Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, czyli Krzyżacy w latach 1402-1455 mieli w posiadaniu wschodnią część Brandenburgii, tzw. Nową Marchię. Kraina ta, może niezbyt zamożna, pełniła niezwykle istotną rolę na szlaku krzyżowców zmierzających do państwa krzyżackiego, aby zasilić zakonne szeregi. Polityka wójtów krzyżackich, sprawujących rządy w imieniu wielkiego mistrza, miała też za zadanie ściągnięcie jak najwyższych podatków i skupienie w swoich rękach wszelkich przywilejów, odbieranych ich poprzednim właścicielom. Spowodowało to konieczność wzniesienia szeregu zamków w miastach takich jak Kostrzyn, Gorzów, Choszczno czy Świdwin. Krzyżacy posiadali także jeden zamek wzniesiony z dala od ośrodków miejskich, posiadający charakter ufortyfikowanego folwarku. Chodzi o zamek w Chomętowie, położony na zachód od Dobiegniewa, na terenie dzisiejszego powiatu strzelecko-drezdeneckiego.

Pierwsza wzmianka o Chomętowie pochodzi z 1333 roku, kiedy to rycerze von der Osten z Drezdenka najechali na tutejszy dwór obronny. W 1337 roku miejscowość obejmowała lenno rycerskie Henningusa (Kremzow) i 56 łanów chłopskich. Od 1350 roku dwór znajdował się w rekach rodu von der Osten. W 1375 roku wymieniono tutaj Henninga von Brederlow, a w latach 1393 i 1400 Jakuba von Papstein. Następnie zamek pozostawał w rękach krzyżackich. Przebywali tutaj często krzyżaccy wójtowie Nowej Marchii. W tym też czasie wznoszono zabudowania murowane, z których zachował się jedynie dom mieszkalny. W latach 1411, 1422 zamek był plądrowany przez wojska polsko-litewskie, a w 1433 roku - husyckie. W 1454 roku zamek przywrócono rodowi von Papstein, ale w 1465 roku Burchard von Papstein zrzekł się majątku na rzecz elektorów brandenburskich. Następnie stanowił on siedzibę wójta nowomarchijskiego. Od lat 70. XV wieku, do roku 1945 miejscowość była własnością rodu von Brand. W 1878 roku Brandowie z Chomętowa, Długiego Ługów i Osieka i utworzyli majorat o wielkości 6230 ha.

W obrębie nowożytnego założenia dworsko-folwarcznego na półwyspie Jeziora Osiek (wg legendy półwysep został usypany przez moce piekielne), zachował się pokrzyżacki dom mieszkalny (wieża rycerska) pochodzący z 1 połowy XV wieku. Budowla zostala wzniesiona po południowo-wschodniej stronie załozenia na planie prostkątnym, na osi północ-południe. Wzniesiona z cegly, o kamiennej podbudowie, nakryta została dachem dwuspadowym. W elewacji frontowej usytuowane jest wejście do piwnicy i na pierwszą kondygnację, w elewacji tylnej znajdują się dwa wąskie okna strzelnicze, świadczace o militarnym charakterze budowli. W południowej części elewacji frontowej zachowane są sztraby, tzw. strzępia świadczące o planowanym połączeniu budowli z murem obronnym lub inną budowlą w obrębie założenia. W elewacji południowej - szczytowej, w przyziemiu zachowało się zamurowane wejście i półkoliście zamknięty otwór w wykuszu. Budowla jest podpiwniczona, dwukondygnacyjna. Od czasów nowożytnych służąca wyłącznie celom gospodarczym. Po zachodniej stronie średniowiecznej budowli usytuowany jest dziewiętnastowieczny, parterowy dwór należący niegdyś do rodu von Brand. Obecnie zabudowania zespołu dworsko-folwarcznego stanowią własność zamieszkalej tutaj społeczności łemkowskiej, wysiedlonej na te tereny w l. 40 XX wieku w ramach akcji Wisła. Budowla znajduje się w złym stanie technicznym, jeszcze w l. 60. XX wieku runął szczyt północny, prowizorycznie póżniej naprawiony. Ubytki w połaci dachowej powodują natomiast zaciekanie konstrukcji wieźby dachowej. Podjęcie prac remontowych jest niezwykle trudne, ze względu na rozdrobnienie własności. Omawiana wieża mieszkalna stanowi unikalny w tej części województwa lubuskiego przykład średniowiecznej budowli mieszkalnej. Atrakcyjności budowli dodaje fakt, że stanowi ona jedyny zachowany przykład krzyżackiego budownictwa na terenie nowomarchijskim i świadczy o mało znanym wątku z dziejów zakonu krzyżackiego.

Błażej Skaziński

Bibliografia: - Brzustowicz G. J., Średniowieczne Chomętowo, [w:] Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 5, 1998, s. 35-42. - Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.