiej od południowego wschodu i wschodu. Od zewnątrz dosta-

wiono doń nowożytne budynki. Dolna partia muru, do poziomu gruntu na

parchamie, została wzniesiona z kamieni polnych. Lico (w wielu miejscach

zniszczone i uzupełniane) wykonano z dużych i średnich kamieni ułożonych

warstwowo i uzupełnionych małymi eratykami i łupkami (Wasik 2013, 6).

Dość niezwykłym elementem kompleksu warownego w Kowalewie są

dwa przedzamcza otoczone odrębnymi obwodami murów, położone po po-

łudniowo-zachodniej stronie zamku właściwego (Pabian, Rozynkowski 1997).

Do dziś czytelne są dobrze zachowane mury przedzamczy (Chrzanowski,

Kornecki 1973, 35; Wasik 2013).

Przedzamcze południowe miało plan zbliżony do prostokąta o  boku

około 115 × 60 m. Zachowały się znaczne odcinki muru obronnego: cały

bok południowy i długie południowe odcinki kurtyn wschodniej i zachod-

niej. Od południowego zachodu zachowała się dolna partia narożnej czwo-

robocznej wieży, a przy kurtynie południowej baszta otwarta od wewnątrz

dziedzińca. Mury przedzamcza wzniesiono z dużych eratyków, dochodzących

do ok. 70 cm długości. Ułożono je w wątku warstwowo-rzędowym. Analo-

giczną konstrukcję ma cylindryczna baszta murów miejskich. Z przedzamcza

środkowego zachowała się mała baszta południowo-wschodnia oraz relikty

muru obronnego w  części północno-wschodniej. Miało ono przypuszczal-

nie plan nieregularnego czworoboku o bokach długości ok. 60–70 m. Baszta

była najprawdopodobniej otwarta od strony przedzamcza (baszta łupinowa)

i służyła obronie znajdującego się w sąsiedztwie wjazdu z miasta na przed-

Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim

133

zamcze południowe i  z przedzamcza południowego na środkowe. Zasięg

zachodni przedzamcza nie jest czytelny w terenie i można jedynie domnie-

mywać, że przebiegał na przedłużeniu granicy przedzamcza południowego

(Wasik 2013).

Układ przedzamcza zachodniego jest najmniej czytelny w terenie. Pod

względem rozmiarów mogło być zbliżone lub nieco mniejsze od poprzednie-

go. Od południa ograniczała je fosa. Od wschodu przedzamcze mogło być

połączone bezpośrednio z parchamem domu konwentu, jak to rekonstruują

C. Steinbrecht (Steinbrecht 1888, 26–27) i B. Rogalski (Rogalski 1986, 31).

Od północy zasięg przedzamcza zachodniego wyznacza zbocze wzniesienia,

na którym leżą zwaliska muru gotyckiego; od południa, u stóp skarpy, zacho-

wał się także relikt muru kamiennego (Wasik 2013, 3–5).

Wyniki badań

Głównym celem badań archeologicznych rozpoczętych w 2013 r. było

ustalenie zasięgu i  położenia domu konwentu. W  tym celu założono pięć

wykopów w jednej linii, na osi północ–południe, opierając je na przedłuże-

niu krótszego boku jedynego zachowanego do dziś elementu zabudowy zam-

ku – filaru bądź wieży gdaniska znajdującej się w odległości kilkudziesięciu

metrów na południe od wzgórza zamkowego. Dodatkowo założono jeszcze

dwa wykopy na osi wschód–zachód, aby w ten sposób określić zasięg murów

zamkowych i jego wymiary.

Wykopy przecinające kulminację wzgórza po osi północ–południe (na

linii opisanego filara) i częściowo wschód–zachód dostarczyły wiele informa-

cji odnośnie do zasięgu i częściowo także rozplanowania zamku.

W wykopach sondażowych 1 i 2 udało się określić położenie skrzydła

północnego, oddalonego ok. 20 m od filaru gdaniska. Nie zachowały się jed-

nak jego mury, poza niewielkim kamiennym ostańcem z zaprawą pochodzą-

cym ze ściany północnej.

Położenie murów określono wyłącznie na podstawie wyraźnych ne-

gatywów powstałych w wyniku rozbiórki. Można przypuszczać, że grubości

murów (zwłaszcza południowego) wynosiły ok. 2 m, a  szerokość skrzydła

ok. 11 m. Skrzydło było podpiwniczone, ale nie udało się osiągnąć pozio-

mu posadzki. Z tego samego powodu nie udało się rozpoznać nawarstwień

związanych z budową przy północnym murze kurtynowym domu konwentu.

Jedynym elementem architektury związanym z  tym skrzydłem jest mocno

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

134

zniszczona pozostałość schodowej szyi, zapewniającej komunikację piwnicy

z dziedzińcem zamkowym. Niedbała i łączona gliną konstrukcja ceglana sta-

nowi dolną (fundamentową) partię schodów. Wyżej, na co wskazują ślady na

zachowanych cegłach, cegły łączone były zaprawą wapienną. Układ ceglanej,

frontowej ściany szyi piwnicznej jest słabo czytelny, ale wyraźny jest próg

wykonany z czterech większych kamieni polnych (ryc. 1) (Wasik 2013, 10).

Prawdopodobnie południowy zasięg domu konwentu wyznacza pozo-

stałość fundamentu muru odsłonięta przy południowym profilu wykopu 5.

Rozpiętość zamku wysokiego od kurtyny północnej do południowej wy-

nosiłaby wówczas ok. 42 m, a  więc porównywalnie do wymiarów zamków

w Papowie Biskupim czy Golubiu. Fundament zachował się fragmentarycznie

i wykonany był z dużych i średnich eratyków, łączonych na tym poziomie naj-

prawdopodobniej gliną. Stopę muru stwierdzono na poziomie 96,3 m n.p.m.

(około 2,2 m poniżej obecnego poziomu gruntu). Mur wykonano w ok. me-

trowej głębokości wykopie wąskoprzestrzennym w  nawarstwieniach calco-

wych (warstwa nr 5 z wykopu 5/13). Jego pełna szerokość nie jest znana, gdyż

kraniec północny znalazł się poza zasięgiem wykopu. Po jego wewnętrznej

stronie nie stwierdzono obecności podpiwniczonego skrzydła zamkowego.

Na zachód od opisywanego muru (poszerzenie wykopu 5/13) odsłonię-

to ścianę prostopadłą, biegnącą po osi północ–południe Po zachodniej stro-

nie ściany zarejestrowano warstwę gruzowo-zasypiskową, schodzącą znacznie

niżej niż wspomniane nawarstwienia calcowe po wschodniej stronie muru.

Przypuszczalnie ściana ta stanowiła wschodnią krawędź podpiwniczonego po-

mieszczenia (być może całego budynku?), ale na obecnym etapie badań trze-

ba tę informację potwierdzić. Zachowało się zachodnie lico muru. Od strony

zachodniej zanotowano także wąskoprzestrzenny, płytki wykop fundamento-

wy (wypełniony piaskiem, drobnym gruzem i zaprawą), w którym zapewne

wykonano posadowione nieco wyżej od zachodniego lico wschodnie muru

(niezachowane). Od zachodu ściana ma ławę fundamentową wykonaną z du-

żych kamieni polnych (do 80 cm wielkości) łączonych gliną. Powyżej odsadz-

ki wzniesiono mur kamienno-ceglany w wątku nieregularnym (ryc. 2).

W wykopie 4/13 natrafiono na negatyw muru, być może pozostałość

wkopu rozbiórkowego muru o grubości ok. 1 m. Na południe od tej domnie-

manej ściany, na tym samym poziomie co mur, zarejestrowano nawarstwienia

zasypiskowo-demolacyjne (piwnica?). Natomiast od północy do wybierzyska

muru dochodzą nawarstwienia związane z dziedzińcem zamkowym. Również

ta część obserwacji wymaga dalszych studiów.

Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim

135

Zachodni zasięg domu konwentu ustalono dzięki obserwacjom do-

konanym podczas eksploracji wykopów sondażowych 6/13 i  7/13. W  wy-

kopie  6/13 natrafiono na zasypisko wnętrza piwnicy skrzydła zamkowego.

Dzięki temu udało się pozyskać zbiór dobrze zachowanego detalu architekto-

nicznego – w tym duże cegły sklepieniowe i związane z nimi gurtowe, z któ-

rych wykonane było sklepienie zawalonej piwnicy. Przy profilu zachodnim

tego wykopu zarejestrowano natomiast prawdopodobnie krawędź negatywu

po murze kurtynowym (warstwa nr 3). Ściany wschodniej skrzydła należy się

natomiast doszukiwać w przestrzeni między wykopami 6/13 a 3/13.

Nie udało się rozpoznać stratygrafii nawarstwień związanych z budową

murów, zaobserwowano natomiast nawarstwienia niwelacyjne pod brukiem

dziedzińca zamkowego. Bruk z kamiennych otoczaków odsłonięto w wykopie

3/13, świadku 2–3/13 i wykopie 3/13. Pod brukiem zarejestrowano warstwę

niwelacyjnego piasku o miąższości 0,8–1 m (wykopy 3/13 i 4/13). Trudno

jednak na podstawie obecnych wyników badań określić moment budowy

bruku. Odkryty w kontekście bruku wkop, w którym znaleziono ceramikę

naczyniową, nie wyklucza, że odsłonięta konstrukcja nie jest oryginalnym,

średniowiecznym brukiem, ale efektem późniejszej przebudowy.

W wykopie 7/13 odsłonięto kolejne odcinki bruku. Trudno na obec-

nym etapie badań określić ich chronologię. Z dotychczasowych obserwacji

wynika, że konstrukcje te znajdowały się już poza domem konwentu. Być

może był to więc bruk parchamu lub posadzka budynku o lekkiej, szachul-

cowej konstrukcji (Wasik 2013, 15).

Jak już wyżej wspomniano, podczas tegorocznych badań pozyskano

bogaty zbiór (186 fragmentów) ceramiki budowlanej, cechującej się dużą

różnorodnością form. Największe zagęszczenie detali architektonicznych od-

notowano w rejonie północnej części dziedzińca, gdzie zarejestrowano licz-

ne fragmenty kształtek związanych z  portalem, oraz w  zasypisku skrzydła

zachodniego (m.in. cegły sklepienne i  gurtowe oraz glazurowane) (Wasik

2013, 19–29).

Zbiór ceramiki budowlanej podzielono na 10 typów, w  ramach któ-

rych wydzielono łącznie 28 rodzajów kształtek i cegieł specjalnych. Rozmia-

ry cegieł z zasypiska domu konwentu, filara gdaniska, baszty przedzamcza

środkowego i zwalisk muru przedzamcza zachodniego oraz parchamu połu-

dniowego, a także z kościoła są do siebie bardzo zbliżone i wynoszą około

8–9,5 × 13,5–15 × 31–32 cm. Od tych wymiarów odbiegają wielkością cegły

wykorzystane na przedzamczu południowym, nieco większe, oraz z wschod-

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

136

niego odcinka muru parchamu, które również charakteryzują się większymi

rozmiarami (główki 15–16 cm, wozówki 32–34 cm).

Wnioski

W wyniku pierwszego sezonu badań nie udało się niestety w  pełni

zweryfikować planu założenia. W  eksplorowanych w  tym roku wykopach

badawczych nie odkryto bowiem zachowanych, głównych kurtyn zamku in

situ ani tym bardziej towarzyszących im nawarstwień związanych z budową.

Jedynym wyjątkiem jest domniemana kurtyna południowa (wykop 5/13),

wzniesiona w wąskoprzestrzennym i płytkim wkopie fundamentowym wyko-

nanym w calcu. Sąsiednia piwnica wraz ze ścianą została wykonana w okresie

nowożytnym i stanowiła najprawdopodobniej część zabudowy południowej

części byłego domu konwentu. Niejasny układ zabudowy w tej części zamku

wymaga dalszego rozpoznania i wyjaśnienia. Udało się natomiast rozpoznać

elementy dziedzińca zamkowego. Duża ilość cegieł zalegających w warstwach

demolacyjnych domu konwentu pozwala rekonstruować go jako budowlę

ceglaną wzniesioną na kamiennym fundamencie. Analiza rozmiarów cegieł

z zasypiska i z innych partii zamku oraz z pobliskiego kościoła farnego, poło-

żonego pomiędzy rynkiem miasta a zespołem warownym, wykazała również,

że dom konwentu wraz z gdaniskiem, częścią muru parchamu i być może

przedzamcza wzniesiono mniej więcej w tym samym okresie co kościół farny.

Przemawia za tym także zbieżność wielu form kształtek ceglanych.

Zarejestrowany na zamku zestaw detalu powtarza się we wspomnianym

kościele (Wasik 2013, 32). Obserwacje te mają istotne znaczenie w określeniu

chronologii budowy zamku. Przypuszcza się dziś, że pierwszy etap budo-

wy kościoła pw. św. Mikołaja przypada na początek XIV w., kiedy powstała

większa część obecnego korpusu. W 2. poł. XIV lub na pocz. XV w. prze-

dłużono go o dwa przęsła w kierunku zachodnim (Chrzanowski, Kornecki

1973, 31–33). Wydaje się więc zasadne stwierdzenie, że przyjmowana do tej

pory na 4. ćwierć XIII w., dosyć wczesna data budowy zamku w Kowalewie

w  świetle tych analiz i  ostatnich studiów nad innymi obiektami jest trud-

na do utrzymania (Wiewióra 2012, 366–371)

3

. Jesli przyjmiemy, że obie bu-

3

Wczesne zamki konwentualne (Papowo Biskupie i Golub) cechowały się ograniczonym

repertuarem form kształtek. Pod względem ilości dekoracyjnych form wystrój zamku w Kowa-

lewie dorównywał siedzibom krzyżackim w Toruniu, Grudziądzu, Radzyniu i Brodnicy. Analiza

Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim

137

dowle – zamek i kościół – powstały w tym samym okresie, budowę zamku,

a przynajmniej prace wykończeniowe i budowa głównych skrzydeł i gdaniska

prowadzono pomiędzy 1. ćwiercią a połową XIV wieku

4

. Sam zamek i przed-

zamcza budowano zapewne w kilku etapach.

Bibliografia

Antkowiak W., Lamparski P.
1999 Zamki i  strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej (historia, plany, tajemnice),

Toruń.

Bieniak J.
1970 Studia na dziejami ziemi chełmińskiej w  okresie piastowskim, Rocznik Gru-

dziądzki, t. V–VI.

Chrzanowski T., Kornecki M.
1973 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Województwo Bydgoskie, powiat golubsko-

-dobrzyński, t. 11, z. 6.

Chudziak W.
1996 Quondam castra w świetle badań wczesnośredniowiecznych grodzisk ziemi cheł-

mińskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 3, 25–34.

Guerquin B.
1984 Zamki w Polsce, Warszawa.
Haftka M.
1999 Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork–Płock.
Heise J.
1887 Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen – Der Kreis Kulm,

H. 5, Danzig.

Hermann Ch.
2007 Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der

Kunstlandschaft und-Geographie, Petersberg–Olsztyn.

detalu wskazuje wyraźnie, że jedno z pomieszczeń reprezentacyjnych warowni (kaplica?, refek-

tarz?) miało portal analogiczny do portalu z kościoła farnego w Kowalewie (Wasik 2013, 32–34).

4

J. Heise, na podstawie ogólnych przesłanek, datuje budowę kościoła na okres między

1286 a 1330, z naciskiem na pierwsze dziesięciolecia XIV wieku. Początek tego wieku jako

czas pierwszego etapu budowy kościoła podaje także Katalog Zabytków Sztuki w  Polsce.

Ch. Hermann (Hermann 2007) przesuwa natomiast czas budowy kościoła na 2. ćwierć XIV

wieku; T. Torbus datuje filar kowalewskiego gdaniska na początek XIV wieku (Torbus 1998,

137; Heise 1889, 189; Hermann 2007, 716; Chrzanowski, Kornecki 1973, 21).

Marcin Wiewióra, Bogusz Wasik, Agata Momot

138

Jasiński T.
1992 Okoliczności nadania ziemi chełmińskiej Krzyżakom w  1228 roku w  świetle

dokumentu łowickiego, [w:] Balticum. Studia z  dziejów polityki, gospodarki

i kultury XII–XVII wieku. Ofiarowane Marianowi Biskupowi w siedemdziesiątą

rocznicę urodzin, red. Z. H. Nowak, Toruń, 151–163.

Leksykon
2001 Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Warszawa.
Momot A., Wasik B.
2013 Badania archeologiczno-architektoniczne zamku krzyżackiego w  Kowalewie

Pomorskim w roku 2013, maszynopis w Zakładzie Archeologii Architektury

UMK w Toruniu.

Pabian A., Rozynkowski W.
1997 Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, Toruń.
Powierski J.
1973 Studia nad strukturą administracyjno-terytorialną ziemi chełmińskiej i micha-

łowskiej w okresie piastowskim, Prace Komisji Historii, t. 9, Bydgoskie Towa-

rzystwo Naukowe, seria C, nr 13, Warszawa–Poznań, 3–86.

Rogalski B.
1986 Komturski gotycki zamek krzyżacki w Kowalewie Pomorskim na tle ówczesnej

architektury obronnej zakonu, [w:] Dzieje Kowalewa Pomorskiego, red. J. Da-

nielewicz, Bydgoszcz, 57–96.

Steinbrecht C.
1888 Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. 2: Preussen zur Zeit der

Landmeister, Berlin.

Torbus T.
1998 Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen, Schriften des Bundesin-

stituts für Ostdeutsche Kultur und Geschischte, t. 11, München.

Wasik B.
2013 Architektura zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań z 2013 roku,

mpis w Zakładzie Archeologii Architektury UMK w Toruniu.

Wiewióra M.
2012 Próba rekonstrukcji etapów budowy i układu przestrzennego zamku, [w:] Zamek

w Grudziądzu. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń, 366–371.

Źródła

Lustracja
Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. 2: Województwo chełmińskie, cz. 2:

Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygdała, Toruń 2009.

Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim

Opis
Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku

1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3–4.

Słownik
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, Warszawa,

nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880–1914.

Ry

c. 1. K

owa

lew

o P

om

or

sk

ie. P

rze

kr

ój N–S p

rze

z za

m

ek w

ys

ok

i, w

ido

k o

d ws

ch

od

u, o

prac. B

. W

asi

k