Dalszy przebieg działań wojennych.
~ Sytuacja międzynarodowa w drugiej pofowie lat trzydziestych.
~ Zafożenia polityki zagranicznej państw osi.
~ Gfówne problemy wewnętrzne w państwach Europy oraz
w Stanach Zjednoczonych przed II wojną światową.
Ofensywa niemiecka w Europie Zachodniej
Po zakończeniu kampanii w Polsce Niemcy zawiesily dzialania ofensywne na okres zimy 1939/1940 r. Jeszcze w październiku 1939 r. Hitler wystąpil do rządów Francji i Wielkiej Brytanii z formalną propozycją rokowań pokojowych, która zostala jednak odrzucona.
Dróle de guerre, zwana też Sitzkrieg (dziwna, śmieszna wojna, wojna na siedząco), trwająca od 3 IX 1939 do wiosny 1940 r., charakteryzowała się niesłychanie intensywnymi zbrojeniami. W kwietniu 1940 r. wojska hitlerowskie zaatakowaly Danię i Norwegię - państwa, które nie byty dotąd w stanie wojny z III Rzeszą. Danię opanowano w ciągu jednego dnia. Niemcy pozostawili formalną władzę króla i rządu duńskiego, wprowadzając tu porządek okupacyjny dopiero w 1943 r. Równocześnie zostala zaatakowana Norwegia. III Rzeszy zależalo na opanowaniu portów norweskich, których posiadanie ulatwialo atak na Wielką Brytanię, a także dawalo kontrolę nad handlem rudą szwedzką. Z tych samych powodów los Norwegii nie byl obojętny Anglii. Wojska niemieckie bez trudu pokonaly lądową armię norweską, wspomagane przez profaszystowskie ugrupowanie pod wodzą Vidkuna Quislinga. Nazwisko tego norweskiego faszysty stalo się symbolem kolaboracji z Niemcami. Wielka Brytania wydala do Norwegii korpus ekspedycyjny, który od kwietnia do czerwca toczyl walki, m.in, wokól portu Narwik. Ofensywa niemiecka na terenie Francji spowodowala wycofanie się wojsk angielskich i walczących u ich boku oddzialów polskich. Król i rząd norweski udali się na emigrację na Wyspy Brytyjskie. W Norwegii zaczęta się wladza niemiecka, wspierana przez profaszystowski rząd Quislinga.
20
Płonqcy Narwik. Wiosnq 1940 r. "siedzqca wojna" na Zachodzie zakończyła się niemieckim atakiem na Danię i Norwegię. Powoli okazywało się, że wojny nie da się przesiedzieć

10 V 1940 r. ruszyła następna ofensywa niemiecka w Europie Zachodniej. Podobnie jak w czasie I wojny światowej armia niemiecka zaatakowali Francję przez Belgię, Holandię i Luksemburg. Ominęła w ten sposób umocnienia na granicy niemiecko-francuskiej - linię Maginota. Atak Niemców polegał na przeprowadzaniu szybkich, zmasowanych uderzeń zmotoryzowanych dywizji pancernych, wspieranych przez lotnictwo. Nie istniała linia frontu, często nieprzyjaciel byt i z przodu, i z tyłu, mimo że wojska francuskie, wspólnie z korpusem brytyjskim i oddziałami polskimi, dysponowały większą niż Niemcy liczbą żołnierzy Jednakże szybkość ofensywy hitlerowskiej okazała się druzgocąca. Wśród Francuzów nie było woli walki. Jeszcze w 1939 r. profaszystowski działacz Marcel Deat pytał:
"Dlaczego mamy umierać za Gdańsk?" ~'~LtE W maju i czerwcu 1940 r. Francuzi nie
chcieli umierać za Francję. =_ Pełna odpowiedź na pytanie o przy
czyny postawy spoleczeństwa francuskiego w 1940 r. jest trudna i nadal budzi spory Niewątpliwie jedną z nich by
to straszliwe wykrwawienie w I wojnie t~ światowej (w okresie międzywojennym
liczba ludności Francji stale się zmniejszała). Pewną rolę odegrały także sympatie profaszystowskie niektórych ugrupowań (zob. Historia 1871-1939, s. 218), polityka komunistów, wiernych wskazaniom Kominternu, który w tym
czasie zalecał "neutralność" wobec woj- , t.: ny "imperialistów", (we Francji równa
ła się ona wówczas rozbrojeniu w obliczu agresji), oraz nieudolne i defetystyczne dowództwo. W trakcie walk
zmieniono gtównodowodzącego - gen. Maurice'a Gamelina zastąpił gen. Maxime Weygand, trzykrotnie zmieniat się premier -16 czerwca został nim marszałek Philippe Petain. Nowy (od 10 maja) premier brytyjski Winston Churchill czynu rozpaczliwe wysilki,'by skłonić władze francuskie do kontynuowania walk. Jednakże Francja była pogrążona w totalnym chaosie. Petam zdecydował się na propozycję zakończenia działań wojennych. Brytyjczycy z ogromnym trudem ewakuowali przez Dunkierkę swoje siły, poprzednio przystane na pomoc Francji, dzięki poświęceniu zarówno swojej floty wojennej, jak i angielskich wtaścicieli łodzi i jachtów, którzy pod nieustannym. ostrzałem przewozili przez kanat La Manche wycofujące się grupy żotnierzy brytyjskich. 21 VI 1940 r. w dostarczonym z muzeum wagonie, w którym w 1918 r. przedstawiciele Niemiec podpisali rozejm, a który ustawiono na stacji Rethondes w lasku Compiegne, pełnomocnicy rządu francuskiego otrzymali z rąk niemieckich warunki kapitulacji. Akt ten został podpisany przez Petaina 22 czerwca.
21
Francję podzielono na strefę okupowaną na pólnocy, z Paryżem, i tzw strefę wolną, w której istnial rząd francuski z siedzibą w Vichy. Zebrane Zgromadzenie Narodowe powierzylo pelnię wladzy 84-letniemu marszalkowi Petainowi. Wladze oglosily, że w nowym paustwie hislo: "Praca, Rodzina, Ojczyzna" ma zastąpić haslo: "Wolność, Równość, Braterstwo". Państwo Vichy stilo się państwem satelickim III Rzeszy. Flota i francuskie imperium kolonialne mialy podlegać formalnie reżimowi z Vichy. Część wlidz kolonialnych nie uznali jednak kapitulacji. Niewielka
grupa żoinierzy nie akceptujących kapitulacji, ze świeżo awansowanym do stopnia generila brygady Charlesem de Gaulle'em na czele, przeprawili się do Wielkiej Brytanii, gdzie utworzyli Komitet Wolnej Francji. Wladze w Vichy wydaly na de Gaulle'a wyrok śmierci. Do Londynu przybyli także wladcy Holandii i Luksemburga oraz rząd belgijski. Wielka Brytania stawali się wyspą "ostatniej nadziei".
W czerwcu 1940 r, do wojny przystąpily Wiochy, których armia zaatakowali wojska brytyjskie stacjonujące w Egipcie, dążąc do opanowania Kinalu Sueskiego. Ich ofensywa zostali jednak powstrzymana przez Anglików.
~~t~z~ń
Bitwa o Anglię
0d czerwca 1940 do czerwca 1941 r. ciężar wojny spoczywal na Wielkiej Brytanii, która nie zaprzestala walki, mimo propozycji pokojowych zlożonych przez Hitlera po klęsce Francji. Churchill zapowiedzial, że Anglików czekają "pot, krew i lzy". Tymczasem Hitler przystąpil do realizacji planu inwazji na Wyspy Brytyjskie. Przygotowaniem do tej inwazji miali się stać powietrzna bitwa o Anglię. 0d sierpnia do października 194U r. prawie 3 tys. samolo
,~, ~'
22

tów niemieckich, bombowców i myśliwców, uczestniczylo w masowych nalotach na lotniska, porty i fabryki angielskie. Od września zaczęto bombardować Londyn. Wielka Brytania zdolala się jednak obronić. Niemcy stracili około polowy swoich samolotów Brytyjczycy prowadzili także akcje ofensywne, bombardując porty i miasta niemieckie. Udalo im się dotrzeć nawet do Ber
lina. W listopadzie 1940 r. byto już wiadomo, że "bitwa o Anglię" nie osiągnęła celów zakładanych przez do
wództwo nazistowskie. Lotnictwo niemieckie kontynuowało naloty, ale z planów inwazji Hitler musiał się na razie wycofać. Niektórzy historycy uznają, że była to pierwsza zapowiedź przyszłej klęski III Rzeszy
Następną formą walki
Walka o basen Morza Śródziemnego i Bliski Wschód
W drugiej połowie 1940 r. III Rzesza umocniła i rozszerzyła swoje sojusze. We wrześniu podpisano pakt trzech. Niemcy i Włochy ustaliły zasady ścisłego współdziałania na frontach europejskim i afrykańskim, a Japonia migla ustanowić "nowy lad w Wielkiej Azji Wschodniej". Wszystkie trzy państwa zobowiązały się do udzielania sobie wzajemnej pomocy "politycznej, gospodarczej i wojskowej". W listopadzie przyłączyły się do paktu Węgry, Słowacja i Rumunia, a w marcu 1941 r. - Bułgaria.
Od 1940 r. Włochy i Niemcy wyraźnie dążyły do opanowania basenu Morza Śródziemnego, zarówno przez zdobywanie wpływów na Bałkanach, jak i podporządkowanie Afryki Północnej. Rumunia stawała
23

się państwem coraz bardziej uzależnionym od Niemiec. W czerwcu t ~ J""~(~~ a~t~~~~~~~~el ~,qy ~~r~y~,~, ~~;.w~' dd~`,f~b,~w,~M~~~,' 1940 r. zostala zmuszona do oddania Związkowi Radzieckiemu Besa- ~ W~y,vF~~~i~~~i,,~j~~~~~~(,~4~"~,~7~("'~~zli~WF,y robił, natomiast w sierpniu Niemcy i Wlochy w drugim arbitrażu wie- ,~d~~-~~~~~~~" y~~~~4'~t~~"~~~~~1,`1~"~M~,'"~ ~~~'~i`~~~~r deńskim sklonily ją do odstąpienia Węgrom części Siedmiogrodu, 1*~~ ~~`F ~~~~~~~;~i'~*t~~"~` ~"~~~~,"~,q~W"~~ "~w 'aa�
ia n 3 V a p oA y
3 ~~~ kp~ y 4, k ~ ~A ~j ~ t
a w miesiąc później Bulgarii części Dobrudży (zob. s. 28). Wlaśnie te ~~ ~~~kA~s~ Vr7a ~~'~"i~jlt,`~ 0~6 ~ ~p~;~ i ~~4~t~~"~~ 1�,.
k y lń ~,,~~ a~'"E~ ~'~ ~ "git f i,,: e yn Lt '
nabytki terytorialne, uzyskane dzięki Niemcom, staly się przyczyną ~ , *k ~~ "~ ~ ~łi ,~~~ 1,~,~ *,;it ~~, w,~r~ " "
przystąpienia tych dwóch ostatnich państw do paktu trzech. Rumunia, ~`~~~~~'ya,",,~'`e~;~~~i* "~~W~~i~~~"~J'~~~,~rf�-, ~ ~,~~r ~ `~ dli,^ t~,y y~l~n , t
calkowicie bezsilna, także b la zmuszona od ć tak dec z . W t m ~~~ ry~~~ ~ ~~ ~i "*" ~ ~~ ~ j~~ t"
Y p Ją ą Y Ję Y ~o ,a~ll~ , ,'y ,~~ ,~", 1 1 d, � , j.
czasie (od października 1940 r.) armia włoska toczyla walki na terenie ~ ~~;j~~ ~r~~~~`~1 ~ ~~li~',a~~,;~ ~,~~ "~~`~ ~"~,�,' Grec i nie osi a c ednak wi ksz ch sukcesów 'f ~~^* ~j~~"~~~~ j~~itj~ ~~~~~ ~~~~ I''~I' ~~`~i
j t ąg Ją J ę Y i ;i ~ ~~ iks, ~ 6~ ai ,~ ~"~ 1~ ~)y~1j~
~....zHWW=. ,. ~ h~"~` w ti ~~�,,1 F" "A^ jy�, ,M . j ~ ` y' ~d.~t~`!L~~ ~ń~�`
Dziatania wojenne w Europie arat f`�'vw e brn��e
nie k h i Afryce Północnej w latach 1939-194 T n4.^,
sojusznlkbw Nlunuec A~ ~ t A .(i.a~,9~sprzyinievonych Vt ~(rra~~ radżeckch
Narwi ~ �Murmańsk AI-Alanai� waznelsza X1940 _ 1942 bitwy Rejkiavik ISLANDIA
1941amer.) ~ Q, Q Narwik htwyzudżalem O (19401adowanie bryt., �Kirum
1940 jednostekpolskch ' �Archangielsk n asowane naloty A=VAt9I(r) ) ~ ~ państwasi
Q' ` ~" !/
~oTno dheim ~~ 8Wf , H O ~Z X11939-1111940 ~ Ipkada
fiń.-mdz.wolnenmowa temngraś~44 Z W I I, Z E K Helsi ó i
Óslo Sztokóolm Tallmo R A D 2 I E C K I N EST A
�Edynburg , N RyĄa p'iWAMoskwa formowanie WIELKA ~s~ oANIA 1941-1942 ArmiiFolskeh gen. Andersa;
~'~, Kope haga Ktalpeda� ~f-Nf~ Kujbyszewo ~ I IRLANDIA B R Y TA N I A K oiewr no �
bntwa lotnicza ' �
Dublin0 c Wieikz) Bryt gg ;:. �Hamburg : ^lafYSk Buzin ls4g
Cove try V tg~ OAm arfj#(tt ~aOan . r f~f , o oronei ew1942c1 ónBzu~~,(~Kurek ROLANPIA yvarS a
Londy ~�E"a ~.1 $ M C Y i 1s3 ~,f - Vllt t8/2-ll78IJ
Dunkierk OB Stalngrad '. Hawro �Frankfurt r �. wo L $ K((yK~jGww ~ 1942-1943 I v " �. Lwów 't ~, ~ 'f.
Brest� Ner" ~ ,,git raw: I
VI t nach alxa vffedarh, stowAawa ~ ^ Astragran F ~A AJCAR ~W 8SZt0 G A ~iN7
viony� �Odessa o W Ę ~~II(( 2f ^ 1
eordeauxo państvvóon~ Mediolanr~est 50 ..... `y R U M U N I A
Francuskie ~rYn (y " n NG zkeeia ''a BUkarAS2t0 Sewastopolpalta oz�Y g T
ó X1942� Mórsyló Ć � \ ~~'OS g
okup, niem.) O n_ g~ IA\ 714 Korsyka
Ifr., �d Rzym C \ awl. ~~q oSofia
Q XI 1942 w1.) , ~~ O \ Alb a Stamóul Madryt �Barcelona w (wt.lo
j Neapol� y Tare L~rana Sąloniki Ankarao IRAN Lisbonao ~~ H I S Z P A N I A Sardynia ~ yyz ytt t''~f~t T U R C g A 1�radz. ryt.1 adnac. ~bsyt.
Gibrabar ~ f k(r)seiec 1992 Sycylia ~~eny y r (posiadł. fr., Tang ~' Algier �Tunis Ma/za D~ dek ne;� d VI 1941 okup. ryt.) ko e. P. oran A I g i e r i a ~ Ibryt.l V t9lt D rlwt~ ~ Ib ytl) Y r i a
~�Rabat Kreta u~bón Bejrut �Damasze
(posiadt. fr., 1940-1942 ~. I R A K' m�man ć
- podlegle rz3dowi w Vichy,/ ~ d Trypolis Tobruk Palesryna u ~ e (od V 1941 (mandat bryt.) s okup, bryt.) od X11942 "Wolnej Francji�� gptgyFCyrenejka lgql yyp, pl.plamajn Jerozolima�
2 ~ deGaulle'a ~~ Bengazi PClt9ła1gq2 óleksandia
% %ptVaO t . ~ ~ I ś (Prot. i ~ p~f~�Kair \~z: bryt.) L i b i a V ~
Iwl.l A R A B I A 500 km
E g i p t obsz y p ow n posiadt ś - toskie w Afryce f ~ panstwa neutralne Ibryt.l'
~~ prze N' mcy p d rześnlem 1939 ~ ~ o z obsza y op owane przez ~ J S A U D Y J S K A
j szn kaw N iec 1939-1942 ~ " Brance państw we wrześniu 1939 sol snicyNemec
~~ posladloscbrytyjskie i obszary zachodnia granica ZSRR opanowane przez aliantów 1940-1941
~~ pahstwasprzymierzonew193g 1939-1942
posladiośclfrancusk.ie, Unia frontu w grudniu 1942 obszary opanowane przez Nlemcy L~ 1940-1942 podlegle rz9dowi wVchy trasy konwojów morskich 1939 1942 (maksymalny zasięg)
24

Rok 1941 przynióst rozszerzenie frontów wojny W marcu regent Jugostawii, książę Pawet, zadeklarowat przystąpienie do paktu trzech, ale już po dwóch dniach zostat obalony przez grupę oficerów Nowe wtadze z miodym królem Piotrem II unieważnity deklaracje księcia regenta. W kwietniu armia niemiecka, wspierana przez Wtochów, Bulgarów i Węgrów, wkroczyta na teren Jugostawii. Po dziesięciu dniach armia jugostowiańska skapitulowata, a król Piotr II udal się na emigrację do Wielkiej Brytanii. Warto zaznaczyć, że "nie planowana" przez Hitlera inwazja Jugosławii znacznie opóźnita przygotowania III Rzeszy do najazdu na Związek Radziecki.
Zwycięstwo Niemiec utatwity dążenia separatystyczne poszczególnych narodowości Jugostawii. Powstalo satelickie wobec Niemiec państwo chorwackie z przywódcą profaszystowskiego ruchu ustaszy Ante Paveliciem na czele. Część terytoriów Jugoslawii zagarnęty Butgaria i Węgry, resztę podzielono na dwie strefy okupacyjne - wioską i niemiecką. Wkrótce rozwinąt się tu silny ruch partyzancki. Jeden z jego nurtów, powiązany z pozostającym na emigracji królem, stanowili czetnicy (bojownicy, partyzanci) - pod dowództwem gen. Draźy Mihailovicia, drugi, później znacznie liczniejszy, tworzyli komuniści, którym przewodził Josip Broz-Tito.
Jednocześnie z podbojem Jugoslawii III Rzesza udzielna pomocy nieudolnie walczącym w Grecji wojskom włoskim. Do końca kwietnia cala Grecja zostata zajęta - część terytorium oddano Butgarii, resztę podzielono na dwie strefy okupacyjne - włoską i niemiecką. Król Konstantyn I udat się do Londynu. Korpus brytyjski ewakuowat się na Kretę. W maju Niemcy zaatakowali wyspę i po krwawych i ciężkich walkach zmusili Brytyjczyków do wycofania swych wojsk.
Przed Niemcami zaczęły otwierać się możliwości opanowania Bliskiego Wschodu, a więc zdobycia dostępu do ztóż ropy naftowej. Nastąpita intensyfikacja walk na froncie afrykańskim. Na przetomie 1940/1941 r. wojska brytyjskie podjęty udaną kontrofensywę i wkroczyty do posiadtości wtoskich, opanowując do czerwca 1941 r. Erytreę, Somalię i Etiopię, a w kierunku zachodnim część terytorium Libii z twierdzą Tobruk. W początkach 1941 r. Africa Korps (Korpus Afrykański) pod dowództwem gen. Erwina Rommla wspomógt armię włoską. Tak więc Hitler musiat zdecydować się na bezpośredni udziat wojsk niemieckich w kampanii afrykańskiej. Korpus Rommla odzyskat większą część terytorium Libii, ale Tobruk pozostat w rękach brytyjskich do czerwca 1942 r.
W maju i czerwcu 1941 r., by nie dopuścić do ekspansji niemieckiej na Bliski Wschód, wojska brytyjskie sttumity proniemieckie powstanie arabskie w Iraku oraz wspólnie z "Wolnymi Francuzami" zajęty Syrię, obalając tam władzę rządu Vichy
We wrześniu 1941 r., już po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej, wojska brytyjskie i radzieckie wkroczyty do Iranu, by zapobiec dalszemu zbliżeniu tego państwa do Niemiec. Dotychczasowy szach Reza, otwarcie sprzyjający Hitlerowi, zostat zmuszony do abdykacji, a tron objąt jego syn Mohammad Reza Pahlawi.
25

Ekspansja ZSRR w latach 1939-1941
Związek Radziecki, po zawarciu paktu Ribbentrop-Molotow, wkroczeniu na ziemie Rzeczypospolitej 17 IX 1939 r. i podpisaniu nowego porozumienia z Niemcami 28 IX 1939 r. - zmieniającego rozgraniczenie stref wplywów - prowadzi) politykę ekspansji terytorialnej. Przedmiotem tej ekspansji, poza terenami II Rzeczypospolitej, staly się Litwa, Łotwa i Estonia oraz Finlandia. Na przelomie września i października państwa baltyckie zostaly kolejno zmuszone do podpisania ukladów, zgodnie z którymi ZSRR otrzymywal prawo do tworzenia baz wojskowych na ich terenach i stacjonowania garnizonów radzieckich, liczących 20-30 tys. żolnierzy Litwie zostala przekazana Wileńszczyzna.
Finlandia odmówila podpisania takiego porozumienia. 30 XI 1939 r. rozpoczęta się wojna radziecko-fińska. Zaatakowanie Finlandii stalo się powodem usunięcia ZSRR z Ligi Narodów. Walki na froncie fińsko-radzieckim trwaly do marca 1940 r. Armia fińska, dowodzona przez marszalka Carla Mannerheima, stawila niespodziewanie silny opór, natomiast sity radzieckie walezyly nieudolnie i poniosly ogromne straty Wladze Finlandii zdawały sobie jednak sprawę z faktu, że nie są zdolne prowadzić w osamotnieniu dlugotrwalej wojny W podpisanym w marcu traktacie pokojowym Finlandia oddala Związkowi Radzieckiemu ok. 10�lo swojego terytorium, ale zachowala niepodleglość.
Inaczej potoczyly się losy republik baltyckich. W czerwcu 1940 r., w okresie kiedy kończyla się zwycięska dla Niemców ofensywa w Europie Zachodniej, Związek Radziecki zająl Litwę, Łotwę i Estonię. Mechanizm aneksji był taki sam we wszystkich trzech państwach. W momencie wkroczenia silnych oddziałów Armii Czerwonej władze radzieckie zwracały się w ultymatywnej formie do dotychczasowych rządów o dokonanie zmian personalnych. Do nowych wladz wprowadzano ludzi sklonnych do ustępstw lub liczących, że drogą kompromisu można będzie uratować resztki niepodleglości. Jednocześnie przybywali do państw baltyckich przedstawiciele NKWD, którzy w porozumieniu z nielicznymi zresztą komunistami danego kraju przygotowywali pełną aneksję. Oficjalnie wladze radzieckie unikaty sformulowań o przylączeniu do ZSRR. Nowe rządy zapowiedzialy wybory powszechne, które odbyty się w warunkach delegalizacji dotychczasowych partii i terroru zaprowadzonego przez NKWD i wojska radzieckie. Część dotychczasowych przywódców opuścila kraj, część zostala aresztowana. Tragiczne okazaly się losy tych dzialaczy, którzy szukali kompromisu i ulegli wladzom radzieckim, godząc się na wspólpracę w czerwcu i lipcu 1940 r. Albo zostali aresztowani, albo też stali się calkowicie dyspozycyjni wobec wladz radzieckich.
Nie wiadomo, jaka byla naprawdę frekwencja wyborcza i jak glosowano, ale oficjalne wyniki wyborów przeprowadzonych w eolowie lipca 1940 r. mówily o ponad 90-procentowym poparciu dla list komunistycznych. Nowo "wybrane" parlamenty zwrócily się natychmiast do Rady
26

Najwyższej ZSRR z "prośbą" o przylączenie do państwa radzieckiego. W sierpniu 1940 r. powstaly republiki radzieckie: Estońska, Litewska i Łotewska. Zaczęły się wielkie deportacje ludności w gląb ZSRR, w wyniku których zginęly dziesiątki tysięcy Litwinów, Łotyszów i Estończyków W czerwcu 1940 r. Związek Radziecki przylączyl Besarabię i część Bukowiny, tworząc nową republikę radziecką Moldawię. Reszta Balkanów zostala uznana za strefę zainteresowań Niemiec. Równocześnie przez caly okres 1939-1941 uwala wspólpraca niemiecko-radziecka w dziedzinie gospodarczej, a także policyjna, w zwalczaniu "wspólnych wrogów". Wydaje się, że Stalin do czerwca 1941 r. wierzył w trwalość paktu z Niemcami i odrzucał wszelkie doniesienia o wojennych przygotowaniach niemieckich.
Poczc~tek wojny niemiecko-radzieckiej
W czerwcu 1941 r. Hitler nakazał realizację planu Barbarossa. 22 czerwca w rocznicę wkroczenia do Rosji wojsk napoleońskich 3 milionowa arnia niemiecka uderzyła na ZSRR. Uderzenie poszło w 3 kierunkach. Grupa płn. Gen. Wilhelma von LEEBA PRZEMIESZCZAŁA SIĘ NA Leningrad. , środkowa gen. Fedora vonBocka ruszyła na Moskwę, płd. Gen. Gerda von Rundestedta wspólnie z oddziałami rumuńskimi i węgierskimi zajmowała Ukrainę,, aż do wybrzeży m. Czarnego. Ofensywa trwała do jesieni 1941 r. We wrześniu wojska niemieckie podeszły pod Leningrad i zadzęła się blokada tegio mniasta, która trwała dio końca 1944 r. W październiku działania frontowe zagrooziły bezpośrednio MoskwieNa południu pod koniec października zostały zajęte Krym i zaczęłio się oblężenie Sewastopola. W ten sposób w pierewszych miesiącach wojny armia niemiecka i jej sojusznicy finlandia rumunia słowacja i włochy a także ochiotniccy z belgii chorwacji dani francji i norwegi opanowali tereny na których mieszkało około 40% mieszlańców ZSRR. Do końca 1941 r. Do iewoli niemieckiej dostało się 3 mln. Żołnierzy radzieckich. Dotąd trwają dyskusje nad przyczynami tak szybkich zwycięstw niemieckich w tej kampanii. Wiara do ostatniej chwili w sojusz z niemcami i ubytkii w kadrze oficerskiej spowodowanee czystką z 1937 r. Na pewno stanowiły niektóre z tych przyczyn. Pewną rolę odgrywały też nadzieje wśród części poddanych władzy radzieckiej narodów bbałtyckich i ukraińców na uniezależnienie. Hitler przeciwstawił się jednak planom poparcia dążeń narodowych ludności podbitych terenów a ludobójstwo
27
dokonywane na jeńcach radzieckich i polityka wladz niemieckich na okupowanych terenach uniemożliwily jakiekolwiek formy porozumienia. Ludobójstwo to ulatwial w pewnej mierze fakt, że ZSRR nie podpisal konwencji genewskiej o jeńcach wojennych.
W grudniu 1941 r. zaczęła się bitwa o Moskwę. Wojska radzieckie przystąpily do ofensywy i Niemcy musieli się cofnąć o 100-200 km. III Rzeszy nie udalo się w Związku Radzieckim zrealizować Blitzkriegu (wojny blyskawicznej), która przyniosla im takie sukcesy we Francji. Podejmując decyzję o zaatakowaniu ZSRR Hitler nie brat pod uwagę możliwości posilkowania się propagandą "wyzwoleńczą". NiektóI "Wielkie Niemcy" i Nowa Europa"
I w końcu 1942 r.
I -. - 200 km , oh z y należdce do
I~~' ~. r ', N e ec przed wrzedn em 1939 Narwik�
ds ry payldczone �Kir( do III RzusW 1989-1942
_~ ohszary pod okupacjd niemiecka w grudniu 1942 -~ soh~sznicy Niemiec I Wioch
-~ ohszarykontrolowane
przez aliantów w gruMiu 1942 I I pahstwa neutralne
II , - odstarY payfdczone ao zsRR �tron nelm I : . 1939 1940, w 1941 tajęte
I . . ~~ przez Państwa osi
granica III Rzeszy w końcu 1940 I granica "Wielkich Niemieć'
I w 9mdniu 1942
Szetlandy Bergeri I linia frontu w grudniu 1942
= Oslo I o
N
Glaógow �Edynburg �Belfast
IRLANDIA Dubllno
WIELKA e Birmingham
B R Y T A N 1 A Amsterdaó cD j
0 oLondyn N q~
1940-1942 pod I od XI 1942 p~
lgq0-1942 strefa nieokupowana N II padlegla rtddowi w Vichy.
od XI 1942 pod okupacld niemieckd H
I
�Góteóorg D a n i a
Kopenhgagao "Ntalma
Algóer ` �Tunis A I g i e r i a ~Tun~źla,
Me/ta /bryt.)
a ~
~t`~ ansk ~ onszary utracone przez Finlandię � I w wojnie t ZSRR 1939 1940
i odzyskane przez nig w 1941 ~opossary k p I 'z II w I~kafinskeio ivckio
�Arc a
a
rg I~eISInDk1 _ �Lęnirgrad
Moskwa 0
ó harkow �Kijów ' _.,\
a
via 1 t. Ą
:a
? Y ~ k Dnicpropi~ ~a
gna
_- ...~",.,..0 Innir
T U R C ~ A 4teny
i7odekanap'z' y lwl.l
28

rzy wspólpracownicy Hitlera, m.in. Alfred Rosenberg, uważali, że choćby propagandowe poparcie ruchów narodowych w państwie radzieckim i ogloszenie "wyzwolenia" ludności radzieckiej spod wladzy komunistów mogloby ulatwić sukcesy Niemców Próby takie były podejmowane, ale Hitler od początku byl im przeciwny 30 VI 1941 r. we Lwowie OUN proklamowal powstanie państwa ukraińskiego, jednak Niemcy nie uznali istnienia tego państwa, a jego przywódca Stepan Bandera został aresztowany Podobny los spotkal Andrija Melnyka, który próbowal tworzyć wladze ukraińskie w Kijowie. Na terenach Ukrainy Zachodniej powstaly oddzialy ukraińskie walczące z Niemcami, a także z partyzantką radziecką i polską. Dopiero w 1944 r. "banderowcy" i "melnykowcy" stali się Niemcom potrzebni, a ich przywódcy zostali uwolnieni. Część Ukraińców wstępowala do Dywizji SS Galizien. Proniemieckie formacje powstaly również na terenie republik baltyckich. Utworzono dywizje - kozacką, a w 1944 r. tataro-turkmeńską i kaukaską. Dowództwo niemieckie zdecydowalo się, choć z dużymi oporami, na rekrutację wśród jeńców radzieckich, do oddzialów pomocniczych, z których powstała Rosyjska Armia Wyzwoleńcza (ROA) pod dowództwem gen. Andrieja Wlasowa.
Wojna na terenie ZSRR mula być "wojną totalną". Utworzono specjalne ugrupowania esesmanów (Einsatzgruppen - grupy operacyjne), które na terenach zajętych przez wojska niemieckie mordowaly ludność żydowską, a także calą inteligencję. Opracowano Generalplan Ost (Generalny Plan Wschód), przewidujący, że na terenach rosyjskich zostanie osiedlonych wiele milionów Niemców, którzy znajdą tu "przestrzeń życiową". Ludność slowiańska migla pelnić rolę siły roboczej, jej część zamierzano przesiedlić na wschód w celu przygotowywania terenów pod dalszą kolonizację niemiecką.
Szok pierwszych tygodni wojny byl straszliwy Sztaby radzieckie utracily możliwość dowodzenia, całe armie znajdowaly się w okrążeniu, masowo oddawano się do niewoli. W ogromnym pośpiechu i balaganie przeprowadzano ewakuację wladz i urzędów. Stopniowo jednak organizowano skuteczniejszy opór.
"Bracia i siostry" - tak oto zwrócil się do spoleczeństwa Stalin w swoim pierwszym przemówieniu po wybuchu wojny, wygloszonym 3 VII 1941 r. Aleksander Newski, Dymitr Doński, Kużma Minin i Aleksandr Suworow, bohaterowie historyczni Rosji, zastąpili w propagandzie bohaterów rewolucji. W 1944 r. zezwolono na otwieranie cerkwi. W obliczu straszliwych okrucieństw niemieckich wojna stawala się w świadomości spoleczeństwa "wojną narodową" (ojczyźnianą), wojną o przetrwanie.
Jednocześnie jednak nie ustawal terror wewnętrzny Stalin zadecydował o masowych przesiedleniach calych narodowości. W 1941 r. zlikwidowano m.in. prawie dwumilionową Autonomiczną SRR Niemców Nadwolżańskich, w 1944 r. wywieziono całą ludność tatarską z Krymu, na Syberię przesiedlono Czeczeńców i Inguszy Na froncie dzialala NKWD i tzw Smiersz (śmierć szpiegom), jak nazywano kontrwywiad wojskowy. Obozy pracy nadal zapelnialy się więźniami.
scE ,~n~
KPACHOŃ
POMTA
BDAbILE
29
Stany Zjednoczone a wojna. Pearl Harbor
Stany Zjednoczone nie brały udziału w wojnie, ale bacznie obserwo
a wały rozwój wydarzeń. W Kongresie amerykańskim stale ścierali się
między sobą zwolennicy tradycyjnego izolacjonizmu z rzecznikami ;' uczestnictwa w polityce światowej. Prezydent Franklin D. Roosevelt
,," był zwolennikiem aktywnej polityki amerykańskiej uznając, że Stany ". ' Zjednoczone mają obowiązek wspomóc demokracje europejskie.
W marcu 1941 r. udało mu się doprowadzić do uchwalenia przez Kon- ` ~ ,~ gres ustawy lend-lease (pożyczka, dzierżawa), która upoważnili prezy
w denta do udzielania różnych form pomocy w postaci "pożyczania"
i "przekazywania" broni i towarów państwom walczącym z Niemcami.
f ~:: , , ~y, ,w W sierpniu 1941 r., czyli już po napadzie Niemiec na ZSRR, doszło
do spotkania Roosevelta i Churchilla na pokładzie pancernika "Prince of w ~, Wales" (Książę Walii). Obaj mężowie stanu podpisali Kartę Atlantycką,
precyzującą cele wojny Karta ujmowała wojnę jako walkę w obronie demokracji i praw człowieka (zob. s. 40 i 48). Tak
3
zwane cztery wolności, sformułowane ~' przez Roosevelta - wolność religii,
wolność słowa oraz wolność od nędzy i wolność od strachu, uznano za fundamenty świata powojennego. Stopniowo
T. Kartę podpisały państwa koalicji, Zwią- ' ,~,~y", zek Radziecki podpisał ją z pewnymi za
strzeżeniami, stwierdzając, że nie zamierzy gwarantować nienaruszalności
granic z okresu przedwojennego, który
to postulat zawierała Karta.

O bezpośrednim przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny zadecydowała Japonia. Państwo japońskie już w lipcu 1941 r. zmusiło kolaboracyjny
rząd w Vichy do przekazania mu kolonii francuskich w Indochinach.
We wrześniu 1940 r. Japonia uzyskała od władz w Vichy prawo do , wprowadzenia wojsk do północnych Indochin; w lipcu 1941 r. zajęła
całe Indochiny
7 XII 1941 r. bombowce japońskie bez wypowiedzenia wojny zaatakowały Pearl Harbor, bazę amerykańską na Hawajach. Stany Zjednoczone znalazły się w stanie wojny z Japonią, Niemcami i Włochami. Japonia zaatakowała też posiadłości brytyjskie w Azji. Natomiast radziecko-japoński układ o nieagresji z kwietnia 1941 r. pozostał nienaruszony Japonia podpisała go nie wiedząc o niemieckich planach wojny z ZSRR. Tak więc wojna objęła Daleki Wschód i Azję Południowo-Wschodnią. Japończycy ruszyli jak burza. Do połowy 1942 r. zajęli Birmę, Filipiny, Indonezję, Malaje i większość wysp Oceanii. Japonia planowała też atak
na Australię. Flota japońska panowała na Oceanie Spokojnym. ~ . ,
30

Działania wojenne w latach 1942-1943
Lata 1942-1943 byty okresem najcięższych zmagań na wszystkich frontach II wojny, zarazem byt to okres dziatań wielkiej koalicji. Wojna objęta już caly świat, toczyli się w Europie, Afryce i Azji, braly w niej udziat państwa wszystkich kontynentów. Na lądzie, morzu i w powietrzu zmagaly się regularne armie i oddziaty partyzanckie, walczono na frontach i w podziemiu.
Front radziecko-niemiecki byt przez ponad rok jedynym, a przez cacy okres 1941-1945 najważniejszym frontem europejskim, skupione na nim byty największe sity niemieckie. Po przegranej bitwie o Moskwę i cofnięciu części środkowej frontu dowództwo niemieckie przygotowato
wielkie uderzenie na potudniu. w maju 1942 r. od ataku na Pólwysep Kerczeński. Po zaciektych walkach Niemcy zdobyli, broniący się ponad pól roku, Sewastopol i ruszyli w stronę Donu i Wotgi, by opanować Zagłębie Donieckie i zdobyć linie wyjściowe do powtórnego ataku na Moskwę od potudnia. Chcieli dotrzeć do granic Turcji i Iranu, aby zająć roponośne tereny nad Morzem Kaspijskim.
We wrześniu 1942 r. zacząt się szturm na Stalingrad (obecnie
Ofensywa niemiecka rozpoczęli się
Wotgograd, przedrewolucyjny Ca
rycyn), walki o opanowanie całego ` s miasta trwaly do lutego 1943 r.
Jednocześnie armia niemiecka ruszyli w kierunku Kaukazu, jednak nie zdolala wkroczyć na Zakaukazie. Bohaterska obrona Stalingradu wiązała sity ponad 300-tysięcznej armii generata, później feldmarszalka, Friedricha von Paulusa. Tymczasem dowództwo radzieckie zaczęto przygotowania do okrążenia oddzialów niemieckich. W listopadzie 1942 r. kociol stalingradzki zostat zamknięty W walkach tych wstawita się 62 armia radziecka pod dowództwem gen. Wasilija Czujkowi. Odsieczy niemieckiej nie udato się przebić pierścienia wojsk radzieckich. Zima i głód dopelnity reszty - 2 II 1943 r. armia Paulusa skapitulowata. Oblicza się, że w walkach o Stalingrad zginęto lub dostalo się do niewoli ok. 500 tys. żołnierzy niemieckich i rumuńskich.
Yo przełomie stalingradzkim zaczęty się ciężkie walki na calym środkowym i poludniowym odcinku frontu, Charków przechodzi) z rąk do rąlc. Przez cacy lipiec toczyta się, największa w II wojnie światowej, bitwa pancerna o Kursk i Orzel (luk kurski). Brato w niej udziat po kilka tysięcy czotgów z obu stron. Niemcy rzucili do walki ponad 500 tys. żolnierzy. Zwycięstwo odniosla Armia Czerwona, która przeszli na
31

stępnie do natarcia na calej linii frontu. Na przetomie
września i października 1943 r. Niemcy zostali ode-
pchnięci na ponad 300 km, armia radziecka przekroczy-
ła Dniepr, a w listopadzie wyzwoliła Kijów. Od bitwy
pod Stalingradem inicjatywa przeszta w ręce radzieckie.
W tym czasie w Afryce Północnej Korpus Afrykań- ' ' ~' ~=fw
ski Rommla i 8 Armia brytyjska toczyty ciężkie walki.
Niemcy po zdobyciu Tobruku w lipcu 1942 r. ruszyli na
Aleksandrii, podejmując drugą, po nieudanej wtoskiej,
próbę opanowania Suezu. Do decydujących walk doszto
pod Al-Alamajn (El-Alamein), gdzie Rommel próbowat , � F
przetamać linię obrony Brytyjczyków. Walki przedtuża .a~~ ~. .~~.
ty się, a wojskom niemiecko-wioskim zaczęto brakować
sprzętu, benzyny i żywności. W październiku 1942 r. gen. Bernard ~~~f~~
Montgomery, który objąt dowództwo 8 Armii, przystąpit do ofensywy ~r~
Jego wojska otrzymaty samoloty i czotgi amerykańskie. W dziesięcin t~'
dniowej bitwie pod Al-Alamajn, uznawanej przez niektórych historykow ,f ,~
za przetomową, podobnie jak Stalingrad, wojska niemiecko-wtoskie zo- ~S ~~l
staty rozbite. Wojska brytyjskie ruszyty za cofającym się Rommlem.
W początkach listopada na terenie Maroka i Algierii, pozostających ~"~~
pod wtadzą rządu w Vichy, wylądowato ponad 100 tys. żotnierzy bryty
skich i amerykańskich, podporządkowały się im francuskie oddziaty ~
I
kolonialne. III Rzesza zareagowata zajęciem w listopadzie 1942 r. nie
~�
okupowanej dotąd części Francji. Mimo że rząd Petaina formalnie ist-
niat nadal, w rzeczywistości cała administracja przeszta w ręce Niem-
ców. Natomiast w czerwcu 1943 r. w Algierze ukonstytuowat się Fran-
cuski Komitet Wyzwolenia Narodowego z gen. de Gaulle'em i gen.
Henri Giraudem na czele. Niemcy umocnili się na terenie Tunezji, ,
traktując ten teren jako ostatnią bazę w Afryce, umożliwiającą utrzy-
manie choćby częściowej kontroli nad Morzem Sródziemnym. Dopiero ". .a
w okresie od marca do maja 1943 r. armia brytyjsko-amerykańska, !~
`~
z udzialem Francuzów gen. de Gaulle'a i pod naczelnym dowództwem ,
''
generata amerykańskiego Dwighta Eisenhowera, opanowała całą Tu-
nezję. Walki w Afryce zakończyły się definitywnie.
Zwycięstwa w Afryce umożliwity przeniesienie walk na południe ?i`~
Europy. 9 VII 1943 r. rozpoczęto się lądowanie aliantów na Sycylii,
która po miesięcznych walkach zostata opanowana. Jednocześnie
alianci przeprowadzali zmasowane naloty na miasta włoskie. Spowo =
dowato to zasadniczy zwrot w polityce włoskiej. 25 lipca Wielka Rada
Faszystowska w porozumieniu z królem odsunęta od wtadzy Mussoli- Ai~,~~
niego, na jego miejsce wyznaczając marszatka Pietro Badoglio, który
i ~
w początkach września podpisał akt kapitulacji Wioch. Mussolini zo- ~
stal osadzony w areszcie. Ale Wiochom nie udato się tak bezboleśnie
wycofać z wojny Wojska niemieckie rozbroity większość dywizji wio- ~i~'
skich, a komandosi Otto Skorzennego uwolnili Mussoliniego. Alianci
przed zimą 1943 r. opanowali potudnie Pótwyspu, natomiast reszta
Wioch, na pótnoc od umocnionej linii Gustawa, pozostata pod wtadzą ~t
r ~~
Mussoliniego.
1
32

Lata 1942-1943 byty także okresem cięikich walk na Dalekim Wschodzie. Błyskawiczna ofensywa Japończyków została zatrzymana w połowie 1942 r. Dwie wielkie bitwy morskie, na Morzu Koralowym w maju i kolo wyspy Midway w czerwcu, przyniosły przewagę Amerykanom. Japończycy musieli zrezygnować z zaatakowania Australii. Od sierpnia 1942 r. trwały ciężkie, prawie roczne walki japońsko-amerykańskie w rejonie Wysp Salomona. W listopadzie 1942 r. Amerykanom udało się pokonać Japończyków pod Guadalcanal. Niektórzy historycy uważają, że listopad 1942 r. - miesiąc, w którym kończyły się walki pod Al-Alamajn, armia radziecka zamknęła pierścień okrążenia

wokól wojsk niemieckich pod Stalingradem, a flota japońska poniosla wielkie straty - można uznać za przelomowy dla losów wojny
Tak więc po dwóch latach zmagań, pod koniec 1943 r., na wszystkich frontach inicjatywa przechodzila powoli w ręce aliantów, chociaż sily III Rzeszy, Japonii oraz ich sojuszników dalekie jeszcze byty od rozbicia. 0 strategii kolejnych działań aliantów migla zadecydować pierwsza konferencja wielkiej trójki w Teheranie (zob. s. 43).
Zagłada Zydów
Zaglada, zwana Holocaustem, była losem ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej w samych Niemczech i na terenie państw Europy - okupowanych, uzależnionych lub sprzymierzonych z hitlerowskimi Niemcami. Wszędzie, gdzie wkraczaly wojska niemieckie, zaczynalo się prześladowanie ludności żydowskiej, tworzono getta - zamknięte dzielnice dla Zydów
Zgodnie z zalożeniami swej rasistowskiej ideologii, w styczniu 1942 r. władze niemieckie zatwierdziły decyzję o Endlósung (ostateczne rozwiązanie), eksterminacji całej ludności żydowskiej, biologicznego wyniszczenia "rasy żydowskiej".
Obozy zagfady, obozy koncentracyjne sarn�e� SZWECJA i wielkie getta w Europie Kopenhaga
D a n i a � �Malmó dd
~~ryż �Reims
~P 8g Nsncy�
i
F r a n c j a ~' " i r~- ~ "~"~'
z~ro~n ~~ 4
,
�Berno
SZWAJCARIA y ~. r
~ J r
~Yarb. ~
"A,~"
. . . da ~' ,...,
~ ~ ~'~
r
wielkie getta ~obsza oku ~
ry powane przez Niemcy
obory koncentracyne ~ sojusznicy Niemiec i Wtoch
u
~t '
a
'
~ u k
obozy zagtady ~ państwa neutralne ,, l
~ ~ "
~
"~~
granica "Wielkich Niemiec" w grudniu 7942 .~ `" y" grad
,..'.~ , Be
^~ S e r b i a
34
Prawiertischken (Praviem9kisl Kown
Mińsk cześć
_.. " er~ns 1A#0f~10 "... ...

Endlósung objęto calą "niemiecką" Europę. Na terenach radzieckich wykonywaly je "grupy operacyjne" (Einsatzgruppen), realizowano je w obozach zagłady i w samych gettach. Miejsca masowych egzekucji: Ponary na Litwie, Babi Jar w Kijowie, obozy Treblinka i AuschwitzBirkenau na ziemiach polskich przeszly do historii jako tereny holocaustu ( zob. s. 83). Oblicza się, że z 8-9 mln Zydów europejskich zginęlo 5-6 mln. Na określenie bezprecedensowej tragedii Zydów w czasie II wojny światowej używa się też hebrajskiego terminu szoa (Shoah, zagłada).
Ku klęsce osi - działania wojenne w latach 1944-1945
Na froncie wschodnim od początku 1944 r. uwala nieustająca ofensywa Armii Czerwonej. Natomiast Wielka Brytania i Stany Zjednoczone przygotowywaly otwarcie tzw. drugiego frontu w Europie. Warto przypomnieć, że ZSRR walczyl wówczas tylko z Niemcami i zachowywal neutralne stosunki z Japonią, podczas gdy Stany Zjednoczone i Wielka Brytania już wtedy walczyly na dwa fronty - z Japonią na Dalekim Wschodzie i z Niemcami w Afryce i Wloszech. Na konferencji w Teheranie postanowiono, że nastąpi to we Francji, a nie na Balkanach, jak sugerowali Anglicy Jako miejsce lądowania wybrano wybrzeże Normandii. Calością operacji mial dowodzić gen. Eisenhower. Desant zostal poprzedzony atakiem bombowców W nocy z 5 na 6 czerwca flota wioząca wojska przeplynęla kanał La Manche. Zaczęty się ciężkie walki, trwające do bitwy pod Falaise w sierpniu, o utrzymanie i rozszerzenie zdobytych przyczólków. W początkach sierpnia wojska amerykańskie i sprzymierzone oddziały "Wolnych Francuzów" wylądowaly na poludniu Francji. We wrześniu cala Francja zostala wyzwolona, z wyjątkiem Alzacji i Lotaryngii. Najważniejszym zadaniem stalo się przelamanie umocnień na granicy francusko-niemieckiej i wkroczenie na teren III Rzeszy W celu obejścia linii umocnień zorganizowano we wrześniu desant powietrzny pod Arnhem, który nie zdolal osiągnąć przyczólka na wschodnim brzegu Renu. Wal Zachodni nadal bronil wejścia do Niemiec. W grudniu 1944 r. Niemcy podjęli ostatnią już kontrofensywę w Ardenach, która początkowo przyniosla im sukcesy ale w styczniu 1945 r. alianci zlikwidowali klin niemiecki. Jako ostatnią próbę ataku na Wyspy Brytyjskie Niemcy zastosowali w drugiej polowie 1944 r. naloty pocisków V1.
W czasie gdy trwały walki drugiego fróntu, armia radziecka rozpoczęła 22 czerwca wielką ofensywę, zajmując w lipcu Bialoruś i Litwę, przekraczając Bug i dochodząc do granicy Prus Wschodnich na pólnocy Wisty w części środkowej i Karpat na poludniu. We wrześniu Finlandia wycofala się z wojny i podpisala traktat pokojowy ze Związkiem Radzieckim. W sierpniu 1944 r., w czasie powstania warszawskiego
Główne uderzenie radzieckie skierowało się na Bałkany W sierpniu
1944król Rumunii Michał I zdecydował się na aresztowanie profa-
szystowskiego przywódcy Iona Antonescu i wydanie rozkazu
o przejściu armii rumuńskiej na stronę Armii Czerwonej. We wrześniu
przewrót w Sofii obalił władze proniemieckie. Władza w Bułgarii dostała się głównie w ręce
komunistów. Wojska radzieckie przekroczyły również granice Jugosła-wii i razem z partyzantką Tity zlikwidowały
resztki okupacji niemieckiej. Najcięższe walki toczyły się na Węgrzech. Od listopada 1944 do lu-
tego 1945 r. trwały próby zdobycia Budapesztu. Niemcy odsunęli od . ~,, ~w . ~ ~ ,. , ,~ ,~ , ,:
władzy regenta, admirała Miklósa Horthyego, który rozpoczął rokowa-
nia z aliantami, i wprowadzili rządy ugrupowania faszystowskiego strza- ~ , `
łokrzyżowców pod przewodem Ferenca Szalasiego. (~ , w�
~
Styczeń 1945 r. przyniósł podjęcie ofensywy na środkowym i północ- ~ ' ~'
f~~~~~ ~. .a . 1 ~.
.F
rzyniop: nym odcinku frontu. Zaczął się marsz na Berlin. W początkach lutego ~'
wojska radzieckie doszły do Odry, a 16 kwietnia sforsowały Odrę
i Nysę Łużycką. Równocześnie udało się izolować w Prusach Wschod-
r
nich stacjonujące tam dywizje niemieckie. Do kwietnia toczyły się na
tym terenie walki, w wyniku których wojska niemieckie zostały rozbi-
te lub skapitulowały
W kwietniu 1945 r. trwał swoisty wyścig w marszu na Berlin. Polem
bitwy stała się III Rzesza. 22 kwietnia pierwsze oddziały radzieckie za-
` "'
kani. ł rzedmieścia Berlina któr został nast nie okr żon . W suni te
Ję Y p ~ Y ęp ą Y Y ę
at oddziały radzieckie i anglo-amerykańskie spotkały się nad Łabą.
c~ 30 kwietnia Hitler popełnił samobójstwo.
W tym czasie trwały aktywne działania bojowe na południu. Wojska ~`~
amerykańskie z zachodu, a radzieckie ze wschodu wkroczyły do Austrii
r
f - i Czechosłowacji. ~ � '
, ,~
,
V
:
~
~
We Włoszech przez cały 1944 r. toczyły się ciężkie walki. Alianci ~ , A. ,.u
~
.
~~
,
od lutego 1944 r. próbowali przełamać linię Gustawa, która broniła do-
stępu do Rzymu. Głównym punktem oporu Niemców było Monte Cas-
kosZl sino. Walki trwały tu od lutego do maja (zob. s. 97, 98). W początkach ~~ći~ ą "
l czerwca został zdobyty Rzym. Ale ofensywa aliantów zatrzymała się
--
na linii Gotów, nad Padem w północnych Włoszech. Dopiero na wiosnę
1945 r. udało się ją przełamać. 28 kwietnia Mussolini dostał się w rę- ,
ce partyzantów włoskich i został powieszony, a 2 V 1945 r. skapitulo-
wały resztki armii niemieckiej na froncie włoskim. Tego samego dnia ~;;�
został ostatecznie zdobyty Berlin. Kapitulowały kolejne armie nie-
mieckie - 7 maja gen. Alfred Jodl podpisał akt kapitulacji w kwaterze "'
gen. Aizenhowera. Podobny akt bezwarunkowej kapitulacji podpisano
w obecności przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii
I
i Francji w nocy z 8 na 9 maja. J
Trwały jednak jeszcze walki na froncie japońskim. Japończycy od 1943 r.
znajdowali się w defensywie, ale walczyli zażarcie zarówno na lądzie, jak s ~ , ~ ,
i na morzu. Fanatyczna wierność cesarzowi i zasadom bushidó (japońskie-
y
go kodeksu honorowego) wzmacniała opór. Akcja kamikaze (boski wiatr), , 4 ,
f~u
36
~o
rriy raieo p a 1 ,
. P~~ A1,N~ TRANSPORT, ~R `Ó'T~KI TE~ZMIN D ~S'~~AWY
i D ~ . , .. i '-- - .. t . Y. ,...d

mlodych pilotów, którzy decydowali się na pewną śmierć prowadząc samoloty mające taranować przeciwnika, "żywe torpedy", to przykłady bohaterstwa i zarazem fanatyzmu Japończyków
Od sierpnia 1943 r. Amerykanie, stosując taktykę tzw. żabiego skoku, czyli kolejnych desantów, stopniowo opanowywali wyspy Oceanii, posuwa
Dziatania wojenne w Europie
i i Afryce Pófnocnej w latach 1943-1945
ISLANDIA oRejkiavik
oEdynburg ~ WVELKA
IRLANDIA BRYTANIA Dublino
Covenhy Am~. Londynu vi tsee~, H.awr�
F R A N ~ "~ron~~pJCAt I
Bordeaux� ,.. o Vlll 1811 Marsylia�
Korsyka I tx ta4E ~,~ _~~ /y ix tśu-~( 18M I
e(r)aoAi ~sae(r)...s
Q MaOdryt �Barcelona xt~~zMoYeA ss ~ Tlrana�~~ � Sofia Stam1ut JJ~ SardVnia 1944p � p
LiSbOna ~ H I S Z P A N I A Nea ol~ rent ~ Saloniki ~ Ankara
~ata0.9 oto TURCJA
Astracó ań
ó bilisi
IRAN
a~
ycylia ~f 9

~ Ateny o
v tsas x ,
Gibraltar Algiei see ;. ,
Tangero ~~,,/tt t~ ~odekanoF
~ Tunis
~ O�ran ~ dqalta D ~ (wl.) t S y t I d
oko HI p, (bryt.l
1 Llben
�Rabat A 1 g 1 6 r i B C Kreta / ben,) Bejrut>~Damasze
O f � I R A K
k r.l ~
I Palestyna V .~e
oTrypolis (mandat bryt,) l~rno an,~
(fc) ~
(fr.) Tobruk
y � Jerozolima
~
/t~ �o
Bengazi.� Cyranajka óleksandria
`
tf ~ ~~ o (Prot.
AI-Alamajri ~
�Kair w bryt.)
L i b i a
(wł.l ; A R A B I A
500 km E g i 'p t
'
obszar opanowany pasz (bM'1
aństwa osi i linia frontu' obszary opanowane p~ Paryż ńowstania przaciw Niemcom $ A U D Y J S K A
f
p pasz sprzymierzonych 1944 a terenach p ez nich opanowanych
�'
w grudniu 19d2 I ich kolonie w grudniu 1942 rućhu o zoaruań antyfaszystowskiego
p
I, granice państw we waeśniu 1939
w styczniu 1944 państwa neutralne linia spotkania wolsk
Ix te44 daty wystdpienia alianckich w maju 7945
'
~

w styczniu 1945 z koal .. trasy konwojów morskich
".W..,~..,.~ ICIi fasrystowskiej
37
A�
C9 /0~
Murmańsk
~ Natwt�k _ ~.
_a
�K uuna
.~ p D
2

e
Trondhermo V \~fjń;radz
Iawi9E20019 brOnl
\1 Ix tsaa blokada
~ Lenlngra~
'
o b,~�z' Ś Heisjój 1W/
, Sztokóolm Talll tgr
Bargen
~
d,
, N o
, ~
tA

GANII~
9
w Ko~Ymnh aga/N// Kr O na
_..
"Archangielsk
dzialania ofensywne I obronne wojsk:
państw osi
(gL hlBmieCńICh) ~~ Sprzymierzonych ~~ radzieckich [~,~ jugoslowiabskreh
bylych sefu zników Nlem7ec po przejściu na stronę atantów zmasowane naloty sprzymierzanych
Horsk ważniejsze 1943 bitwy
.~~`'q~ bitwy z udzialem Afnliem4 iednostekpoiskich
Z W 1 lV Z E K R A D Z 1 E C K I formowanie dywizji
kościuszkowskiej Z. Berlinga MOSKWB
O 1943
SI Ice Kujbyszew 0
informącyjne, prosimy ~po~ać nu3ńe ~ oz c'~~ rY P Y r
N ~'~STAW'_ r. ~ .~.~.

jąc się w stronę wybrzeży Japonii. Toczyly się też krwawe walki lądowe w dźunglach Filipin i Birmy W 1945 r. zaczęły się bombardowania miast japońskich. 6 VIII 1945 r. Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hirosimę, 9 VIII - na Nagasaki. Świat wkroczyl w erę atomową. Do dzisiaj trwają spory, czy użycie broni atomowej w tym momencie byto uzasadnione pod względem militarnym i w jakim stopniu decyzja ta wynikala z sytuacji wojennej, a w jakim dotyczyla już ukladu sil w świecie powojennym. Stany Zjednoczone byty w tym czasie jedynym państwem posiadającym broń atomową.
8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedzial wojnę Japonii. Wojska radzieckie wkroczyly do Mandżurii i rozbity stacjonującą tu ponadmilionową armię kwantuńską. Jednocześnie zajęły Koreę Pólnocną i Sachalin. 15 sierpnia Japonia zwrócila się o zawieszenie broni; 2 września dowództwo japońskie podpisalo akt bezwarunkowej kapitulacji.
Wojna, która objęta niemal caly świat i pochlonęla ok. 50 mln ofiar (w tym ok. 20 mln żolnierzy), byla skończona. 0 zwycięstwie koalicji antyniemieckiej zadecydowaly jej znacząco większe możliwości do zmobilizowania zasobów ludzkich i gospodarczych.
m~~.
Ary
38

Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziaiu potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Czynniki ułatwiajace zwycięstwo Hitlera nad Francja w 1940 r. 2 Znaczenie bitwy o Anglię i jej wyników dla dalszego przebiegu wojny.
3 Bałkany w okresie II wojny światowej.
4 Ekspansja terytorialna i polityka zagraniczna ZSRR w latach 1939-1941 .
5 Sytuacja na froncie wschodnim w latach 1941-1943 - znaczenie przełomu stalingradzkiego.
6 Działania wojenne na terenie Afryki 1940-1943. 7 Przebieg walk na Dalekim Wschodzie 1941-1945.
8 Działania militarne na frontach aliancko-niemieckich i radziecko-niemieckim w latach 1944-1945.
Przykiady ćwiczeń
1 Ułóż tablicę synchronistyczna przedstawiajaca przebieg działań podczas II wojny światowej, według następujacego schematu: rok, Europa, ZSRR, Afryka i Bliski Wschód, Daleki Wschód, wojna morska i powietrzna.
2 Trwaja spory o zasady periodyzacji dziejów II wojny. Jakie cezury (daty graniczne) uważasz za słuszne i dlaczego2
3 Dlaczego zrzucenie bomby atomowej na Hirosimę wielu historyków uznaje za poczatek nowej epoki w dziejach świata2
4 Opracuj komunikaty radiowe ogłoszone przez dowództwo niemieckie oraz dowództwo radzieckie, charakteryzujace sytuację na froncie: w lutym 1943 i w sierpniu 1944 r.
39
prosimy podać
TAVf