Bibliografia polska Karola

Estreichera

2

Budowa "Bibliografii Polskiej jest dość

złożona. Podział na części, kilka

alfabetów w obrębie bibliografii XIX

wieku, liczne dodatki umieszczone na

końcu poszczególnych tomów,

zwłaszcza w części III, różnego

rodzaju odsyłacze i zestawienia

specjalne, wplecione w jeden układ.

utrudniają korzystanie z niej.

Bibliografia Estreichera ma głównie cechy
formalno-wydawnicze tj. uwzględnia
autorstwo. miejsce wydania i język
dokumentu (i stąd winno się mówić
głównie o jej zasięgu. ale można także
mówić o jej zakresie. tj. treści, gdyż
uwzględnia też druki obce dotyczące
Polski. Polaków i ogółem spraw polskich, a
więc ze względu na ich treść. Stąd można
mówić o jej „krajoznawczym” zakresie

Zasięgiem swej bibliografii Estreicher obejmował

wszystkie druki, choćby najmniejszej objętości i

znaczenia - a więc ulotki, cenniki. prospekty,

plakaty. a nawet noworoczniki winszujące i

wierszyki okolicznościowe. Chciał przez to pokazać

wagę tych spraw dla kultury i stosunków

społecznych. ale zależało mu też ze względów

patriotycznych, czego nie ukrywał- na podwyższeniu

ogólnej liczby polskich druków, aby to jakoś

wyglądało wobec takich samych bibliografii innych

narodów. Pisał: "ta moja troskliwość niechaj nikogo

nie gorszy. dobre są i ...... gdy szeregowców nie

dostaje". I powiększał tę liczbę czasem sztucznie.

W zasadzie bibliografia Estreichera obejmuje

tylko druki samoistne (a więc bez prac
rękopiśmiennych i bez artykułów prasowych,
ale czasem wykracza poza tę zasadę i podaje
w jakim czasopiśmie dana praca się ukazała,
podaje prace autorów w rękopisach.
Estreicher podawał czasem, jako pozycję
bibliograficzną cząstki z jakiejś większej
całości, co kłóci się z podstawową zasadą
bibliografii tj. samoistności wydawniczej.

Najstarszy druk jest z roku 1455, a właściwie z 1472. Są

to mowy mistrza Jakóba Paradyża. Pod datą 1474

podany jest pierwszy druk krakowski - kalendarz na r.

1474; kończy się bibliografia (w cz. III) na roku 1900.
Estreicher nie trzymał się ściśle ustalonych dat

końcowych bibliografii, dołączał często druki "z

ostatniej chwili". Wadliwie też zaliczał ostatni rok wieku

już do początku następnego, np. 1800 zaliczał do XIX

wieku, a powinien to być rok 1801. Umieścił też w XIX

wieku książki nie wydane, lecz dopiero zapowiedziane.

W cz. I Bibliografii, a więc w wieku XIX są zestawienia

tematowe od najdawniej szych czasów. Są to: "Autorka",

"Czasopisma", "Dramat - Dramatycy" .

Zaczątkami bibliografii Estreichera z XIX wieku były katalogi

księgarskie i wcześniejsze bibliografie ogólne (Bentkowski,

Jocher, Bandtkie) i specjalne oraz obce, a także rozpoznawanie

zbiorów bibliotecznych dużych bibliotek. Dokładniej i bardziej

metodycznie opracowana została cześć dotycząca okresu XV -XVI

w. - do tej części prócz istniejących bibliografii polskich,

wykorzystywano także katalogi bibliotek zagranicznych i katalogi

antykwarskie Estreicherów. Rozpisał też apel do innych

ważniejszych bibliotek o nadsyłanie mu druków z XV-XVI w.

Nadesłało je 31 bibliotek - choć wg niego jeszcze ok. 200 bibliotek

nie zostało uwzględnione. Ale już w tomie 29, rok 1933,

uwzględnione zostało ok. 100 bibliotek. Napływ informacji z

bibliotek publicznych i prywatnych powodował sporządzanie

dodatków „Dopełnień i Sprostowań", jeśli oczywiście dany tom był

już zamknięty. Zbyt mało zostały wykorzystane polonika z

bibliotek zagranicznych, nie wykorzystano też sporej ilości

bibliotek prywatnych.

II wydanie Estreichera (pod red.
wnuka)

Pomimo zdarzających się błędów, metoda opisu

bibliograficznego w "Bibliografii" Estreichera

odpowiadała wszelkim wymaganiom ówczesnej

techniki bibliograficznej podkreślali to na

przykład recenzenci niemieccy. W dokładności

opisu treści druków poszedł dalej od ojca

Stanisław Estreicher. Starał się każdą książkę

mieć w swoich rękach, mniej przywiązywał

uwagi do typografii, a więc zewnętrznego

opisu druków uważając za główne zadanie

bibliografii opis treści dzieł i związanych z nią

zagadnień naukowych.

Hasła

Pseudonimy i kryptonimy Estreicher rozwiązywał,

odkrywał autorów dzieł anonimowych, ujawniał

plagiaty. Odkryte nazwisko stawiał na czele opisu,

sporządzając odpowiednie odsyłacze. Gdy nie udało

się pseudonimów i kryptonimów rozwiązać, opisywał

dzieło pod pseudonimem bądź kryptonimem, a gdy to

były anonimy - pod hasłem tytułowym; przy czym

pseudonimem mogły być u Estreichera takie

określenia jak: "Przyjaciółka dzieci", "Szlachcic" itp.

Kryptonimy literowe Estreicher traktował w ten

sposób, że na początku jest imię (drugą literę dawał

jako nazwisko, co czasem było błędem. Np. skrót JBO

to Józef Bolesław Ostrowski i nie można z tego robić
BIO

- jak go krytykowano.

Dzieła anonimowe, których autorów nie

ustalono, opisuje bibliografia tak jak to robili

księgarze w katalogach - pod pierwszym

rzeczownikiem tytułu, choć Estreicher nie był z

tego zadowolony - uważał, że trzeba z tego

tytułu wyłuskać treść - materię, lub miejscowość

geograficzną, o której dzieło traktuje.
Stąd często słowo pierwsze z tytułu jest na

drugim miejscu w nawiasie, np. Objawień

(dwoje); Kształceniu (o) matek. Jeśli w tytule nie

ma rzeczownika, podany jest cały tytuł w

niezmienionej kolejności.

Skróty

Daty rzymskie tłumaczył też na

arabskie. tak samo podawał też daty

arabskie. gdy były one wyrażone

chronogramem [od gr. chronos-czas i

gramma-litera. wiersz łaciński, w

którym rzymskie wielkie litery, mogące

oznaczać liczby rozpoczynają wiersz i

są tak dobrane, że zestawienie ich

tworzy oznaczenie roku tego zdarzenia,

do którego się wiersz odnosił.

Opis skrócony w II części

Cz. II pomyślana jako indeks do zasadniczego
układu abecadłowego i stąd zawiera ona

najważniejsze elementy tytulatury, przy czym

bardzo często skracane, w tym także tytuł

skrócony, czasem zbyt swobodnie. Nazwiska,

jeśli nie miały' formy nowoczesnej, lub miały ją

zlatynizowaną, występują często w różnych

formach (np. Kromer Marcin) (cromerus);

Cromer Martin; Cromer i Kromer), ale na

szczęście są od nich odsyłacze. Niemniej trzeba

ich szukać pod różnymi formami.

Bardzo skrócone opisy, często niestety z błędami

ma chronologia XIX wieku zawarta w t. 8 i 9.

Odsyłacze

Ułatwiają one odnalezienie dzieła, nawet

wtedy, gdy nie zna się nazwiska autora.

Odsyłacz jest też od tytułu do nierozwiązanego

kryptonimu. Dzieła anonimowe mają odsyłacze

do

nazwy osobowej lub geograficznej,

występującej w tytule. Np. przewodnik po

katedrze krakowskiej w opisie głównym ma

postać: (Kraków) Przewodnik po katedrze

krakowskiej,

a

odsyłacz

uwzględnia

następująco: Przewodnik ob. Kraków (po

katedrze)

Adnotacje

Adnotacje rozwinięte, prowadzone
prawidłowo, spotykamy dopiero w
III z. Bibliografii, ale już w
Bibliografii XIX wieku mamy ich
zaczątki w postaci krótkich
objaśnień przy niektórych
pozycjach. Objaśnienia te dotyczą
bądź wydawniczo-formalnej strony
druków, bądź ich treści

S

zczególnie obszerne dotyczą treści książek, ich

autorów, domniemanych plagiatorów, wyglądu

zewnętrznego i ich losów zawarte są w cz. III,

obejmującej wiek XV XVlll. W tych adnotacjach jest

mowa też o recenzjach i rozgłosie jaki książka

wywołała, o konfiskacie książek (np. Voltaire'a)

przez kościół, bądź innych - katolickich przez

dysydentów (wykupione i zniszczone).
Są informacje o dedykacjach i adnotacjach

odręcznych na książkach i o tym, które biblioteki

daną książkę lub druk posiadają. Przy czym

początkowo przynależność druku do bibliotek

oznaczona była krzyżykami, umieszczonymi na

kOllcu opisów. Np. l krzyżyk to była Biblioteka

Jagiellońska, 2 krzyżyki - Biblioteka Akademii

Umiejętności, 3 krzyżyki znaczyły. że druk jest tu i

tu. Później krzyżyk zastąpiono skrótami wyrazowymi
bibliotek.

Adnotacje treściowe są szalenie skrupulatne (nawet przy

pozornie bezwartościowych panegirykach) co czyni je

ogromnie . wartościowymi dla historii kultury i historii

piśmiennictwa. Podają one również nazwiska osób, których

treść książki dotyczy i nazwiska te są np. wy liczone aż w

liczbie 100 przy omawianiu dzieła Szymona Starowolskiego

(Scriptorum Polonicorum Hekatontas), których życiorysy są

w niej zamieszczone.
Podane są wiadomości, choćby śladowe, dotyczące

genealogii poszczególnych rodów - tzn. Czy w danym

dokumencie coś o tej kwestii wzmiankuje się. Czasem

przytoczone są ciekawsze fragmenty dedykacji,

panegiryków, czy wierszy. Nieraz cytaty są ilustracją upadku

smaku literackiego o czym Estreicher wprost pisze, czasem

są podstawą do ustalenia jakiegoś faktu historycznego.

Stosunek do jakiegoś dzieła Estreicherowie wyrażali przede

wszystkim w rozmiarach adnotacji, ale bardzo często wprost

pisali, co o danym dziele myślą np.
"wiersz nader lichy i w śmieszność wpadający"; "rzadko o

wiersze bardziej bezsensowne"; "rzecz obrzydliwie

schlebiająca"; "aż wstyd, że uczony mógł takie bezeceństwo
napisać".

Obok tych negatywnych, były oceny
pozytywne, np. "rzecz rozumnie pisana";
"wiersz potoczysty i gładki. wyróżniający się
od powodzi lichot współczesnych". Prace
poważne mają obszerniejsze streszczenia i
oceny, przy czym oceny te czerpane są także
z ocen i recenzji innych uczonych, często
współczesnych danemu autorowi. Już Karol
Estreicher (senior) przeciwny był
prezentyzmowi, a więc ocenianiu dzieł
starych według nowoczesnych kryteriów i
nowoczesnego smaku i wiedzy.

Jeśli jakiegoś dzieła Estreicher nie mial osobiście

w rękach. powoływał się na źródło, z którego

wiadomość o nim zaczerpnął, a więc np.

wcześniejsze

bibliografie

Załuskiego,

Janockiego.

Bentkowskiego,

Jochera,

Wiszniewskeigo, Wacława Maciejewskiego i in.

W intencjach Karola i Stanisława Estreicherów

Bibliografia miała być nie tylko suchym zestawieniem

tytułów druków, ale miała też podać dokumentację

naukową zagadnie11, cytując przy poszczególnych

dziełach, autorach i tematach dotyczące ich

piśmiennictwo. W tych zestawieniach „literatury

przedmiotu" cytowane są dzieła polskie i obce

samoistne, także części z dzieł zbiorowych, artykuły z

czasopism i rękopisy - Stanisław Estreicher konfrontował

tę literaturę i jej ocenę ze współczesnym mu stanem

nauki.

Hasła przedmiotowe

Hasłem przedmiotowym jest wyraz wzięty z

tytułu i ma on odsyłacz "obacz" do autora.

Często hasła przedmiotowe są wielokrotne,

stąd jest ich około l 00% więcej niż haseł

głównych (to jest autorów i ich dzieł). Dążąc

do dostarczenia czytelnikowi jak najwięcej

informacji bibliograficznej, Estreicher

sygnalizował w odsyłaczach przedmiotowych

też hasła pokrewne, np. pod hasłem Botanika

umieszczono odsyłacz uzupełniający do

Flory; pod Teatr - Aktor. Scena.

Biorąc hasła haseł przedmiotowych z

tytułów, często zdarzało się, iż pod hasłem

rzeczowym były słowa wzięte w znaczeniu

przenośnym, których to przenośni było

bardzo wiele. w XVII w., zwłaszcza w

panegirykach. Np. Kamień jako przedmiot

materialny, kopalina. i .,kamie1'J. węgielny",

"kamień w koronie" jako przenośnia znajdują

się w jednym haśle przedmiotowym. Są też

liczebniki - np. ,.Dwa", "Cztery", "Tres" - jako

hasła przedmiotowe. Stąd wniosek, że u

Estreichera w wielu przypadkach nie były to

właściwe hasła - nagłówki przedmiotowe,

gdyż te buduje się z treści dokumentu, lecz

są to wyrazy główne wzięte z tytułów.

Układ krzyżowy

Układ krzyżowy w bibliografii polega na

połączeniu w jednym szeregu alfabetycznym

opisów zasadniczych (autor, tytuł, itd.) z

opisami

przedmiotowymi,

czyli

haseł

autorskich i haseł przedmiotowych. Taki

właśnie ma układ "Bibliografia" Estreichera w

cz. I, III i IV. I właśnie Karol Estreicher był

inicjatorem takiego układu krzyżowego w

bibliografii

narodowej.

Dzięki

układowi

krzyżowemu "Bibliografia" Estreichera jest

zestawieniem polskiego piśmiennictwa i wg

autorów i wg treści.

Alfabet w cz. I i IV ma 28 liter, jest polski, zaś

w Bibliografii XV-XVIII w. czyli w cz.III jest

łaciński o 24 literach, w którym połączone

jest V z W (to już było w cz. I), I z J, L z Ł, Z z

Ź i Ż: znaków diakrytycznych (ą,ć,ę,ł,Ó,l1) nie

uwzględniono. A i u traktuje się jak ae, ue.

Kryterium szeregowania alfabetycznego u

Estreichera nie są szeregi liter lecz

poszczególne wyrazy bądź ich skróty, przy

czym są częste przestawienia w alfabecie i

trzeba

być

ostrożnym

w

oglądzie

alfabetycznym poszczególnych pozycji; mogą

być dalej lub wcześniej.

Przy

szeregowaniu

pozycji

w

obrębie

jednego

hasła

w

"Bibliografii Polskiej" Estreicher
układa pozycje nie wg pierwszego
wyrazu tytułu, jak to jest przyjęte
dzisiaj,

ale

wg

pierwszego

rzeczownika. tak samo jak czyni to
w przypadku dzieł anonimowych. Są
też odchylenia od tej zasady i
wyszukując trzeba o tym pamiętać.

Układ chronologiczny

Układ ten ma cz. II (od T. 8 do 11 ogólnego

zbioru. za lata 1455-1889). Inicjatywę dał

Piotr Chmielowski. pracę sfinansowała Kasa

Mianowskiego, a prace wykonali: wiek XVI

(rękopisy) Józef Szujski, a wiek XVII-XVIII

Achilles

Breza.

Jest

tu

zgrupowane

piśmiennictwo wg dat wydania. W obrębie

kolejnych dat rocznych podane są skrócone

opisy bibliograficzne. Po dacie 1599

umieszczono spis dzieł z wieku XVI, których

daty wydania nie ustalono, Przy niektórych

datach są znaki zapytania - czyli sygnał. że

data jest przypuszczalna.

TRUDNOŚCI W KORZYSTANIU Z
"BIBLIOGRAFII POLSKIEJ"

Odchylenia i niekonsekwencje w układzie

alfabetycznym



·       l część .,Bibliografii Polskiej" nie ma

ściśle oznaczonej daty końcowej, gdyż

Estreicher dołączał jeszcze w czasie druku

bieżąco ukazujące się wydawnictwa;



·   Bibliografia XIX wieku wydana jest w

trzech zestawieniach alfabetycznych (w t. 1-

5,6-7 i \\ t. 1-4 cz. IV). Łączy je w jeden układ

alfabetyczny dopiero K. Estreicher (wnuk) w

wyd. II rozpoczętym w 1959 roku:

·       w części II (chronologicznej) w t. 8-10 jest po kilka

dodatków, które zebrano w jeden rejestr w t. 11, choć i

ten tom ma jeszcze jeden rejestr jako "Dopełnienia II";

·        

w cz. III każdy tom zawiera na końcu wykazy

uzupełnień, czasem po 2. Uzupełnienia te: aż do tomu

25

dotyczą

również

tomów poprzednich, tzn.

uwzględniają materiał od początku alfabetu.

w tomie 26 są dodatki tylko na litery P. i R, a od t. 27 są

dopiero uzupełnienia na litery objęte danym tomem. Te

uzupełnienia rozsiane po kilkudziesięciu tomach

sprawiają, że Bibliografia zawiera tylko druki zwarte

(książki i broszury)