Franciszek Dubert, Ryszard Kozik,
Stanis"aw Krawczyk, Adam Kula,
Maria Marko-Wor"owska, Joanna Stawarz,
Robert Stawarz, W"adys"aw Zamachowski
biologii dla
liceum ogólnokszta"cącego,
liceum profilowanego i technikum
Kszta"cenie ogólne w zakresie podstawowym
i rozszerzonym
Program dopuszczony do uŻytku szkolnego
przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
na podstawie recenzji
dr. Mariana Biczyckiego (rekomendacja: Uniwersytet �ląski),
dr. hab. Jacka Bieleckiego (rekomendacja: Uniwersytet Warszawski)
i mgr GraŻyny Czetwertył
skiej (rekomendacja: Minister Edukacji Narodowej i Sportu)
Numer dopuszczenia: DKOS-5002-45/03
Projekt okładki i strony tytułowej: Konrad Klee
Opracowanie graficzne: Adam Poczciwek
Redakcja merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Lucyna Głębocka
Korekta: Barbara Staśkiewicz
ISBN 978-83-7409-051-3
� Copyright by NOWA ERA
Warszawa 2004
Wydanie drugie
Warszawa 2007
Skład i łamanie: Nowa Era Sp. z o.o.
Nowa Era Sp. z o.o.
Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
tel. [phone], fax [phone]
www.nowaera.pl, e-mail: [e-mail]
Druk i oprawa: Przedsiębiorstwo Poligraficzne GRYFIS, A
omianki k. Warszawy
SPIS TRE�CI
Wst�p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
I. Za"oŻenia dydaktyczne i wychowawcze,
na których zosta"a oparta koncepcja programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
II. Szczegó"owe cele edukacyjne, zakres treĘci programowych,
procedury osiągania celów i oczekiwane osiągni�cia ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Cz�� I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Dzia" programowy: Chemiczne podstawy Życia  pierwiastki, wiązania i związki
o kluczowym znaczeniu dla organizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Dzia" programowy: Łród"a energii dla organizmów,
jej przep"yw i przemiany w skali biosfery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Dzia" programowy: Organizm cz"owieka jako strukturalna i funkcjonalna ca"o� . . . . 9
1. OdŻywianie si� cz"owieka: g"ówne sk"adniki pokarmowe, ich ęród"a
i obieg w organizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Budowa i funkcjonowanie uk"adu oddechowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Budowa i funkcjonowanie uk"adu krąŻenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
4. Budowa i funkcjonowanie uk"adu odpornoĘciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
5. Choroby nowotworowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
6. Budowa i funkcjonowanie uk"adu wydalniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
7. Budowa i funkcjonowanie uk"adu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
8. Rola zmys"ów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
9. Budowa i funkcjonowanie uk"adu dokrewnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
10. Uk"ad ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
11. Pow"oki cia"a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
12. Rozwój osobniczy cz"owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Cz�� II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Dzia" programowy: Pochodzenie i historia Życia na Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Dzia" programowy: Ziemia jako Ęrodowisko Życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Dzia" programowy: Genetyka  sposób przekazywania
informacji o budowie i funkcji Żywych organizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Dzia" programowy: InŻynieria genetyczna i biotechnologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Dzia" programowy: Ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Cz�� III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Dzia" programowy: Komórka  podstawowa jednostka Życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Dzia" programowy: Energia i Życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Dzia" programowy: RóŻnorodnoĘ� Ęwiata organizmów Żywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
III. Standard kszta"cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
IV. Orientacyjny rozk"ad godzin na realizacj� programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Zakres podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Zakres rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
WSTóP
Przedstawiony program nauczania biologii zosta" przygotowany zgodnie z podstawą
programową wychowania przedszkolnego oraz kszta"cenia ogólnego w poszczegól-
nych typach szkó". Podstawa programowa zawarta jest w rozporządzeniu Ministra
Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku.
Program ten przeznaczony jest do kszta"cenia w szko"ach ponadgimnazjalnych za-
równo w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym. TreĘci podstawowe i rozszerza-
jące są przedstawione róŻnymi kolorami czcionki, tzn. podstawowe  czarnym, a roz-
szerzające  zielonym.
Niniejszy program stanowi kontynuacj� kszta"cenia biologii na poziomie podsta-
wowym (w ramach przedmiotu przyroda) i gimnazjalnym. Zosta"y w nim zaprezen-
towane treĘci nauczania, które rozszerzają znacznie wiadomoĘci kierunkowe, co ma
na celu pog"�bienie znajomoĘci przedmiotu i kszta"cenie zgodnie z zainteresowania-
mi, predyspozycjami i ambicjami. Uwzgl�dniono równieŻ korelacje mi�dzyprzedmio-
towe, co podkreĘlono w podr�cznikach opracowanych do tego programu. Jednocze-
Ęnie starano si� zachowa� w"aĘciwe proporcje mi�dzy nauczaniem, kszta"ceniem i wy-
chowaniem, a wi�c tymi trzema grupami zadał
, które nauczyciele są zobowiązani
uwzgl�dnia� w trakcie realizacji procesu uczenia wszystkich przedmiotów szkolnych.
W programie wyróŻniono dzia"y i okreĘlono zakres treĘci programowych. Na ich
podstawie wyznaczono: szczegó"owe cele edukacyjne, zakres treĘci nauczania, proce-
dury osiągania celów, oczekiwane osiągni�cia ucznia i podstawy metod oceny osią-
gni�� ucznia (standard kszta"cenia).
Program uzupe"nia obudowa dydaktyczna. Sk"adają si� na nią:
1) podr�czniki, w których do kaŻdej lekcji zaproponowano �wiczenia rozszerzają-
ce, pytania sprawdzające i podsumowanie zrealizowanego materia"u,
2) materia"y pomocnicze dla uczniów,
3) poradniki dla nauczyciela z propozycjami realizacji programu, rozk"adami ma-
teria"u nauczania i propozycjami oceny ucznia.
I. ZA�O�ENIA DYDAKTYCZNE I WYCHOWAWCZE,
NA KTÓRYCH ZOSTA�A OPARTA KONCEPCJA PROGRAMU
Program zosta" u"oŻony tak, aby przez realizacj� jego treĘci nauczyciel móg" osią-
gną� oczekiwane cele, wĘród których najwaŻniejsze to:
" rozumienie przez uczniów podstaw funkcjonowania w"asnego organizmu,
" kszta"towanie u uczniów postawy odpowiedzialnoĘci za w"asne zdrowie i poszano-
wanie zdrowia innych,
" wspieranie pracy uczniów nad kszta"towaniem zdrowego stylu Życia i postawy ak-
tywnej ochrony Ęrodowiska,
" rozwijanie umiej�tnoĘci samodzielnej obserwacji przyrody,
" rozwijanie wraŻliwoĘci na pi�kno przyrody,
" rozwijanie i stosowanie przez uczniów umiej�tnoĘci niezb�dnych do aktywnego
dzia"ania na rzecz ochrony Ęrodowiska w skali lokalnej i globalnej.
UwaŻamy, Że w toku nauczania biologii w liceum w wi�kszym stopniu naleŻy ak-
centowa� i realizowa� treĘci dotyczące rozwoju cz"owieka i ochrony jego zdrowia
oraz podkreĘla� koniecznoĘ� ustawicznej edukacji w zakresie biologii, co moŻe si�
przyczynia� do zwi�kszenia ĘwiadomoĘci ekologicznej i kultury przyrodniczej, a co
za tym idzie, do podniesienia jakoĘci Życia.
Program jest skonstruowany w taki sposób, aby moŻna go by"o wykorzysta�
w klasach o róŻnych profilach, w których programie znajduje si� biologia (zakres
podstawowy, zakres rozszerzony), równieŻ w tych, w których decyzją dyrekcji
przydzielono dodatkowe godziny na nauczanie biologii.
Materia" nauczania podzielono na trzy cz�Ęci. Zosta" on przygotowany na podsta-
wie obowiązujących przepisów i zasad oraz zgodnie z za"oŻeniem, Że uczeł
realizu-
jący zakres rozszerzony juŻ w pierwszej klasie, b�dzie zapoznawany takŻe z treĘcia-
mi kszta"cenia podstawowego. Cz�Ę� I programu oraz cz�Ę� II s"uŻą do realizacji za-
kresu podstawowego i rozszerzonego, zaĘ cz�Ę� III jest przeznaczona wy"ącznie dla
klas uczących si� w zakresie rozszerzonym. Proponuje si�, aby praca z programem
cz�Ęci trzeciej rozpoczyna"a si� po uprzednim zrealizowaniu cz�Ęci I oraz II. Z uwagi
na to, Że program charakteryzuje si� duŻą elastycznoĘcią, zarówno w zakresie realizo-
wanych treĘci, jak i czasu przeznaczonego na realizacj�, w klasach o rozszerzonym za-
kresie moŻna równieŻ zastosowa� kolejnoĘ�: I, III i II, albo III, I, II.
Struktura materia"u nauczania umoŻliwia nauczycielowi, stosownie do istnieją-
cych potrzeb, kszta"towanie jego zakresu w czasie realizacji programu (zaw�Żanie,
rozszerzanie, dopisywanie nowego zakresu).
W samym programie nie przedstawiono rozk"adu materia"u nauczania ani szcze-
gó"owych standardów wymagał
. Są one uwzgl�dnione w poradniku metodycznym
dla nauczyciela.
6
II. SZCZEGÓ�OWE CELE EDUKACYJNE, ZAKRES TRE�CI
PROGRAMOWYCH, PROCEDURY OSIŃGANIA CELÓW
I OCZEKIWANE OSIŃGNIóCIA UCZNIA
CZó�� I
Dzia" programowy: CHEMICZNE PODSTAWY �YCIA  PIERWIASTKI,
WIŃZANIA I ZWIŃZKI O KLUCZOWYM ZNACZENIU
DLA ORGANIZMU
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie pierwiastków biogennych i okreĘlenie ich roli,
" poznanie rodzajów wiązał
chemicznych,
" pog"�bienie wiedzy na temat najwaŻniejszych dla Życia związków organicznych,
wyst�pujących w nich wiązał
i grup funkcyjnych,
" poznanie szczególnej roli bia"ek w budowie i funkcjonowaniu komórki,
" doskonalenie technik obserwacji mikroskopowej.
Zakres treĘci programowych
1. Pierwiastki biogenne i związki nieorganiczne oraz ich rola. Znaczenie makro- i mi-
kroelementów dla istnienia Żywych organizmów.
2. Wiązania chemiczne: wodorowe, jonowe, kowalencyjne, kowalencyjne spolaryzo-
wane.
3. Cukry proste i z"oŻone, budowa, rola, kondensacja. Cukry jako ęród"o energii uŻy-
tecznej dla Żywych organizmów.
4. T"uszcze, budowa i funkcja. WartoĘ� energetyczna t"uszczów. T"uszcze jako ęród"a
energii uŻytecznej dla Żywych organizmów. T"uszcze jako substancje zapasowe
zwierząt i roĘlin.
5. Budowa i w"aĘciwoĘci bia"ek, aminokwasy egzogenne i endogenne. Bia"ka czynno-
Ęciowe  enzymy, bia"ka strukturalne. Znaczenie bia"ek dla organizmu (enzymy,
hormony bia"kowe), rola w reakcjach odpornoĘciowych organizmu (globuliny).
6. Fizykochemiczne w"aĘciwoĘci wody.
Procedury osiągania celów
" wykrywanie podstawowych substancji zapasowych roĘlin (t"uszczów, bia"ek i poli-
sacharydów), wykrywanie chromatyny w jądrach komórkowych,
" samodzielna obserwacja mikroskopowa, wykonywanie preparatów przyŻyciowych
z tkanek roĘlinnych.
7
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� rol� i znaczenie pierwiastków biogennych, makro- i mikroelementów dla
Żywych organizmów,
" wymieni� w"aĘciwoĘci chemiczne w�gla i powiedzie�, co z nich wynika,
" omówi� rodzaje i sposoby tworzenia si� wiązał
chemicznych w kwasach nukleino-
wych,
" omówi� fizykochemiczne w"aĘciwoĘci wody i okreĘli� ich znaczenie dla organizmu
Żywego,
" okreĘli� ogólne zasady dzia"ania mikroskopu Ęwietlnego,
" przeprowadza� prawid"owo obserwacje mikroskopowe.
Dzia" programowy: ŁRÓD�A ENERGII DLA ORGANIZMÓW, JEJ PRZEP�YW
I PRZEMIANY W SKALI BIOSFERY
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie ęróde" energii wykorzystywanych przez organizmy,
" poznanie ęróde" pokarmu dla organizmów Żywych,
" poznanie struktury troficznej biocenozy,
" poznanie procesów związanych z przep"ywem energii i krąŻeniem materii w eko-
systemach,
" zrozumienie zasad przep"ywu energii przez ekosystemy,
" poznanie prawid"owoĘci cykli biogeochemicznych,
" poznanie związków mi�dzy przep"ywem energii i krąŻeniem materii a "ał
cuchem
troficznym.
Zakres treĘci programowych
1. Łród"a energii dla Żywych organizmów, sposoby i moŻliwoĘci ich pozyskiwania
i wykorzystywania przez auto- i heterotrofy. Znaczenie procesów fotosyntezy i che-
mosyntezy w przyrodzie. Przemiany energii w procesie wytwarzania materii orga-
nicznej. Uwalnianie energii ze związków organicznych.
2. Od produkcji do konsumpcji  "ał
cuchy i sieci pokarmowe a przep"yw energii i krą-
Żenie materii, rola producentów, konsumentów i destruentów w procesie produko-
wania pokarmu i w jego przep"ywie przez kolejne poziomy "ał
cucha pokarmowe-
go. Poznanie przedstawicieli poszczególnych grup troficznych, miejsce cz"owieka
w "ał
cuchu pokarmowym.
3. Energetyczne zasady funkcjonowania ekosystemu: przep"yw energii i jej przemia-
ny w trakcie przep"ywu.
4. KrąŻenie materii w skali ekosystemu i w biosferze. Pierwiastki biogenne, makro-
i mikroelementy, obieg w�gla.
8
5. �ycie w glebie jako Ęrodowisku rozk"adu martwej materii organicznej, mikroflora
glebowa, populacje zwierząt w glebie wspomagające proces rozk"adu.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów dotyczących sposobów produkcji pokarmu dla ca"ej biosfery,
" konstruowanie przyk"adowych "ał
cuchów i sieci pokarmowych w ekosystemie "ą-
kowym lub parku miejskim,
" oznaczanie fauny glebowej, fauny natrawnej w parku lub na "ące,
" przypisanie organizmom, znalezionym podczas �wiczeł
w terenie, pozycji w "ał
cu-
chu pokarmowym,
" analiza przyk"adowych piramid energii,
" eksperymentalne wykazanie, Że rozk"ad materii organicznej jest wynikiem dzia"al-
noĘci róŻnych destruentów  analiza rozk"adu papieru filtrowego (celuloza) wsku-
tek oddzia"ywania grzybów i bakterii,
" badanie kwasowoĘci gleby róŻnego pochodzenia,
" analiza schematów przedstawiających zasady równowagi dynamicznej w ekosyste-
mie.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wyjaĘni� procesy, które zachodzą w Ęrodowisku i decydują o Życiu na Ziemi,
" okreĘli� ęród"a pokarmu dla wszystkich organizmów w biosferze,
" okreĘli� wp"yw cywilizacji na Ęrodowisko z uwzgl�dnieniem roli cz"owieka w przy-
rodzie,
" poda� przyk"ady "ał
cuchów i sieci pokarmowych,
" przeanalizowa� przep"yw energii przez ekosystem,
" wyjaĘni� krąŻenie pierwiastków biogennych w biosferze,
" przedstawi� i analizowa� przep"yw energii i krąŻenie materii jako procesy warun-
kujące ciąg"oĘ� Życia,
" przedstawi� rol� organizmów w obiegu w�gla.
Dzia" programowy: ORGANIZM CZ�OWIEKA JAKO STRUKTURALNA
I FUNKCJONALNA CA�O��
1. OdŻywianie si� cz"owieka: g"ówne sk"adniki pokarmowe, ich ęród"a
i obieg w organizmie
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie podstawowych sk"adników pokarmowych i ęróde" ich wyst�powania,
" poznanie funkcji poszczególnych sk"adników pokarmowych,
" znajomoĘ� etapów transformacji chemicznej pokarmu,
9
" poznanie wartoĘci energetycznej wybranych produktów,
" poznanie znaczenia tlenu w procesach wyzwalania energii,
" poznanie przemian energii w procesie produkcji materii organicznej,
" poznanie ęróde" fizycznych, chemicznych i bakteriologicznych zanieczyszczeł

ŻywnoĘci,
" zapoznanie si� z ewentualnymi skutkami spoŻycia skaŻonych produktów,
" poznanie chorób związanych z nieprawid"ową iloĘcią spoŻywanych pokarmów
(anoreksja i bulimia),
" kszta"towanie stylu zdrowej konsumpcji  dobór diety stosownie do potrzeb orga-
nizmu,
" znajomoĘ� budowy i miejsca wyst�powania poszczególnych odcinków i gruczo"ów
uk"adu pokarmowego w powiązaniu z ich funkcją,
" znajomo� zasad higieny uk"adu pokarmowego,
" poznanie zasad konserwowania i przechowywania ŻywnoĘci.
Zakres treĘci programowych
1. Funkcje poszczególnych sk"adników pokarmowych: budulcowa, energetyczna, re-
gulacyjna. Łród"a sk"adników pokarmowych.
2. Trawienie enzymatyczne. Sk"adniki Ęliny, soku Żo"ądkowego, trzustkowego i jelito-
wego. Funkcja jamy ustnej. �linianki. Funkcja z�bów. Funkcje gard"a i prze"yku  po-
"ykanie. �o"ądek, jego kszta"t, po"oŻenie, gruczo"y Żo"ądkowe, gruczo"y odęwierni-
kowe, enzymy trawienne. Wielkie gruczo"y trawienne: funkcje trzustki i wątroby.
Rola dwunastnicy. Jelito cienkie  budowa i rola b"ony Ęluzowej, sk"ad soku jelito-
wego. Budowa i funkcje jelita grubego, rola flory bakteryjnej jelita grubego.
3. Etapy transformacji chemicznej sk"adników pokarmowych. Absorpcja jelitowa, rola
krwi i limfy w transporcie sk"adników odŻywczych. Przyswajanie sk"adników po-
karmowych i synteza materii organicznej. Znaczenie syntezy organicznej dla dziele-
nia si� i wzrostu komórek. Rola witamin i mikroelementów w procesach bioche-
micznych: katalizatory i aktywatory. Regulacja czynnoĘci uk"adu pokarmowego.
4. WartoĘ� energetyczna pokarmów. Potrzeby energetyczne organizmu w róŻnych sy-
tuacjach: praca fizyczna, praca umys"owa. Poj�cie diety prawid"owej. Zasady kon-
struowania prawid"owej diety w zaleŻnoĘci od wieku, stanu zdrowia i rodzaju wy-
konywanej pracy. Dieta pe"nowartoĘciowa: proporcje sk"adników odŻywczych.
Znaczenie aminokwasów egzogennych.
5. Substancje obce w ŻywnoĘci: metale ci�Żkie  o"ów, kadm, rt��, związki fluoru, po-
zosta"oĘci Ęrodków ochrony roĘlin i antybiotyków. Konserwanty w ŻywnoĘci i ich
szkodliwoĘ� dla zdrowia konsumentów. Zatrucia pokarmowe bakteryjne, toksyny
bakteryjne. Zatrucia grzybami. Znaczenie higieny spoŻywania posi"ków w zapobie-
ganiu zatruciom pokarmowym. Skutki zatru� pokarmowych dla róŻnych uk"adów
i narządów organizmu.
6. Przyczyny oty"oĘci: oty"oĘ� genetyczna, oty"oĘ� związana z chorobami somatyczny-
mi, oty"oĘ� jako efekt nieprawid"owego odŻywiania. Psychologiczne pod"oŻe nie-
10
prawid"owego odŻywiania si�, negatywny wp"yw publikatorów na sposób odŻy-
wiania si�. Wegetarianizm i weganizm. Przyczyny, rozwój i przebieg bulimii. Przy-
czyny, rozwój i przebieg anoreksji. Nieprawid"owe relacje w rodzinie jako ęród"o
bulimii i anoreksji. Skutki niewystarczającej podaŻy pokarmu (g"odzenie).
7. Choroby uk"adu pokarmowego: choroba wrzodowa, celiakia, kamica Żó"ciowa, Żó"-
taczki. Wirusowe zapalenie wątroby. Dur brzuszny rzekomy. Choroby pasoŻytni-
cze: lamblioza, pe"zakowica, owsica, w"oĘnica i tasiemczyca.
Procedury osiągania celów
" analiza graficznego przedstawienia etapów transformacji chemicznej pokarmu
w róŻnych cz�Ęciach przewodu pokarmowego,
" analiza zawartoĘci róŻnych sk"adników pokarmowych w wybranych produktach
spoŻywczych,
" analiza skutków niedoboru witamin i biopierwiastków,
" doĘwiadczenie dotyczące roli Ęliny w procesach trawienia, analiza zmiany smaku
chleba w czasie Żucia,
" wykrywanie skrobi w róŻnych pokarmach,
" obliczanie wartoĘci energetycznej posi"ków,
" analiza anatomii uk"adu pokarmowego ze wskazaniem funkcji poszczególnych od-
cinków i gruczo"ów związanych z uk"adem pokarmowym,
" analiza preparatów mikroskopowych kosmków jelitowych,
" analiza moŻliwoĘci zakaŻenia tasiemcem uzbrojonym i jego cyklu rozwojowego
w organizmie ludzkim.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wymieni� podstawowe sk"adniki pokarmu i ich ęród"a,
" przeanalizowa� etapy trawienia pokarmu w róŻnych cz�Ęciach uk"adu pokarmo-
wego,
" wykaza� znajomoĘ� budowy i okreĘli� po"oŻenie poszczególnych odcinków uk"adu
pokarmowego w powiązaniu z ich funkcją,
" wyjaĘni� sposób wyzwalania energii ze sk"adników pokarmowych,
" wymieni� i wyjaĘni� zasady zdrowego Żywienia,
" u"oŻy� jad"ospis zgodnie z zasadami zdrowego odŻywiania,
" wymieni� problemy związane z prowadzeniem intensywnych diet odchudzających
lub spoŻywaniem zbyt obfitych posi"ków,
" wymieni� zasady higieny uk"adu pokarmowego,
" okreĘli� przyczyny chorób uk"adu pokarmowego oraz zasady profilaktyki,
" rozpoznawa� podstawowe symptomy niektórych chorób,
" okreĘli� skutki zaatakowania organizmu przez pasoŻyty i wymieni� sposoby post�-
powania w takim przypadku,
11
" okreĘli�, dlaczego termin waŻnoĘci produktów spoŻywczych i ich zawartoĘ� oraz
opakowanie są waŻne.
2. Budowa i funkcjonowanie uk"adu oddechowego
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie budowy poszczególnych odcinków uk"adu oddechowego,
" zrozumienie roli krtani w tworzeniu g"osu,
" zrozumienie istoty oddychania jako procesu uwalniania energii chemicznej,
" poznanie zaleŻnoĘci mi�dzy stanem czystoĘci powietrza a funkcjonowaniem uk"a-
du oddechowego,
" zapoznanie si� z chorobami uk"adu oddechowego,
" poznanie moŻliwoĘci zapobiegania chorobom uk"adu oddechowego,
" poznanie funkcji uk"adu oddechowego w warunkach nietypowych (oddychanie
w warunkach obniŻonego ciĘnienia, choroba dekompresyjna),
" zrozumienie roli krwi w transporcie gazów oddechowych.
Zakres treĘci programowych
1. Łród"o i znaczenie tlenu w procesach wyzwalania energii, uwalnianie energii z ma-
terii organicznej.
2. Oddychanie. Oddychanie wewnątrzkomórkowe a wymiana gazowa. Budowa
i funkcjonowanie uk"adu oddechowego, mechanizm i regulacja czynnoĘci oddecho-
wych. Czynniki szkodliwe dla uk"adu oddechowego, choroby, moŻliwoĘci zapobie-
gania im, higiena uk"adu oddechowego.
Procedury osiągania celów
" pomiar iloĘci wydychanego powietrza,
" wykrywanie dwutlenku w�gla w wydychanym powietrzu,
" analiza zagroŻeł
zdrowia uk"adu oddechowego wynikających z zanieczyszczenia
powietrza atmosferycznego,
" analiza zuŻycia tlenu przez poszczególne narządy cz"owieka.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" scharakteryzowa� budow� poszczególnych odcinków uk"adu oddechowego w po-
wiązaniu z ich funkcjami,
" wymieni� najcz�stsze choroby uk"adu oddechowego, mechanizmy i czynniki ich
powstawania oraz metody zapobiegania.
12
3. Budowa i funkcjonowanie uk"adu krąŻenia
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie budowy uk"adu krąŻenia,
" rozumienie związku pomi�dzy w"aĘciwym trybem Życia a chorobami uk"adu krą-
Żenia.
Zakres treĘci programowych
1. Transport wewn�trzny  uk"ad krwionoĘny, uk"ad limfatyczny. Funkcjonowanie
transportu wewn�trznego oraz wspó"dzia"anie z innymi uk"adami.
2. Budowa serca i naczył
krwionoĘnych (t�tnice, Ży"y, naczynia w"osowate). Automa-
tyzm pracy serca. Ma"y i duŻy obieg krwi. Sk"ad i rola p"ynów ustrojowych  krew
i limfa. WartoĘ� diagnostyczna podstawowych badał
krwi.
3. Choroba nadciĘnieniowa. Znaczenie diety, genów i innych czynników w rozwoju
choroby nadciĘnieniowej. Profilaktyka i leczenie nadciĘnienia. Skutki nieleczonego
nadciĘnienia.
4. MiaŻdŻyca. Rozwój miaŻdŻycy. Znaczenie diety, czynników genetycznych, palenia
papierosów dla rozwoju miaŻdŻycy. Konsekwencje miaŻdŻycy dla naczył
krwio-
noĘnych: zawa"y i zatory narządowe, niedotlenienie mózgu.
5. Przyczyny i przebieg zawa"u serca, konsekwencje. Wp"yw nadmiernego stresu, ni-
kotynizmu, narkomanii, nieprawid"owej diety na prac� serca, zapobieganie wystą-
pieniu zawa"u. Znaczenie aktywnoĘci fizycznej w zapobieganiu chorobom uk"adu
krąŻenia. Nowoczesne metody diagnozowania i leczenia chorób serca i uk"adu krą-
Żenia.
Procedury osiągania celów
" analiza wykresu pracy zdrowego serca (EKG),
" pomiar t�tna wysi"kowego i spoczynkowego, sposoby obliczania prawid"owego t�tna,
" pomiar ciĘnienia krwi,
" analiza wysokoĘci ciĘnienia t�tniczego w"aĘciwego dla okreĘlonego wieku,
" obliczanie iloĘci krwi krąŻącej w organizmie,
" obserwacja mikroskopowa komórek krwi.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wskaza� czynniki powodujące powstawanie chorób uk"adu krąŻenia,
" wymieni� zasady zmniejszania ryzyka wystąpienia chorób uk"adu krąŻenia,
" wskaza� czynniki równowagi dynamicznej organizmu i okreĘli� ich rol�,
" okreĘli� podstawowe parametry ustrojowe organizmu i mechanizmy ich kontroli,
" wykaza� znajomoĘ� elementów uk"adu krwionoĘnego i jego roli w organizmie.
13
4. Budowa i funkcjonowanie uk"adu odpornoĘciowego
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie budowy i funkcji uk"adu odpornoĘciowego,
" rozumienie nadrz�dnej roli uk"adu odpornoĘciowego w utrzymaniu zdrowia,
" poznanie elementów odpornoĘci swoistej i nieswoistej,
" poznanie zasad funkcjonowania odpornoĘci humoralnej i odpornoĘci komórkowej,
" poznanie moŻliwoĘci obronnych organizmu ludzkiego,
" poznanie moŻliwoĘci praktycznego zastosowania wiedzy o mechanizmach odpor-
noĘciowych,
" poznanie czynników zaburzających dzia"anie uk"adu odpornoĘciowego,
" zapoznanie si� z chorobami uk"adu odpornoĘciowego, np. zespo"em nabytego upo-
Ęledzenia uk"adu odpornoĘciowego (AIDS), chorobami z autoagresji,
" zrozumienie związku mi�dzy trybem Życia a funkcjonowaniem systemu odporno-
Ęciowego,
" poznanie chorób cywilizacyjnych oraz sposobów zapobiegania ich skutkom,
" wykazanie koniecznoĘci wykonywania niektórych szczepieł
ochronnych.
Zakres treĘci programowych
1. Antygeny  cząsteczki wyzwalające reakcje odpornoĘciowe organizmu. Antygeny
upostaciowane: wirusy, komórki bakterii, grzybów, pierwotniaków. Związki wiel-
kocząsteczkowe o w"aĘciwoĘciach antygenowych: bia"ka, niektóre w�glowodany,
kwasy nukleinowe. Antygeny wywo"ujące reakcje alergiczne (alergeny): py"ek ro-
Ęlin, niektóre sk"adniki pokarmu, jady owadów, paj�czaków, p"azów, gadów, nie-
które leki i ich sk"adniki.
2. Specyfika reakcji alergicznej. Antygeny w"asne organizmu (autoantygeny): uk"ad
zgodnoĘci tkankowej cz"owieka HLA, podobieł
stwo HLA u osób w róŻnym stop-
niu spokrewnionych, jego znaczenie w transplantologii, uk"ad grupowy krwi AB0
i Rh. G"ówne drogi wnikania patogenów do wn�trza organizmu.
3. Klasyfikacja, cechy morfologiczne, w"aĘciwoĘci i pochodzenie róŻnych rodzajów
leukocytów, ich rola. Istota odpornoĘci humoralnej (wytwarzanie przeciwcia"). Isto-
ta odpornoĘci typu komórkowego (przebieg procesu fagocytozy). Elementy warun-
kujące odpornoĘ� humoralną oraz komórkową.
4. Odporno� nieswoista (niespecyficzna): naturalne, mechaniczne, fizjologiczne
i chemiczne bariery ochronne zapobiegające inwazji patogenów: skóra, nab"onki,
niskie pH, bakteriobójcze sk"adniki wydzielin, odruchowe reakcje obronne: kicha-
nie, kaszel, biegunka, wymioty. Fagocytoza nieimmunogenna. Funkcje granulocy-
tów oraz makrofagów. Interferony w walce z infekcjami wirusowymi oraz niektó-
rymi postaciami nowotworów. OdpornoĘ� swoista (specyficzna). Porównanie lim-
focytów B i T, ich pochodzenie, miejsce nabywania kompetencji immunologicz-
nych, sposób róŻnicowania i znaczenia w reakcji odpornoĘciowej. Limfocyty T i B.
14
5. Struktura przeciwcia", ich funkcja biologiczna, sposoby eliminowania kompleksu
antygen przeciwcia"o. Cytokiny i ich funkcja jako mediatorów odpornoĘci, odpo-
wiedzialnych za przekazywanie informacji mi�dzy róŻnymi komórkami uk"adu
odpornoĘciowego.
6. Udzia" makrofagów w rozpoznaniu antygenu i aktywacji limfocytów (prezentacja
antygenu).
7. Porównanie szybkoĘci reakcji, poziomu przeciwcia" oraz efektywnoĘci pierwotnej
i wtórnej odpowiedzi immunologicznej, rola komórek pami�ci w procesie immu-
nizacji. OdpornoĘ� osiągana przez kontakt z patogenem (odpornoĘ� czynna). Sku-
tecznoĘ� szczepieł
w odniesieniu do róŻnych chorób. Cel stosowania surowicy
krwi zawierającej gotowe przeciwcia"a.
8. Badania krwi i ich wartoĘ� diagnostyczna w odniesieniu do uk"adu odpornoĘcio-
wego.
9. �rodki obrony immunologicznej przekazywane przez matk� za poĘrednictwem
"oŻyska oraz mleka. Uk"ady grupowe krwi, konflikt serologiczny w odniesieniu
do czynnika Rh. Znaczenie naturalnego Żywienia noworodków i niemowląt.
10. Antygeny HLA  zabiegi transplantacyjne, warunki przyj�cia przeszczepu, sposo-
by uzyskiwania tolerancji immunologicznej. Uruchomienie mechanizmów odpor-
noĘciowych przeciwko tkankom w"asnego organizmu  przyk"ady chorób auto-
immunizacyjnych.
11. AIDS  zespó" nabytego upoĘledzenia odpornoĘci, komórki uk"adu odpornoĘcio-
wego wraŻliwe na infekcje HIV i konsekwencje tej wraŻliwoĘci. Budowa pojedyn-
czego wirionu HIV. Symptomy ARC i pe"noobjawowego AIDS. Próby leczenia
AIDS (AZT, CNT). Przyczyny trudnoĘci w znalezieniu skutecznej szczepionki.
Drogi wnikania HIV do wn�trza ustroju.
Procedury osiągania celów
" praca ze schematami przedstawiającymi budow� przeciwcia" i ich reakcje z antyge-
nami,
" analiza schematu przebiegu stanu zapalnego,
" analiza zasad unikania konfliktu serologicznego w odniesieniu do czynnika Rh,
" analiza schematu prezentacji obcego bia"ka limfocytom,
" analiza schematu programowania limfocytów,
" analiza przebiegu fagocytozy,
" interpretowanie wyników analizy krwi i moczu,
" analiza budowy kosmka jelitowego i jego funkcji w uk"adzie limfatycznym.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wymieni� elementy uk"adu odpornoĘciowego i okreĘli� ich rol�,
15
" wskaza� czynniki równowagi dynamicznej organizmu i okreĘli� ich rol�,
" wymieni� podstawowe parametry ustrojowe organizmu i mechanizmy ich kontroli,
" wymieni� elementy uk"adu limfatycznego i podkreĘli� jego rol� w organizmie,
" scharakteryzowa� typy odpornoĘci,
" wyjaĘni�, na czym polega wspó"dzia"anie komórek uk"adu odpornoĘciowego pod-
czas pe"nej odpowiedzi immunologicznej,
" wyjaĘni�, na czym polega reakcja zapalna,
" scharakteryzowa� rol� szczepionek i surowic w procesach odpornoĘciowych,
" wymieni� sposoby rozprzestrzeniania si� wirusa HIV,
" wymieni� zasady profilaktyki AIDS,
" scharakteryzowa� konflikt serologiczny i wymieni� jego przyczyny,
" wyjaĘni� mechanizm i skutki zaburzeł
odpornoĘciowych,
" poda� przyk"ady moŻliwoĘci zapobiegania chorobom zakaęnym i cywilizacyjnym.
5. Choroby nowotworowe
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie istoty schorzeł
nowotworowych i problemów związanych z ich profilak-
tyką i leczeniem,
" poznanie czynników, które mogą wywo"ywa� choroby nowotworowe,
" poznanie moŻliwoĘci wykrycia chorób nowotworowych we wczesnym etapie ich
rozwoju i moŻliwoĘci skutecznego leczenia nowotworów.
Zakres treĘci programowych
1. Przyczyny rozrostu nowotworowego komórek. Uwarunkowania genetyczne choro-
by nowotworowej. Poj�cie onkogenu. �rodowiskowe czynniki indukcji nowotworo-
wej. Kancerogeny fizyczne, chemiczne i ich ęród"a: dym tytoniowy, Ęrodki ochrony
roĘlin i ich pozosta"oĘci w pokarmach, wyziewy przemys"owe, metale ci�Żkie.
2. Bia"aczka  jedna z odmian choroby nowotworowej. Patologia leukocytów w bia-
"aczce jako przyczyna obniŻenia odpornoĘci. Post�powanie lecznicze w bia"aczce.
3. Znaczenie wczesnej diagnostyki w wykrywaniu i leczeniu chorób nowotworo-
wych. Leczenie choroby nowotworowej. Radioterapia, chemioterapia, metody chi-
rurgiczne. Wp"yw rozwoju wspó"czesnej medycyny i genetyki na moŻliwoĘci lecze-
nia choroby nowotworowej i jej uleczalno�.
Procedury osiągania celów
" analiza przyczyn wzrostu zachorowalnoĘci na choroby nowotworowe,
" analiza danych statystycznych dotyczących zachorowalnoĘci na choroby nowotwo-
rowe,
16
" analiza sk"adników dymu tytoniowego,
" prelekcja lekarza onkologa.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wypowiedzie� si� na temat profilaktyki chorób nowotworowych,
" okreĘli� g"ówne ęród"a kancerogenów i sposoby ich unikni�cia,
" wykaza� szkodliwo� palenia tytoniu.
6. Budowa i funkcjonowanie uk"adu wydalniczego
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie budowy i funkcji uk"adu wydalniczego,
" zrozumienie roli uk"adu wydalniczego w mechanizmach regulacji wodno-mineral-
nej organizmu oraz w utrzymaniu homeostazy,
Zakres treĘci programowych
1. Budowa i funkcjonowanie narządów wydalniczych. Powstawanie moczu. Mecha-
nizmy regulacji równowagi wodno-mineralnej p"ynów ustrojowych. Znaczenie ba-
dania moczu. Profilaktyka chorób uk"adu wydalniczego.
Procedury osiągania celów
" analiza budowy nefronu,
" opracowywanie schematu przebiegu dializy.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" powiedzie�, jak budowa uk"adu wydalniczego jest dostosowania do jego funkcji,
" interpretowa� wynik analizy moczu,
" wymieni� zasady higieny uk"adu wydalniczego.
7. Budowa i funkcjonowanie uk"adu nerwowego
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poszerzenie wiadomoĘci na temat budowy i funkcjonowania neuronu,
" poznanie kryteriów podzia"u anatomicznego i czynnoĘciowego uk"adu nerwowego
oraz znaczenia tego podzia"u,
17
" poznanie roli mózgowia jako g"ównego oĘrodka kontrolno-integracyjnego organizmu,
" pog"�bienie wiedzy na temat odruchów i ich funkcji,
" poznanie mechanizmów i specyfiki uczenia si� w róŻnych okresach rozwojowych,
" poznanie pod"oŻa uzaleŻnieł
psychicznych i fizycznych oraz zaburzeł
emocjonal-
nych,
" zapoznanie si� z czynnikami stresotwórczymi i ich wp"ywem na funkcjonowanie
organizmu,
" poznanie sposobów radzenia sobie ze stresem i zaburzeniami emocjonalnymi,
" przedstawienie wspó"czesnych poglądów na inteligencj�,
" zrozumienie wp"ywu cech wrodzonych i Ęrodowiska na proces uczenia si�,
" poznanie sposobów badania zjawisk fizjologicznych w mózgu w czasie snu, porów-
nanie stanu czuwania i snu.
Zakres treĘci programowych
1. Budowa histologiczna uk"adu nerwowego (neurony, glej, istota szara, istota bia"a).
2. Struktura uk"adu nerwowego. Anatomiczny i czynnoĘciowy podzia" uk"adu ner-
wowego. Podzia" czynnoĘciowy mózgowia: pieł
mózgu, móŻdŻek, przodomózgo-
wie. OĘrodki pnia mózgu i ich znaczenie. Rola móŻdŻku w koordynacji ruchu
i utrzymaniu równowagi. Kora mózgowa, pó"kule mózgowe, podwzgórze i jego
funkcja w utrzymaniu homeostazy ustroju. Funkcjonalna zaleŻnoĘ� podwzgórza
i przysadki.
3. Rdzeł
kr�gowy  odruch jako podstawowa funkcja uk"adu nerwowego. Analiza "u-
ku odruchowego. Odruchy warunkowe i bezwarunkowe.
4. Elementy mózgu odpowiedzialne za instynkty i emocje. Zaburzenia emocjonalne.
5. Biochemiczne aspekty dzia"ania mózgu i obwodowego uk"adu nerwowego: neuro-
przekaęniki, funkcja synaps. Przemieszczanie si� informacji w uk"adzie nerwo-
wym: impuls nerwowy, miejsce dzia"ania neuroprzekaęników.
6. Elementy chroniące oĘrodkowy uk"ad nerwowy (koĘci, opony mózgowe, p"yn
mózgowo-rdzeniowy).
7. Rozwój zdolnoĘci do myĘlenia i rozumienia. Przyczyny zmian stanu wiedzy: ucze-
nie si�, zapominanie. Poj�cie pami�ci. Pami�� d"ugotrwa"a i krótkotrwa"a. Zjawisko
amnezji i jego przyczyny. Procesy myĘlowe i inteligencja jako wynik biologicznych
w"aĘciwoĘci mózgu. Testy na inteligencj�. Badania nad inteligencją  cechy wrodzo-
ne a wp"yw Ęrodowiska. Poznanie róŻnych sposobów rozumienia poj�cia osobo-
woĘci.
8. Dwufazowo� snu: sen wolnofalowy (SWF), sen paradoksalny (SP). Znaczenie snu.
Zmiany w mózgu w czasie snu. Zapotrzebowanie na sen w zaleŻnoĘci od wieku, za-
burzenia snu i sposoby zapobiegania im.
9. Poj�cie stresu. Stres jako zjawisko fizjologiczne i psychiczne. Poziomy stresu, skala
stresu. Wp"yw stresu na zdrowie cz"owieka. Walka ze stresem, ocena stopnia nara-
Żenia na stres.
18
10. UzaleŻnienia jako zaburzenia w funkcjonowaniu oĘrodków wyŻszych. Uk"ad po-
budzenia, uk"ad nagrody, uk"ad poznawczy. Rola amin katecholowych w funkcjo-
nowaniu uk"adu nagrody. Tolerancja i przewraŻliwienie. UzaleŻnienie psychiczne
i uzaleŻnienie fizyczne. Profilaktyka i walka z uzaleŻnieniami.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów przedstawiających budow� neuronu,
" obserwacja mikroskopowa neuronów,
" obserwacja i analiza prostych odruchów bezwarunkowych: odruch ęreniczny, kola-
nowy, podeszwowy,
" analiza sposobu przemieszczania si� impulsu nerwowego,
" analiza wp"ywu czynników emocjonalnych na efekty uczenia si�,
" rozwiązywanie wybranych testów na inteligencj�,
" okreĘlanie za pomocą testów stopnia zagroŻenia stresem.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� budow� i funkcjonowanie neuronu,
" scharakteryzowa� funkcje oĘrodkowego i obwodowego uk"adu nerwowego,
" scharakteryzowa� rodzaje odruchów i "uk odruchowy,
" wymieni� zasady higieny uk"adu nerwowego,
" okreĘli� znaczenie zmys"ów w utrzymaniu homeostazy organizmu,
" scharakteryzowa� mechanizmy uczenia si�, etapy procesu zapami�tywania,
" scharakteryzowa� róŻne pod"oŻa uzaleŻnieł
psychicznych i fizycznych oraz zabu-
rzeł
emocjonalnych,
" okreĘli� mechanizmy powstawania uzaleŻnieł
i sposoby leczenia uzaleŻnieł
,
" scharakteryzowa� czynniki stresotwórcze wp"ywające na róŻne nat�Żenia stresu,
" przedstawi� sposoby radzenia sobie ze stresem i z zaburzeniami emocjonalnymi,
" przedstawi� wp"yw cech wrodzonych i Ęrodowiska na poziom inteligencji.
8. Rola zmys"ów
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poszerzenie wiadomoĘci na temat budowy i funkcjonowania receptorów.
Zakres treĘci programowych
1. Charakterystyka receptorów z uwzgl�dnieniem podzia"u na eksteroreceptory oraz
interoreceptory. Charakterystyka receptorów ze wzgl�du na rodzaj bodęca pobu-
dzającego.
19
2. Funkcja aparatu ruchowego oka, rola poszczególnych elementów ga"ki ocznej, rola
pr�cików i czopków. Teoria widzenia barwnego. Zasady funkcjonowania uk"adu
optycznego oka, widzenie dwuoczne, wady wzroku i ich korekcja.
3. Ucho jako narząd s"uchu i równowagi, budowa ucha zewn�trznego, Ęrodkowego
i wewn�trznego: funkcja poszczególnych cz�Ęci ucha. Rola narządu Cortiego w po-
wstawaniu wraŻeł
s"uchowych. WraŻliwoĘ� s"uchu cz"owieka, zakres cz�stotliwo-
Ęci s"yszalnych. Przyczyny uszkodzeł
narządu s"uchu, skutki dzia"ania ha"asu.
Funkcjonowanie narządu równowagi.
4. Receptory smaku i w�chu. Rozmieszczenie i sposób dzia"ania.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów przedstawiających budow� róŻnych receptorów,
" obserwacja mikroskopowa przekroju ga"ki ocznej,
" analiza wykresu zaleŻnoĘci progu s"yszalnoĘci od cz�stotliwoĘci dęwi�ku,
" analiza wykresu zaleŻnoĘci zdolnoĘci postrzegania barw od wieku,
" analiza wyników doĘwiadczenia Mariotta,
" lokalizacja receptorów wraŻliwych na róŻne bodęce smakowe.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� budow� i funkcjonowanie receptorów,
" wymieni� zasady higieny narządu wzroku i s"uchu,
" okreĘli� znaczenie zmys"ów w utrzymaniu homeostazy organizmu.
9. Budowa i funkcjonowanie uk"adu dokrewnego
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie funkcji gruczo"ów dokrewnych, zasady dzia"ania uk"adu dokrewnego, ro-
dzaje hormonów i sposoby ich dzia"ania.
Zakres treĘci programowych
1. Funkcja gruczo"ów dokrewnych cz"owieka, hormony i ich rola. Zasady regulacji
neurohormonalnej. Poj�cie i znaczenie sprz�Żenia zwrotnego. Poj�cie homeostazy ja-
ko równowagi wewn�trznej w odniesieniu do okreĘlonych warunków Ęrodowiska
zewn�trznego. Zmiany fizjologiczne w czasie wykonywania wysi"ku fizycznego.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów przedstawiających zasad� dzia"ania uk"adu dokrewnego,
" analiza skutków niedoborów i nadmiarów wybranych hormonów,
" analiza schematu dzia"ania osi podwzgórze  przysadka  gruczo" docelowy.
20
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� znaczenie uk"adu dokrewnego w utrzymaniu homeostazy organizmu,
" wymieni� mechanizmy dzia"ania uk"adu dokrewnego,
" wyjaĘni� zasady dzia"ania uk"adu dokrewnego oraz rol� wybranych hormonów.
10. Uk"ad ruchu
Szczegó"owe cele edukacyjne
" pog"�bienie wiedzy na temat elementów uk"adu ruchu,
" poznanie związków przyczynowo-skutkowych mi�dzy uk"adem ruchu a uk"adem
nerwowym i hormonalnym, oddechowym i krwionoĘnym,
" zrozumienie znaczenia aktywnoĘci fizycznej dla prawid"owego funkcjonowania na-
rządu ruchu i ca"ego organizmu,
" przekonanie o koniecznoĘci w"aĘciwego planowania �wiczeł
fizycznych i wykaza-
nie koniecznoĘci przestrzegania fizjologicznych zasad eksploatacji narządu ruchu,
" uĘwiadomienie sobie znaczenia ruchu w profilaktyce przeciwzawa"owej,
" uĘwiadomienie sobie duŻej szkodliwoĘci stosowania Ęrodków dopingujących, np.
w rywalizacji sportowej.
Zakres treĘci programowych
1. Elementy uk"adu ruchu: koĘci, stawy, mi�Ęnie, nerwy. RóŻnice w budowie koĘci
dzieci i ludzi w podesz"ym wieku. Budowa i funkcje stawów. Rodzaje stawów.
2. Znaczenie czynników genetycznych dla budowy uk"adu ruchu cz"owieka: szyb-
koĘ� i kontrola ruchów, d"ugoĘ� i gruboĘ� koĘci, rozciągliwoĘ� wi�zade" stawo-
wych. Rola koĘci w funkcjonowaniu uk"adu ruchu, funkcje szkieletu. Znaczenie
�wiczeł
fizycznych dla usprawnienia funkcji uk"adu ruchu.
3. Mi�Ęnie szkieletowe (mi�Ęnie poprzecznie prąŻkowane), mi�Ęnie g"adkie (autono-
miczne). Mi�sieł
sercowy.
4. Mechanizm skurczu mi�Ęni poprzecznie prąŻkowanych. Rezerwa energetyczna
(fosfokreatyna) i tlenowa (mioglobina) mi�Ęni. Praca mi�Ęnia w warunkach deficy-
tu tlenowego. Wspó"dzia"anie grup mi�Ęni w trakcie wykonywania róŻnych czyn-
noĘci. Koordynacja ruchów.
5. Higiena uk"adu ruchu. Przestrzeganie zasad w"aĘciwej eksploatacji narządu ruchu
z uwzgl�dnieniem fizjologii (ergonomia, rekreacja, trening). Steroidy anaboliczne.
Androgeniczne skutki dzia"ania steroidów: wp"yw na mas� mi�Ęniową, iloĘ� tkan-
ki t"uszczowej, si"� mi�Ęni szkieletowych, metabolizm organizmu, ow"osienie cia"a,
wysokoĘ� g"osu, rozwój i funkcjonowanie narządów rozrodczych, percepcj�, zacho-
wanie si�, psychik�.
21
Procedury osiągania celów
" obserwacja mikroskopowa tkanki chrz�stnej, kostnej, mi�Ęniowej g"adkiej, po-
przecznie prąŻkowanej i mi�Ęnia sercowego,
" obserwacja po"ączeł
koĘci (na przyk"adzie zwierząt, np. ptaków),
" �wiczenia z rozpoznawaniem typów po"ączeł
koĘci,
" analiza graficznego schematu przemian chemicznych zachodzących podczas pracy
mi�Ęnia poprzecznie prąŻkowanego,
" przedstawienie mechanizmu zm�czenia mi�Ęnia wskutek przetrenowania,
" omówienie zasad w"aĘciwej eksploatacji uk"adu ruchu,
" analiza si"y mi�Ęni na podstawie prostych �wiczeł
fizycznych.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" rozpoznawa� pod mikroskopem tkank� kostną i chrz�stną wĘród róŻnych rodzajów
tkanek mi�Ęniowych,
" rozpoznawa� elementy sk"adowe szkieletu oraz po"oŻenie mi�Ęni szkieletowych
przy pomocy modelu lub schematu,
" okreĘli� budow� i dzia"anie stawu,
" analizowa� funkcjonowanie uk"adu ruchu,
" wymieni� korzyĘci p"ynące z regularnego wykonywania odpowiednio dobranych
�wiczeł
fizycznych,
" okreĘli�, jakie wady uk"adu ruchu wyst�pują najcz�Ęciej, oraz wymieni� sposoby za-
pobiegania im,
" okreĘli� prawid"ową postaw� cia"a,
" wymieni� niebezpieczeł
stwa wynikające z przetrenowania oraz korzystania z che-
micznych Ęrodków dopingujących,
" opisa� podstawowe bezpieczne �wiczenia do samodzielnego wykonania.
11. Pow"oki cia"a
Szczegó"owe cele edukacyjne
" zrozumienie roli pow"ok cia"a w procesach ochronnych i termoregulacyjnych orga-
nizmu.
Zakres treĘci programowych
1. Elementy uk"adu pow"okowego cia"a. Budowa i rola skóry.
2. Ochronna i termoregulacyjna funkcja skóry.
3. Receptory skóry.
22
4. Udzia" skóry w procesach termoregulacji.
5. Podstawowe zasady higieny skóry i jej wytworów.
Procedury osiągania celów
" obserwacja mikroskopowa przekroju skóry,
" analiza rozmieszczenia receptorów w skórze,
" omówienie zasad w"aĘciwej higieny uk"adu pow"okowego.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" opisa� budow� i okreĘli� funkcje skóry,
" wymieni� najcz�Ęciej wyst�pujące schorzenia skórne oraz wskaza� zasady zapobie-
gania im.
12. Rozwój osobniczy cz"owieka
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie powiązał
budowy z funkcją uk"adu rozrodczego,
" poznanie procesów wytwarzania komórek rozrodczych,
" poznanie warunków procesu zap"odnienia,
" poznanie procesów zachodzących w trakcie rozwoju zarodkowego i p"odowego,
" poznanie czynników wp"ywających na rozwój osobniczy.
Zakres treĘci programowych
1. Budowa Żeł
skiego uk"adu rozrodczego. Rozwój p�cherzyka jajnikowego  powsta-
nie p�cherzyka Graafa. Dojrzewanie oocytu. Owulacja  powstanie owulatu. Po-
wstanie cia"ka Żó"tego, cia"ko bia"awe. Warunki dojrzewania komórki jajowej.
2. Cykl p"ciowy i jego regulacja neurohormonalna. Funkcja podwzgórza i przysadki
w regulacji cyklu p"ciowego. B"ona Ęluzowa macicy i jej zmiany w czasie trwania
cyklu miesiączkowego.
3. Rozwój i budowa m�skich gruczo"ów rozrodczych. Spermatogeneza. Budowa
plemnika cz"owieka. Warunki ŻywotnoĘci plemników  zdolnoĘ� do zap"odnienia.
Bierne i aktywne przemieszczanie si� plemników drogami rodnymi kobiety.
4. Warunki i przebieg zap"odnienia. Powstanie zygoty. Fazy rozwoju embrionalnego,
cechy rozwoju embrionalnego. Bruzdkowanie. Istota bruzdkowania, cechy charak-
terystyczne. Morula, blastocysta. Transport zarodka w drogach rodnych. Implanta-
cja. Gastrulacja i jej istota. OdŻywianie zarodka. Proces tworzenia si� organów.
23
Efekty nietypowego przebiegu gastrulacji: ciąŻa blięniacza jednojajowa. CiąŻa blię-
niacza dwujajowa.
5. Budowa i czynnoĘci "oŻyska, bariera "oŻyskowa. B"ony p"odowe. Czynniki terato-
genne a wady wrodzone. Przebieg ciąŻy, higiena w okresie ciąŻy. Przebieg porodu,
fazy. Sposoby zapobiegania niepoŻądanej ciąŻy (antykoncepcja).
6. Ontogeneza, jej charakterystyka. Grupy czynników kontrolujących i warunkują-
cych rozwój cz"owieka.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów przedstawiających etapy powstawania komórek rozrodczych,
" analiza budowy plemnika i Żeł
skiej komórki rozrodczej,
" analiza wykresu zmian poziomu hormonów przysadki mózgowej i jajnika w czasie
cyklu p"ciowego,
" analiza i zestawienie cech charakterystycznych dla g"ównych etapów ontogenezy
cz"owieka.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� po"oŻenie, anatomi� i funkcje poszczególnych elementów uk"adu rozrod-
czego,
" okreĘli� wag� odpowiedzialnoĘci w podejmowaniu decyzji dotyczących wspó"Życia
p"ciowego,
" scharakteryzowa� poszczególne etapy rozwoju embrionalnego i postembrionalnego,
" uzasadni� konieczno� przestrzegania higieny uk"adu rozrodczego,
" okreĘli� dzia"anie czynników wp"ywających na rozwój osobniczy: prenatalny (tera-
togeny) i postnatalny.
CZó�� II
Dzia" programowy: POCHODZENIE I HISTORIA �YCIA NA ZIEMI
Szczegó"owe cele edukacyjne
" zapoznanie si� z poglądami dotyczącymi pochodzenia Życia na Ziemi,
" zrozumienie, dlaczego warunki klimatyczne i fizykochemiczne sprzyja"y powstaniu
Życia na Ziemi,
" zapoznanie si� z g"ównymi etapami powstawania Życia na Ziemi.
24
Zakres treĘci programowych
1. Przegląd zagadnieł
dotyczących powstawania Życia na Ziemi, historia poglądów
na temat powstania Życia na Ziemi.
2. Wielki wybuch i powstanie WszechĘwiata. Nowoczesna teoria biogenezy.
3. Powstanie b"on bia"kowo-lipidowych, powstanie pierwszych prakomórek. Przy-
czyny i konsekwencje zmian sk"adu pierwotnej atmosfery ziemskiej.
Procedury osiągania celów
" analiza warunków klimatycznych i fizykochemicznych panujących na Ziemi przed
oko"o trzema miliardami lat  ich wp"yw na samorzutne powstawanie związków
organicznych i rozwój Życia,
" analiza poglądów na temat pochodzenia Życia na naszej planecie w Ęwietle wspó"-
czesnej wiedzy biologicznej.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wymieni� wspó"czesne poglądy na biogenez�,
" uzasadni�, dlaczego moŻliwe by"o powstanie Życia na Ziemi.
Dzia" programowy: ZIEMIA JAKO �RODOWISKO �YCIA
Szczegó"owe cele edukacyjne
" opanowanie podstaw wiedzy o biosferze, o strukturze przyrody i zasadach jej funk-
cjonowania,
" zrozumienie wzajemnych relacji mi�dzy elementami biotycznymi i abiotycznymi
Ęrodowiska przyrodniczego,
" rozumienie procesów zachodzących w skali ekosystemu oraz biosfery, które decy-
dują o Życiu na Ziemi,
" zrozumienie procesu ewolucji jako przyczyny zróŻnicowania biosfery,
" poznanie znaczenia duŻej bioróŻnorodnoĘci, moŻliwoĘci jej oceny w skali Ęwiata
i Polski,
" poznanie zasad klasyfikacji istot Żywych,
" poznanie systematyki jako nauki, która wprowadza "ad w poznawanie Ęwiata orga-
nizmów Żywych,
" zaznajomienie si� z poj�ciami z zakresu taksonomii, pos"ugiwanie si� jej terminologią,
" poznanie wzajemnych zaleŻnoĘci mi�dzy organizmami,
" poznanie róŻnych typów biocenoz,
" poznanie g"ównych czynników wp"ywających na Życie w ekosystemach lądowych,
25
" poznanie warunków Życia w wodzie,
" zrozumienie wp"ywu, jaki wywiera cz"owiek na produktywnoĘ� ekosystemów
i krąŻenie materii w ekosystemie i biosferze,
" poznanie problemów związanych z rozwojem cywilizacji, zrozumienie roli cz"owie-
ka w przyrodzie,
" kszta"towanie umiej�tnoĘci obserwowania zmian w najbliŻszym otoczeniu,
" kszta"towanie etyki ekologicznej przez poznawanie zasad post�powania w Ęrodo-
wisku,
" wypracowanie aktywnej postawy wobec problemów ekologicznych przez podej-
mowanie dzia"ał
na rzecz ochrony Ęrodowiska,
" zrozumienie istoty wspó"czesnej ekologii, znaczenia wiedzy ekologicznej w Życiu
cz"owieka i powiązania ekologii z ochroną Ęrodowiska przyrodniczego,
" poznanie przyczyn aktualnego stanu Ęrodowiska w skali lokalnej, krajowej i global-
nej,
" poznanie moŻliwoĘci zapobiegania degradacji Ęrodowiska,
" kszta"towanie poczucia odpowiedzialnoĘci za stan Ęrodowiska w skali lokalnej
i globalnej, kszta"towanie potrzeby dzia"ał
na rzecz jego ochrony,
" kszta"towanie umiej�tnoĘci samodzielnego podejmowania decyzji proekologicz-
nych,
" poznanie ęróde" substancji obecnych w ŻywnoĘci, ich wp"yw na zdrowie,
" poznanie róŻnic w jakoĘci ŻywnoĘci produkowanej w sposób tradycyjny i ekolo-
giczny,
" zrozumienie ograniczeł
wynikających z tradycyjnych metod uprawy roĘlin i ho-
dowli zwierząt,
" poznanie sposobu produkowania ŻywnoĘci genetycznie modyfikowanej i wykaza-
nie zagroŻeł
związanych z takim sposobem produkowania ŻywnoĘci,
" dostrzeganie związku mi�dzy post�pem w nauce i technologii a rozwojem rolnic-
twa,
" wykszta"cenie umiej�tnoĘci interpretowania znaków ekologicznych na opakowa-
niach ŻywnoĘci,
" rozumienie konsekwencji post�pu naukowo-technicznego,
" poznanie znaczenia stylu Życia dla stanu Ęrodowiska przyrodniczego,
" poznanie i zrozumienie, Że pozamaterialne wartoĘci (wiedza, wartoĘci duchowe,
kultura) istotnie wp"ywają na rozwój spo"eczeł
stwa,
" kszta"towanie nawyku dokonywania Ęwiadomych wyborów proekologicznych
w sferze konsumpcji.
Zakres treĘci programowych
1. Istota wspó"czesnej ekologii, znaczenie wiedzy ekologicznej w Życiu cz"owieka, po-
wiązania ekologii z ochroną Ęrodowiska przyrodniczego. Charakterystyka geosfer:
hydrosfera, atmosfera, litosfera. Umiejscowienie i charakterystyka biosfery.
26
2. Definicja i zakres poj�cia róŻnorodnoĘci biologicznej. RóŻnorodnoĘ� genetyczna,
gatunkowa i siedliskowa  trzy aspekty bioróŻnorodnoĘci. Metodyczne problemy
oceny róŻnorodnoĘci biologicznej uk"adów przyrodniczych. Rozmieszczenie
g"ównych ekosystemów lądowych, przyk"ady biomów na Ziemi. Znaczenie duŻej
bioróŻnorodnoĘci: przyrodnicze, spo"eczne i ekonomiczne. Przyczyny zmniejsza-
nia si� bioróŻnorodnoĘci  koniecznoĘ� zachowania i ochrony róŻnorodnoĘci bio-
logicznej. Omówienie bioróŻnorodnoĘci Polski.
3. Zasady klasyfikacji istot Żywych.
4. �rodowisko jako system elementów przyrodniczych, powiązania mi�dzy poszcze-
gólnymi elementami Ęrodowiska. �rodowiska naturalne i antropogeniczne. �rodo-
wisko organizmów a ich wymagania Życiowe: czynniki ograniczające wyst�powa-
nie i rozmieszczenie organizmów  czynniki abiotyczne (fizyczne, chemiczne),
czynniki biotyczne. Tolerancja organizmów na dzia"anie róŻnorodnych czynni-
ków  zakres tolerancji, klasyfikacja organizmów ze wzgl�du na zakres tolerancji.
MoŻliwoĘci przystosowawcze organizmów do zmieniających si� warunków Życia.
5. Praktyczne wykorzystanie wiedzy o tolerancji organizmów na zanieczyszczenia:
testowanie stanu Ęrodowiska (powietrza, wody i gleby) za pomocą biologicznych
wskaęników stopnia zanieczyszczenia.
6. Wzajemne zaleŻnoĘci mi�dzy organizmami  zaleŻnoĘci antagonistyczne (dra-
pieŻnictwo, pasoŻytnictwo, roĘlinoŻernoĘ�, konkurencja) jako czynnik ekologicz-
ny. Wp"yw interakcji antagonistycznych na osobniki i populacje pozostające
w tych zaleŻnoĘciach. Proces koewolucji charakterystyczny dla organizmów pozo-
stających w uk"adach antagonistycznych. ZaleŻnoĘci nieantagonistyczne (komen-
salizm, protokooperacja, mutualizm) i ich wp"yw na organizmy pozostające
w tych zaleŻnoĘciach.
7. Woda i ląd jako Ęrodowiska Życia. G"ówne typy ekosystemów wodnych i ekosys-
temów lądowych, ich struktura i funkcjonowanie.
8. Cz"owiek w przyrodzie. Biocenozy naturalne i uproszczone (agrocenozy), chwa-
sty i szkodniki  teoretyczne podstawy biologicznej walki ze szkodnikami i chwa-
stami, genetyczne i chemiczne metody ich zwalczania. Produktywno� ekosyste-
mów naturalnych i agroekosystemów, czynniki ograniczające wydajnoĘ� produk-
cji pierwotnej i wtórnej, antropogeniczne przyczyny obniŻenia produktywnoĘci
ekosystemów. Wp"yw substancji chemicznych wyst�pujących w powietrzu, wo-
dzie i glebie na produktywnoĘ� i sk"ad wytwarzanej ŻywnoĘci.
9. Wp"yw rolnictwa intensywnego na jakoĘ� ŻywnoĘci i zdrowie ludzi, substancje
obce w ŻywnoĘci: metale ci�Żkie (o"ów, kadm, rt��, związki fluoru), pozosta"oĘci
antybiotyków, pestycydów, polichlorowane dwufenyle, skaŻenia promieniotwór-
cze, azotyny. Substancje dodatkowe w ŻywnoĘci (konserwanty, barwniki, prze-
ciwutleniacze) i ich wp"yw na zdrowie konsumentów.
10. Nowoczesne uprawy i hodowla, perspektywy i zagroŻenia. Sposoby produkcji
zdrowej ŻywnoĘci  rolnictwo tradycyjne a ekologiczne. Stan rolnictwa ekologiczne-
go w Polsce i na Ęwiecie. Propagowanie zdrowych nawyków Żywieniowych. �yw-
27
noĘ� transgeniczna, transgeniczne roĘliny i zwierz�ta a organizm cz"owieka. Zagro-
Żenia związane z moŻliwoĘcią przypadkowego wydostania si� transgenicznych or-
ganizmów z laboratoriów i oĘrodków hodowlanych do stanowisk naturalnych.
11. Rozwój nauki i techniki: pozytywne i negatywne skutki post�pu naukowo-tech-
nicznego (zagraŻające cz"owiekowi i Życiu na Ziemi). Wytwarzanie, gromadzenie
i uciąŻliwoĘ� odpadów, jako skutek uboczny rozwoju cywilizacyjnego oraz kon-
sumpcyjnego stylu Życia. Sposoby zagospodarowania odpadów (sortowanie, re-
cykling, kompostowanie, spalanie, sk"adowanie), skaŻenie biosfery izotopami pro-
mieniotwórczymi  radioekologia. Wp"yw nowych technologii i materia"ów bu-
dowlanych na zdrowie, budownictwo przyjazne Ęrodowisku. WszechobecnoĘ� re-
klamy i jej wp"yw na cz"owieka.
12. Zasoby przyrody: odnawialne (organizmy, gleba, powietrze, woda) i nieodnawialne
(surowce mineralne). Nieodnawialne noĘniki energii: w�giel, ropa naftowa, gaz
ziemny, torf i odnawialne (alternatywne) noĘniki energii: energia S"oł
ca, wiatru, wo-
dy, ęród"a geotermalne. Eksploatacja zasobów energetycznych nieodnawialnych
w skali globalnej, sposoby racjonalnego gospodarowania energią  oszcz�dnoĘ� ener-
gii w przemyĘle, rolnictwie i w domu. Nowe technologie a wykorzystywanie energii.
13. Bilans potrzeb cz"owieka, ich hierarchia, wp"yw zaspokajania potrzeb na Ęrodowi-
sko. Kreatywny i roszczeniowy (konsumpcyjny) styl Życia, ich wp"yw na wyczer-
pywanie si� zasobów naturalnych. Wp"yw cz"owieka na zak"ócenia w przebiegu
krąŻenia materii  przyczyny i skutki. Wytwarzanie, gromadzenie i uciąŻliwoĘ�
odpadów, sposoby zagospodarowania odpadów (recykling, kompostowanie, spa-
lanie, sk"adowanie).
14. �rodowisko jako jeden z czynników (obok uwarunkował
genetycznych, stylu Życia
i systemu opieki zdrowotnej) wp"ywających na zdrowie cz"owieka. Wp"yw zanie-
czyszczenia wody, powietrza i gleby, ha"asu, wibracji, promieniowania elektroma-
gnetycznego na zdrowie cz"owieka. Wp"yw na zdrowie cz"owieka palenia biernego
i czynnego, spoŻywania alkoholu, naduŻywania leków, uŻywania narkotyków.
15. Przekraczanie moŻliwoĘci adaptacyjnych cz"owieka: szybkie tempo Życia, nad-
mierny stres. Konsekwencje przekraczania moŻliwoĘci adaptacyjnych: kryzys
wartoĘci, atrofia wi�zi mi�dzyludzkich, kryzys rodziny, samotnoĘ�, alienacja,
utrata poczucia bezpieczeł
stwa, uzaleŻnienia, wzrost patologii spo"ecznych, de-
presje, choroby psychiczne. Zapobieganie. Leczenie skutków przekraczania barier
adaptacyjnych.
16. Potrzeby estetyczne cz"owieka, rozwijanie wraŻliwoĘci na pi�kno przyrody, zna-
czenie zieleni i przestrzeni dla kondycji psychofizycznej cz"owieka. Atrakcyjne
formy sp�dzania wolnego czasu. Zainteresowania i pasje.
Procedury osiągania celów
" stosowanie aktywizujących metod nauczania i uczenia si� zbliŻonych do procesu
badawczego,
" obserwacje roĘlin i zwierząt  zaj�cia terenowe,
28
" korzystanie z prostych kluczy i atlasów dla oznaczania róŻnorodnoĘci gatunkowej
w skali lokalnej,
" analiza powiązał
i wspó"zaleŻnoĘci mi�dzy organizmami warunkujących równo-
wag� ekologiczną w ekosystemie,
" �wiczenia praktyczne w terenie dotyczące analizy struktury biocenozy lasu, sk"adu
drzewostanu lasu mieszanego, podszytu i runa, zmian w Ęció"ce,
" analiza czynników wp"ywających na zanikanie Życia w Ęrodowiskach wodnych i lą-
dowych,
" stosowanie strategii polegających na ukazywaniu i rozwiązywaniu problemów 
wykonywanie prostych pomiarów oceny stanu Ęrodowiska lokalnego,
" ocena i porównanie stanu czystoĘci wody w naturalnych zbiornikach wodnych oraz
wody kranowej, opadowej i destylowanej  �wiczenia w wyznaczaniu parametrów
fizykochemicznych wody pozwalających oceni� stan jej czystoĘci,
" ocena iloĘci opadu zanieczyszczeł
py"owych w pobliŻu szko"y, w miejscu zamiesz-
kania, w pobliŻu g"ównej arterii komunikacyjnej, w parku miejskim lub lesie, anali-
zowanie wp"ywu cz"owieka na produktywnoĘ� róŻnych ekosystemów,
" korzystanie z róŻnych ęróde" informacji na temat stanu Ęrodowiska przyrodnicze-
go, analiza danych dotyczących aktualnego stanu Ęrodowiska przyrodniczego
w kraju i na Ęwiecie,
" �wiczenia w rozpoznawaniu i interpretowaniu znaków ekologicznych na opakowa-
niach, rozróŻnianie opakował
ekologicznych i nieekologicznych,
" dyskusje panelowe na podstawie podanej literatury.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� granice wyst�powania organizmów w obr�bie poszczególnych geosfer,
" wskaza� powody ochrony róŻnorodnoĘci biologicznej,
" wykaza�, Że równowaga dynamiczna biosfery zaleŻy od zachowania jak najwi�k-
szej bioróŻnorodnoĘci,
" analizowa� wp"yw róŻnych czynników Ęrodowiskowych na wyst�powanie i roz-
mieszczenie organizmów na kuli ziemskiej, poda� przyczyny rozmieszczenia i li-
czebnoĘci organizmów w biosferze,
" wykorzysta� w Życiu codziennym wiedz� na temat tolerancji ekologicznej,
" poda� przyk"ady organizmów wskaęnikowych,
" wskaza� zaleŻnoĘci mi�dzy wspó"wyst�pującymi organizmami,
" okreĘli� na konkretnych przyk"adach wzajemne relacje i wspó"zaleŻnoĘci mi�dzy
poszczególnymi elementami Ęrodowiska,
" analizowa� lądowe i wodne strefy Życia, przedstawi� ich znaczenie w utrzymaniu
homeostazy w biosferze,
" okreĘli� konsekwencje wynikające z antropogenicznego upraszczania biocenoz,
" wskaza� istnienie powiązał
mi�dzy sposobami gospodarowania cz"owieka a ich
wp"ywem na zmiany bioróŻnorodnoĘci,
29
" porówna� przep"yw energii i krąŻenie materii w ekosystemie i róŻnych ga"�ziach
gospodarki (przemyĘle, rolnictwie, transporcie),
" rozpoznawa� pospolite gatunki drzew, krzewów i roĘlin zielnych, fauny natrawnej
i glebowej,
" przedstawi� znaczenie czystej wody, powietrza i gleby dla Życia organizmów,
" przeprowadzi� analiz� najbliŻszej okolicy, podając przyk"ady miejsc, w których ob-
serwuje si� korzystne i niekorzystne zmiany zachodzące w Ęrodowisku przyrodni-
czym,
" bada� stan Ęrodowiska przy uŻyciu niektórych biologicznych wskaęników stopnia
zanieczyszczenia,
" oceni� zanieczyszczenie powietrza przy uŻyciu porostów na podstawie umiej�tno-
Ęci odróŻnienia kszta"tów plech,
" oceni� wp"yw zanieczyszczeł
na roĘliny na podstawie analizy zmian kszta"tu, bar-
wy, zmian na liĘciach (chlorozy, nekrozy),
" scharakteryzowa� skutki chemizacji Ęrodowiska, przedstawi� moŻliwoĘci ich
zmniejszenia,
" wykaza� postaw� wspó"odpowiedzialnoĘci za stan Ęrodowiska przyrodniczego,
" korzysta� z moŻliwoĘci dost�pu do informacji na temat Ęrodowiska,
" przestrzega� zasad ochrony Ęrodowiska przyrodniczego oraz racjonalnego korzy-
stania z jego zasobów, podejmowa� dzia"ania na rzecz jego ochrony,
" post�powa� zgodnie z g"oszonymi zasadami i poradami,
" analizowa� zebrany w terenie materia" badawczy,
" odróŻni� prawid"owe i nieprawid"owe uŻywanie terminu ekologia,
" stosowa� w praktyce zasady zdrowego Żywienia i zdrowego stylu Życia,
" dokonywa� Ęwiadomych wyborów jako konsument, kierując si� dobrem Ęrodowi-
ska,
" wykaza� zalety rolnictwa ekologicznego i róŻnice mi�dzy rolnictwem ekologicz-
nym a tradycyjnym,
" interpretowa� znaki ekologiczne na opakowaniach ŻywnoĘci, opakowaniach Ęrod-
ków czystoĘci i innych przedmiotach codziennego uŻytku,
" wybiera� produkty spoŻywcze na podstawie podanych na ich opakowaniach infor-
macji o uŻytych substancjach chemicznych (m.in. konserwantach i barwnikach),
" wymieni� metody produkowania ŻywnoĘci transgenicznej i moŻliwe konsekwencje
wynikające z takiego sposobu produkowania ŻywnoĘci,
" oceni� róŻne informacje medialne i decyzje w"adz dotyczące Ęrodowiska.
Dzia" programowy: GENETYKA  SPOSÓB PRZEKAZYWANIA INFORMACJI
O BUDOWIE I FUNKCJI �YWYCH ORGANIZMÓW
Szczegó"owe cele edukacyjne
" pog"�bienie wiedzy na temat materialnych podstaw dziedziczenia,
30
" poznanie budowy i funkcji kwasów nukleinowych,
" zrozumienie w"aĘciwoĘci kodu genetycznego, sposobu odczytania i wykorzystania
informacji genetycznej,
" poszerzenie wiedzy o podstawowych poj�ciach stosowanych w genetyce,
" przep"yw informacji w komórce, przebieg transkrypcji i translacji,
" poznanie czynników mutagennych i umiej�tnoĘ� ich wskazania,
" poznanie rodzajów mutacji, przyczyn ich powstawania i znaczenia,
" zapoznanie si� z praktycznymi zastosowaniami genetyki: w medycynie, farmaceu-
tyce, rolnictwie,
" poznanie historii badał
genetycznych oraz pierwszych teorii genetycznych,
" poznanie moŻliwoĘci weryfikacji hipotez i teorii genetycznych,
" poznanie regu" dziedziczenia,
" zapoznanie si� z budową chromosomów i chromosomową teorią dziedzicznoĘci,
" poznanie wybranych chorób genetycznych i aktualne moŻliwoĘci ich leczenia,
" przekonanie o znaczeniu zapisu genetycznego w rozwoju i trwaniu Życia.
Zakres treĘci programowych
1. Budowa i rodzaje nukleotydów, "ał
cuch polinukleotydowy. Rodzaje kwasów nu-
kleinowych, ich rola, przebieg replikacji DNA oraz transkrypcji: synteza RNA. Gen
jako okreĘlony fragment cząsteczki kwasu nukleinowego, sposób zapisu informacji
genetycznej w kwasach nukleinowych. NajwaŻniejsze cechy kodu genetycznego.
Transkrypcja i translacja, lokalizacja procesów w komórce.
2. Fazy cyklu Życiowego komórki. Budowa i funkcje chromosomów.
3. Przebieg i znaczenie podzia"u mitotycznego. Przebieg i znaczenie podzia"u mejo-
tycznego.
4. Podstawowe terminy genetyczne: fenotyp, genotyp, allele dominujące i recesywne,
homozygota i heterozygota.
5. Mendelizm  pierwsze regu"y i prawa genetyczne: rezultaty krzyŻówek jedno-
i dwugenowych. Dziedziczenie niezgodne z prawami Mendla. Podstawy chromo-
somowej teorii dziedzicznoĘci, dziedziczenie genów sprz�Żonych z p"cią. Zjawisko
determinacji p"ci u zwierząt i roĘlin.
6. Rodzaje i przyczyny zmiennoĘci.
7. Regulacja ekspresji informacji genetycznej. Mutacje i przyczyny ich powstawania.
NajwaŻniejsze mutageny fizyczne i chemiczne wywo"ujące mutacje u cz"owieka.
Podzia" mutacji ze wzgl�du na ich sens biologiczny: mutacje somatyczne i komórek
rozrodczych, oraz ze wzgl�du na charakter mutacji: mutacje genowe, mutacje chro-
mosomowe strukturalne i liczbowe.
8. Mutacje jako przyczyna chorób genetycznych cz"owieka. Przyk"ady chorób wywo-
"anych przez mutacj� w pojedynczym genie: fenyloketonuria, mukowiscydoza.
MoŻliwoĘci leczenia mutacji. Choroby wywo"ane przez aberracje chromosomowe:
31
zespó"  miauczenia kota . Genetyczne zespo"y chorobowe wywo"ane przez chro-
mosomowe mutacje liczbowe: zespó" Downa, Turnera, Klinefeltera.
9. Mechanizmy i znaczenie poliploidalnoĘci dla roĘlin.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów przedstawiających cechy kodu genetycznego,
" analiza schematu transkrypcji i translacji,
" rozpoznawanie chromosomów w preparatach mikroskopowych,
" analiza poszczególnych faz mitozy,
" analiza schematu z wartoĘciami najwaŻniejszych parametrów w poszczególnych fa-
zach mitozy i mejozy (liczba chromosomów  n, poziom DNA  C i ca"kowita liczba
chromatyd w jądrze komórkowym) dla wybranych organizmów, np. cebuli, cz"o-
wieka,
" analiza wyników krzyŻówek grochu jedno- i dwugenowych,
" wykonywanie róŻnych zadał
genetycznych przy zastosowaniu zapisu w szachow-
nicy Punnetta i rachunku prawdopodobieł
stwa,
" rozwiązywanie zadał
genetycznych dotyczących cech sprz�Żonych z p"cią,
" analiza zestawieł
tabelarycznych róŻnych typów determinacji p"ci,
" analiza tablic kodu genetycznego i �wiczenia z zapisu sekwencji aminokwasów
w krótkich "ał
cuchach peptydowych,
" analiza schematów replikacji, transkrypcji i translacji,
" analiza fotografii kariotypów prawid"owych i zmutowanych,
" analiza schematu skutków mutacji punktowych.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wyjaĘni� podstawowe poj�cia z genetyki,
" wykaza� nadrz�dnoĘ� kwasów nukleinowych w stosunku do innych związków or-
ganicznych spotykanych w Żywych komórkach,
" okreĘli� rol� kwasów nukleinowych oraz wskaza� związki mi�dzy kwasami nukle-
inowymi a bia"kami,
" wymieni� najwaŻniejsze cechy kodu genetycznego,
" wyjaĘni� zasady wykorzystania informacji genetycznej w komórkach,
" scharakteryzowa� fazy cyklu Życiowego komórki,
" okreĘli� czas trwania poszczególnych stadiów w typowym cyklu komórkowym
oraz Ęrednią iloĘci cykli, po których w komórce zaczyna si� proces róŻnicowania,
" okreĘli� budow� oraz typy morfologiczne chromosomów podzia"owych,
" scharakteryzowa� przebieg faz mitozy i mejozy ze zrozumieniem biologicznego
sensu obu podzia"ów,
" przedstawi� g"ówne za"oŻenia doĘwiadczeł
Mendla i ich rezultaty,
32
" zapisa� i analizowa� krzyŻówki mendlowskie,
" wyjaĘni�, na czym polega dziedziczenie genów cytoplazmatycznych,
" przedstawi� za"oŻenia chromosomowej teorii Morgana i zdefiniowa� związane
z nią poj�cia,
" wyjaĘni� znaczenie zjawiska crossing-over,
" wyjaĘni�, w jaki sposób zjawisko crossing-over wp"ywa na zerwanie sprz�Żenia i po-
wstawanie rekombinantów,
" wyjaĘni�, na czym polega sprz�Żenie genów z p"cią,
" omówi� znaczenie róŻnych rodzajów kwasów nukleinowych dla komórki,
" omówi� schemat replikacji DNA i wyjaĘni� jej znaczenie,
" wyjaĘni�, na jakiej zasadzie kolejne trójki nukleotydów w kwasie DNA i mRNA szy-
frują kompletną informacj� genetyczną Żywego organizmu,
" omówi� schemat translacji,
" wyjaĘni� istot� genetycznych chorób cz"owieka i ich profilaktyk�,
" scharakteryzowa� róŻnorodne czynniki mutagenne,
" uzasadni� potrzeb� ograniczenia stosowania w codziennym Życiu róŻnych substan-
cji chemicznych ze wzgl�du na ich mutagenne oddzia"ywanie.
" wyjaĘni�, na czym polegają róŻnice mi�dzy mutacjami genowymi, chromosomowy-
mi i genomowymi oraz mutacjami somatycznymi i generatywnymi,
" wyjaĘni� mechanizmy mutagenezy,
" scharakteryzowa� jednostki chorobowe (zespó" Downa, Klinefeltera i Turnera) oraz
wybrane choroby powstające na pod"oŻu mutacji genowych (fenyloketonuria, al-
kaptonuria, galaktozemia, albinizm, pląsawica Huntingtona),
" przedstawi� znaczenie poliploidalnych odmian roĘlin w hodowli.
Dzia" programowy: IN�YNIERIA GENETYCZNA I BIOTECHNOLOGIA
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie zasad inŻynierii genetycznej,
" poznanie moŻliwoĘci wykorzystania inŻynierii genetycznej w leczeniu chorób gene-
tycznych,
" zapoznanie si� z aspektami moralnymi badał
związanych z inŻynierią genetyczną,
" poznanie wybranych technik genetyki molekularnej i cytogenetyki,
" zapoznanie si� z praktycznym wykorzystaniem biotechnologii,
" wykazanie moŻliwoĘci zagroŻeł
wynikających ze stosowania biotechnologii,
" zrozumienie istoty dzia"ania oraz poznanie zastosował
wybranych metod genetyki
molekularnej,
" zrozumienie, dlaczego opracowanie dok"adnej mapy genetycznej cz"owieka,
a w przysz"oĘci poznanie sekwencji wszystkich ludzkich genów, b�dzie podstawą
udanej terapii genowej.
33
Zakres treĘci programowych
1. Aktualny stan badał
nad genomem cz"owieka. Cele przyĘwiecające dok"adnemu
poznaniu genomu cz"owieka.
2. Wykorzystanie metod inŻynierii genetycznej w diagnostyce i leczeniu nowotwo-
rów i innych chorób. Zagadnienia profilaktyki genetycznej  badanie genotoksycz-
noĘci róŻnych związków, np. leków, ŻywnoĘci, przypraw.
3. Zadania biotechnologii związane z otrzymywaniem organizmów transgenicznych:
wytwarzanie przez nie komponentów do produkcji leków, poprawienie odporno-
Ęci na wybrane patogeny, podniesienie produktywnoĘci roĘlin uprawnych oraz ma-
sy i mlecznoĘci zwierząt hodowlanych.
4. Przegląd wybranych technik genetyki molekularnej i cytogenetyki oraz ich zastoso-
wanie praktyczne, wybrane zastosowania biotechnologii. Przyk"ady zastosowania
inŻynierii genetycznej, klonowanie DNA i ca"ych organizmów. Etyczne, moralne,
prawne problemy biotechnologii.
5. Program poznania ludzkiego genomu i perspektywy terapii genowej, zaznajomie-
nie si� z celami programu poznania ludzkiego genomu   Hugo (The Human Ge-
nome Organisation).
6. Wykorzystanie nowoczesnych metod genetycznych w sądownictwie.
7. Przysz"oĘ� klonowania organizmów: nadzieje i zagroŻenia.
Procedury osiągania celów
" analiza schematów dotyczących sposobów otrzymywania organizmów transge-
nicznych,
" przedstawienie przyk"adów nowoczesnych technik doskonalenia roĘlin uprawnych
i ras zwierząt,
" analiza zastosował
praktycznych niektórych metod cytogenetycznych: pomiary ilo-
Ęci DNA w jądrach komórkowych metodą cytometrii przep"ywowej, metoda geno-
mowej hybrydyzacji in situ  GISH, pozwalająca odróŻni� genomy rodzicielskie
w kariotypie mieszał
ców roĘlinnych,
" analiza schematów dotyczących technik stosowanych w inŻynierii genetycznej,
" porównanie prawdopodobieł
stwa pomy"ek sądowych w przypadku uŻycia tech-
nik molekularnych i tradycyjnych technik kryminalistycznych.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" wyjaĘni�, na czym polega terapia genowa,
" przedstawi� istot� inŻynierii genetycznej,
" przedstawi� pozytywne i negatywne przyk"ady wynikające z post�pu inŻynierii ge-
netycznej,
" wskaza� g"ówne zastosowania biotechnologii,
34
" przedstawi� zagroŻenia związane z moŻliwoĘcią masowego pojawienia si� organi-
zmów transgenicznych w siedliskach naturalnych,
" wyjaĘni� poj�cie klon, wskaza� przyk"ady klonów naturalnych,
" wskaza� techniki genetyczne, które najefektywniej moŻna wykorzysta� w procesie
klonowania,
" wyjaĘni� istot� klonowania ca"ych organizmów na przyk"adzie owcy Dolly,
" zdefiniowa� poj�cia genetyczny odcisk palca, unikatowe sekwencje bia"ek wyst�pujące
u ludzi,
" scharakteryzowa� problemy etyczne, moralne i prawne, wynikające z zastosował

biotechnologii i inŻynierii genetycznej.
Dzia" programowy: EWOLUCJA
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie faktów wskazujących na trwanie procesu ewolucji,
" zapoznanie si� z poj�ciem zmiennoĘci,
" poznanie rodzajów zmiennoĘci,
" zrozumienie istoty procesów ewolucyjnych,
" zapoznanie si� z teorią Lamarcka,
" poznanie za"oŻeł
Darwinowskiej teorii doboru naturalnego,
" przedstawienie ewolucji jako ciąg"ego procesu rozwoju,
" charakterystyka zmiennoĘci organizmów, znaczenie i sposoby jej okreĘlania,
" rozumienie znaczenia zmian puli genowej w ewolucji,
" rozumienie populacji jako podstawowej jednostki ewolucji,
" zapoznanie si� z metodami okreĘlania pokrewieł
stwa mi�dzy organizmami,
" zrozumienie efektów zak"ócenia równowagi genetycznej populacji i znaczenia prze-
p"ywu genów,
" rozumienie nowoczesnej koncepcji gatunku i mechanizmów odpowiedzialnych za
powstawanie gatunków,
" zapoznanie si� z róŻnymi modelami specjacji,
" poznanie genetycznego pod"oŻa zmian ewolucyjnych,
" poznanie historii gatunku Homo sapiens,
" poznanie pozycji cz"owieka w systemie ssaków,
" poznanie charakterystyki róŻnych gatunków cz"owieka prehistorycznego,
" wykazanie pokrewieł
stwa cz"owieka z ma"pami cz"ekokszta"tnymi,
" wskazanie róŻnic i podobieł
stw mi�dzy cz"owiekiem a zwierz�tami.
Zakres treĘci programowych
1. RóŻne definicje poj�cia ewolucja, przedstawienie ewolucji jako ciąg"ego procesu roz-
woju.
2. BezpoĘrednie i poĘrednie dowody na istnienie ewolucji.
35
3. Zapoznanie z danymi dostarczanymi przez paleontologi�, biochemi�, fizjologi�
i embriologi�, dowody z zakresu anatomii, podstawowe skamienia"oĘci roĘlinne
i zwierz�ce. Ogólne plany budowy róŻnych grup organizmów, narządy homolo-
giczne i analogiczne, konwergencja, narządy szczątkowe, inne dowody ewolucji,
m.in. tzw. Żyjące skamienia"oĘci, formy reliktowe, rozmieszczenie gatunków.
4. Teoria ewolucji, jej ęród"a i rozwój, ewolucja geologiczna, geochemiczna i orga-
niczna (biologiczna). Teorie ewolucji Lamarcka oraz Darwina. Wp"yw darwini-
zmu na rozwój nauk przyrodniczych.
5. Zmienno� osobnicza i jej rodzaje: mutacyjna, rekombinacyjna, zmienno� fluk-
tuacyjna, rola Ęrodowiska w kszta"towaniu zmiennoĘci osobniczej, zmiennoĘ� we-
wnątrz- i mi�dzypopulacyjna, populacja i jej pula genetyczna.
6. Czynniki wp"ywające na zak"ócenie równowagi genetycznej populacji, przep"yw
genów wewnątrz populacji i mi�dzy populacjami.
7. WyjaĘnienie okreĘlenia walka o byt.
8. Wspó"czesne rozumienie poj�cia dobór naturalny, mechanizm jego dzia"ania, rola
doboru naturalnego w procesie ewolucji.
9. Nast�pstwa konkurencji wewnątrz populacji, gatunku i mi�dzy gatunkami, me-
chanizm dzia"ania dryfu genetycznego.
10. Dziedziczenie w populacjach mendlowskich, cz�sto� wyst�powania alleli w po-
pulacjach i czynniki na nie wp"ywające.
11. OkreĘlenie poj�cia gatunek w róŻnych uj�ciach.
12. Specjacja nag"a i stopniowa, rola izolacji przestrzennej i mechanizmów izolacyj-
nych w procesie ewolucji gatunków, prawid"owoĘci ewolucji.
13. Mechanizmy izolacyjne i ich znaczenie, specjacja allopatryczna, sympatryczna
i hybrydyzacyjna, krzyŻowanie si� ras i gatunków, efekt Wallace a.
14. RóŻnicowanie przystosowawcze i zasiedlanie stref adaptacyjnych, rola konkuren-
cji, selekcji i dryfu genetycznego w procesie zasiedlania nowych stref adaptacyj-
nych. Znaczenie akcesu fizycznego, konstytucjonalnego i ekologicznego.
15. SzybkoĘ� procesu ewolucji. Znaczenie czasu w procesie ewolucji. Metody badał

szybkoĘci procesów ewolucyjnych. ZmiennoĘ� tempa ewolucji. KierunkowoĘ�
i nieodwracalno� ewolucji, jej interpretacja. Ewolucja jako zjawisko historyczne.
Problem wymierania gatunków i szczepów.
16. Przedstawienie ogólnej linii ewolucyjnej cz"owieka.
17. Przedstawienie linii ewolucyjnej cz"owieka w uj�ciu paleoantropologii i biologii
molekularnej. Afryka miejscem powstania i ewolucji cz"owieka, kolejne etapy
ewolucji cz"owieka.
18. Zjawisko wyst�powania róŻnych ras ludzkich.
19. Ogólne tendencje w linii ewolucyjnej cz"owieka, poglądy na pochodzenie i ewolu-
cj� cz"owieka.
20. Podobieł
stwa i róŻnice chromosomalne mi�dzy cz"owiekiem a ma"pami cz"eko-
kszta"tnymi, kariotyp cz"owieka i afrykał
skich ma"p cz"ekokszta"tnych.
36
Procedury osiągania celów
" analiza podobieł
stw i róŻnic mi�dzy klasycznymi teoriami ewolucji,
" charakterystyka wspó"czesnych kierunków ewolucji,
" zapoznanie z danymi dostarczanymi przez paleontologi�, powstawanie skamienia-
"oĘci i metody okreĘlania ich wieku,
" analiza budowy róŻnych narządów analogicznych i homologicznych roĘlin i zwie-
rząt,
" zestawienie, porównanie i omówienie g"ównych, poĘrednich i bezpoĘrednich do-
wodów ewolucji,
" analiza zmiennoĘci cech fenotypowych populacji, np. wielkoĘci nasion fasoli (ci�Żar,
rozmiar itp.),
" analiza cech róŻnych populacji tego samego gatunku, wykazywanie podobieł
stw
i róŻnic mi�dzy nimi,
" analiza cech organizmów, których powstanie wiąŻe si� z procesami dostosowaw-
czymi do Życia w okreĘlonym Ęrodowisku,
" analiza rodzajów zmiennoĘci i ich roli w procesie ewolucji,
" zadania z zakresu genetyki populacyjnej  dokonywanie wyliczeł
spodziewanych
cz�stoĘci odpowiednich genotypów w populacjach,
" ocena istotnoĘci odchyleł
pomi�dzy spodziewaną a faktycznie wyst�pującą cz�sto-
Ęcią alleli,
" analiza przyk"adów dzia"ania doboru naturalnego,
" omówienie matematycznych sposobów wyliczania cz�stoĘci danych alleli w popu-
lacji,
" dyskusje panelowe,
" analiza pokrewieł
stw mi�dzy organizmami i ich roli w badaniach ewolucyjnych,
" analiza róŻnych modeli specjacji,
" analiza przyk"adów radiacji adaptatywnej w skali mikro- i makroewolucyjnej,
" analiza poglądów ortogenetyków i ortoselekcjonistów,
" interpretacja przyk"adów  nadrozwoju  filogenetycznego zwi�kszania rozmia-
rów cia"a,
" analiza czasu trwania jednostek taksonomicznych i przyczyn ich wymierania,
" interpretacja poj�cia post�p ewolucyjny,
" porównanie budowy poszczególnych gatunków cz"owieka prehistorycznego  ana-
liza poszczególnych etapów rozwoju ewolucyjnego cz"owieka,
" analiza pokrewieł
stwa cz"owieka i ma"p cz"ekokszta"tnych na podstawie danych
dotyczących fenotypu i genotypu,
" analiza cech fenotypowych ludzi zamieszkujących róŻne rejony Ęwiata.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� i zdefiniowa� termin ewolucja,
37
" scharakteryzowa� koncepcj� ewolucji przedstawioną przez Lamarcka,
" scharakteryzowa� za"oŻenia teorii Darwina,
" wykaza� ciąg"oĘ� procesów ewolucji,
" wymieni� róŻnice i podobieł
stwa mi�dzy narządami homologicznymi a analogicz-
nymi,
" poda� przyk"ady bezpoĘrednich i poĘrednich dowodów na istnienie ewolucji,
" wyjaĘni�, na czym polega zmiennoĘ� organizmów,
" omówi� podstawowe problemy genetyki populacji,
" oceni� wp"yw konkurencji mi�dzygatunkowej na stabilno� biocenozy,
" uzasadni� rol� doboru naturalnego w procesie ewolucji,
" opisa� mechanizm dzia"ania dryfu genetycznego,
" wyjaĘni� pod"oŻe zmian ewolucyjnych,
" wyjaĘni�, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji,
" zdefiniowa� populacj� mendlowską,
" omówi� regu"y Hardy ego Weinberga, dotyczące równowagi wyst�powania róŻ-
nych genotypów w populacji,
" wskaza� czynniki zak"ócające równowag� wyst�powania danych alleli w populacji,
takie jak: presja selekcyjna doboru, migracje oraz mutacje,
" przedstawi� dryf genetyczny jako skutek losowych zmian cz�stoĘci alleli w ma"ych
populacjach, wykaza� znaczenie tego zjawiska w powstawaniu nowych ras i gatun-
ków,
" okreĘli� poj�cie gatunek w uj�ciu genetycznym i ekologicznym,
" omówi� procesy mikro- i makroewolucji oraz porówna� je,
" poda� przyk"ady radiacji adaptatywnej w skali mikro- i makroewolucyjnej,
" wyjaĘni� znaczenie mechanizmów izolacyjnych i omówi� je,
" scharakteryzowa� podstawowe prawid"owoĘci ewolucji,
" omówi� znaczenie czasu w procesie ewolucji,
" scharakteryzowa� metody badał
szybkoĘci procesów ewolucji organizmów wyko-
rzystujące informacje o zmianach genetycznych, morfologicznych i taksonomicz-
nych,
" scharakteryzowa� wspó"czesne uj�cie kierunkowoĘci ewolucji,
" omówi� czynniki wp"ywające na tempo ewolucji,
" okreĘli� pozycj� cz"owieka w systematyce ssaków,
" scharakteryzowa� pokrewieł
stwo cz"owieka z ma"pami cz"ekokszta"tnymi,
" omówi� podobieł
stwa i róŻnice mi�dzy cz"owiekiem a zwierz�tami,
" przedstawi� cechy organizacji psychonerwowej cz"owieka,
" okreĘli� i scharakteryzowa� cechy typowo ludzkie,
" scharakteryzowa� linie ewolucyjne cz"owieka w uj�ciu paleoantropologii i biologii
molekularnej.
38
CZó�� III
Dzia" programowy: KOMÓRKA  PODSTAWOWA JEDNOSTKA �YCIA
Szczegó"owe cele edukacyjne
" poznanie szczegó"owej budowy i funkcji komórki prokariotycznej i eukariotycznej,
" poznanie budowy i funkcji organelli komórkowych,
" charakterystyka róŻnic w budowie komórek prokariotycznych i eukariotycznych,
" charakterystyka róŻnic w budowie i funkcji komórek roĘlinnych, zwierz�cych
i grzybów,
" uĘwiadomienie sobie roli bakterii w przyrodzie, w tym w funkcjonowaniu innych
organizmów Żywych,
" poznanie charakterystycznych cech wirusów,
" poznanie charakterystycznych cech prionów.
Zakres treĘci programowych
1. Budowa i funkcje komórki eukariotycznej: roĘlinnej, zwierz�cej i komórki grzybów.
Organelle komórkowe  ich budowa i funkcje.
2. Budowa, cechy i funkcje komórki prokariotycznej: bakterie  sposoby Życia, znacze-
nie w przyrodzie i w Życiu cz"owieka, bakterie saprobiontyczne i autotroficzne.
3. Budowa i rodzaje wirusów, cykle Życiowe i problem pochodzenia wirusów, choro-
by wirusowe i ich profilaktyka, przedstawienie osiągni�� w leczeniu AIDS. Inne
niekomórkowe czynniki chorobowe: priony jako glikoproteinowe cząsteczki choro-
botwórcze.
Procedury osiągania celów
" obserwacja mikroskopowa zjawiska plazmolizy jako odpowiedzi fizjologicznej ko-
mórki na zmiany st�Żenia Ęrodowiska zewn�trznego,
" obserwacja mikroskopowa ruchu drobnych organizmów jednokomórkowych: eu-
gleny i pantofelka,
" analiza obrazu mikroskopowego komórek eukariotycznych i prokariotycznych,
" opisywanie schematów komórek bakterii, roĘlin i grzybów.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" okreĘli� budow� i funkcje najwaŻniejszych struktur komórkowych: jądra, mitochon-
driów, plastydów, aparatu Golgiego, b"oniastych struktur wewnątrzkomórkowych
i cytozolu,
" okreĘli� rol� b"ony komórkowej w wyodr�bnieniu si� komórki jako ca"oĘci,
" scharakteryzowa� rol� cytoszkieletu w utrzymywaniu kszta"tu i ruchu komórki,
39
" okreĘli� róŻnice i porówna� budow� komórek organizmów jądrowych, zwierz�-
cych, roĘlinnych i grzybów,
" okreĘli� najwaŻniejsze róŻnice w budowie komórek bezjądrowych i jądrowych,
" wyjaĘni� znaczenie istnienia bakterii w Ęwiecie oŻywionym jako niezastąpionych
saprobiontów,
" omówi� rol� bakterii mlekowych i brodawkowych,
" wyjaĘni�, na czym polega rola bakterii jako modelowych organizmów laboratoryj-
nych uŻywanych w biotechnologii,
" scharakteryzowa� choroby bakteryjne, sposoby zapobiegania im, metody ich lecze-
nia,
" wymieni� cechy materii oŻywionej i nieoŻywionej przejawiane przez wirusy,
" wyjaĘni� przebieg cyklu wirusowego,
" wyjaĘni�, dlaczego wirusy umieszczono w klasyfikacji systematycznej razem z bak-
teriami.
Dzia" programowy: ENERGIA I �YCIE
Szczegó"owe cele edukacyjne
" zrozumienie istoty przemiany materii,
" poznanie natury enzymów  enzymy jako specyficzne, aktywne bia"ka, zapoznanie
si� z podstawowymi czynnikami wp"ywającymi na aktywnoĘ� enzymów,
" poznanie istoty i znaczenia przemian metabolicznych w komórce,
" poznanie celu i znaczenia szlaków metabolicznych, zrozumienie istoty anabolizmu
i katabolizmu,
" zrozumienie znaczenia i przebiegu syntezy tlenowej ATP,
" zrozumienie istoty oddychania komórkowego oraz roli mitochondriów,
" uĘwiadomienie sobie znaczenia fermentacji dla funkcjonowania komórek,
" zapoznanie si� ze strukturą chloroplastu i jego cechami  ich rola w procesie foto-
syntezy,
" poznanie etapów fotosyntezy,
" poznanie roli poszczególnych czynników w przebiegu fotosyntezy,
" poznanie chemosyntezy jako alternatywnego ęród"a energii potrzebnej do syntezy
związków organicznych z dwutlenku w�gla.
Zakres treĘci programowych
1. Przemiana materii i przep"yw energii w komórce, warunki dla prawid"owego prze-
biegu przemian metabolicznych.
2. Enzymy, klasyfikacja i nazewnictwo, specyfika dzia"ania enzymów. Budowa enzy-
mów, apoenzym, koenzym, grupy prostetyczne, centra aktywne, dopasowanie in-
dukcyjne, rola elementów sk"adowych enzymów, wp"yw róŻnorodnych czynników
40
na szybko� reakcji enzymatycznych. Kinetyka reakcji enzymatycznych. Rola wita-
min w regulacji aktywnoĘci metabolicznej.
3. Sprz�ganie reakcji egzo- i endoergicznych, anabolizm  przyk"ady reakcji: foto-
synteza i chemosynteza. Fotosynteza jako podstawowy proces anaboliczny, ogól-
ne równanie fotosyntezy, przegląd organizmów fotosyntetyzujących od bakterii
po roĘliny nasienne z uwzgl�dnieniem specyfiki fotosyntezy w poszczególnych
jednostkach systematycznych. Przebieg fotosyntezy i jej etapy (ze wskazaniem
umiejscowienia na chloroplaĘcie), wyjaĘnienie poszczególnych etapów cyklu
Calvina. Warunki procesu fotosyntezy, znaczenie. Chemosynteza, przegląd orga-
nizmów chemosyntetyzujących, specyfika chemosyntezy przeprowadzanej przez
bakterie siarkowe, wodorowe, Żelaziste, nitryfikacyjne i metylotrofy. Znaczenie
chemosyntezy.
4. Katabolizm  przyk"ady reakcji: oddychanie wewnątrzkomórkowe tlenowe i bez-
tlenowe. Tlenowa i beztlenowa produkcja ATP i NADPH, budowa chemiczna ATP.
Procedury osiągania celów
" analizowanie roli witamin w regulacji aktywnoĘci enzymatycznej,
" dokonanie analizy wybranego szlaku metabolicznego,
" porównanie cyklicznej i niecyklicznej fosforylacji fotosyntetycznej,
" analiza doĘwiadczenia ilustrującego wp"yw barwy Ęwiat"a na produktywnoĘ� foto-
syntezy,
" obserwacja mikroskopowa plastydów,
" analiza wp"ywu poszczególnych czynników na przebieg oddychania i fotosyntezy,
" charakterystyka róŻnic mi�dzy fazą jasną a ciemną procesu fotosyntezy,
" analiza schematów przebiegu fotosyntezy,
" omówienie znaczenia fermentacji,
" porównanie chemosyntezy i fotosyntezy.
Oczekiwane osiągni�cia uczniów
Uczeł
potrafi:
" opisa� budow� ATP i omówi� jego rol� w wybranym cyklu metabolicznym,
" wskaza� róŻnice mi�dzy anabolizmem a katabolizmem,
" przedstawi� rezultaty reakcji katabolicznych i anabolicznych,
" scharakteryzowa� rol� enzymów w metabolizmie komórki,
" okreĘli� funkcje i znaczenie mitochondriów,
" przedstawi� zaleŻnoĘci fotosyntezy: od temperatury, intensywnoĘci i barwy Ęwia-
t"a, st�Żenia dwutlenku w�gla, wody i innych czynników (np. zawartoĘci chlorofilu
w liĘciach),
" omówi� znaczenie procesu fotosyntezy jako g"ównego dostawcy materii organicz-
nej na Ziemi,
41
" wyjaĘni� istot� chemosyntezy oraz róŻnic� mi�dzy znaczeniem chemosyntezy dla
ca"kowitej produkcji biomasy a rolą tego procesu w obiegu pierwiastków na Ziemi
i degradacji substancji trujących,
" porówna� proces fotosyntezy i chemosyntezy oraz autotrofizm i heterotrofizm.
Dzia" programowy: RÓ�NORODNO�� �WIATA ORGANIZMÓW �YWYCH
Szczegó"owe cele edukacyjne
" kszta"towanie umiej�tnoĘci praktycznego wykorzystania systematyki roĘlin,
" poznanie przyk"adów gatunków reprezentujących poszczególne jednostki systema-
tyczne,
" poznanie roli grzybów w przyrodzie i Życiu cz"owieka,
" kszta"towanie umiej�tnoĘci korzystania z kluczy i atlasów w celu oznaczania roĘlin,
" zapoznanie z budową i procesami Życiowymi przedstawicieli róŻnych grup syste-
matycznych roĘlin i zwierząt,
" kszta"towanie umiej�tnoĘci analizowania zaleŻnoĘci mi�dzy Życiem organizmów
w okreĘlonym Ęrodowisku a ich budową i funkcjonowaniem,
" poznanie podstawowych czynnoĘci Życiowych roĘlin i zwierząt.
Zakres treĘci programowych
1. Zadania, zakres, cele i rozwój systematyki. Jednostki systematyczne i ich hierarchia,
metody badał
systematycznych, poznanie systemów: sztucznego, naturalnego i fi-
logenetycznego. Powstawanie nowych taksonów, perspektywy systematyki. Zna-
czenie nazw "acił
skich jednostek systematycznych. Powiązania systematyki z inny-
mi dzia"ami nauk biologicznych. Kryteria podzia"u systematycznego  uzasadnie-
nie wyboru zaproponowanego systemu.
2. Organizmy o prokariotycznej budowie komórki: budowa komórki prokariotycznej
sinic i bakterii, rozmnaŻanie, pochodzenie, wyst�powanie, rola w przyrodzie, wy-
korzystanie w technologiach gospodarczych. Rola bakterii w obiegu w�gla i azotu.
Przyczyny zastoju ewolucyjnego sinic i bakterii.
3. Organizmy o eukariotycznej budowie komórki: glony, wyst�powanie i rola w przy-
rodzie. Rola glonów jako indykatorów w okreĘlaniu czystoĘci wód. Wykorzystanie
w technologiach gospodarczych.
4. RoĘliny telomowe: opanowanie Ęrodowiska lądowego przez roĘliny. �rodowisko Ży-
cia i pochodzenie mszaków, wid"akowych, skrzypowych i paprociowych, przystoso-
wanie do Życia na lądzie, znaczenie w przyrodzie. Tkanki: twórcze i sta"e. Cechy róŻ-
niące od siebie roĘliny nagozaląŻkowe i okrytozaląŻkowe. Przegląd waŻniejszych ro-
dzin roĘlin dwuliĘciennych i jednoliĘciennych, ich róŻnorodnoĘ� gatunkowa, rola
w przyrodzie i gospodarce cz"owieka. RoĘliny uprawne.
5. Grzyby, cechy róŻniące grzyby od roĘlin. Znaczenie grzybów w przyrodzie, w Ży-
ciu i gospodarce cz"owieka. Szkody wyrządzane przez grzyby, zatrucia, grzybice,
42
alergie. Grzyby czynne w procesach fermentacyjnych. Mikoryza i inne formy
wspó"Życia grzybów z róŻnymi organizmami. Porosty  charakterystyka gromady.
6. ZagroŻenia i ochrona gatunków b�dących w sferze zainteresował
botaniki.
7. Podzia" systematyczny pierwotniaków: pierwotniaki pasoŻytnicze i symbiotyczne.
8. Beztkankowce  gąbki.
9. Charakterystyka i znaczenie parzyde"kowców.
10. P"aził
ce i obleł
ce: przegląd, charakterystyka i znaczenie wybranych typów.
11. PierĘcienice: nowe cechy w budowie, tryb Życia, znaczenie pierĘcienic.
12. Stawonogi: charakterystyka, Ęrodowisko Życia (przystosowanie, ogólna budowa
cia"a i podzia" systematyczny). Skorupiaki, róŻnorodnoĘ� form skorupiaków. Wi-
je, róŻnorodnoĘ� form. Owady, róŻnorodnoĘ� form: owady bezskrzyd"e i skrzy-
dlate, przeobraŻenie niezupe"ne i zupe"ne, owady spo"eczne, znaczenie owadów
w przyrodzie i gospodarce cz"owieka. Paj�czaki, róŻnorodnoĘ� form, paj�czaki pa-
soŻytnicze.
13. Mi�czaki: charakterystyka, Ęrodowisko Życia, ogólna budowa, podzia". �limaki,
ma"Że i g"owonogi  znaczenie w przyrodzie i gospodarce cz"owieka.
14. Strunowce: charakterystyczne cechy strunowców, podzia" systematyczny stru-
nowców.
15. Kr�gowce: charakterystyczne cechy budowy cia"a kr�gowców  pokrycie cia"a,
skóra, mi�Ęnie, szkielet, uk"ad pokarmowy, oddechowy, krwionoĘny, wydalniczy,
nerwowy i narządy zmys"ów, rozrodczy, dokrewny. Rozród, zjawisko jajorodno-
Ęci, jajoŻyworodnoĘci i ŻyworodnoĘci. Podzia" systematyczny kr�gowców. Krąg"o-
uste: tryb Życia i wyst�powanie minogów.
16. Ryby: przystosowanie ryb w budowie zewn�trznej i wewn�trznej do trybu Życia.
Przegląd systematyczny, rozród, w�drówki, znaczenie w przyrodzie i gospodarce
cz"owieka, hodowla. Ryby trzonop"etwe jako przodkowie p"azów.
17. P"azy jako pierwsze czworonogi lądowe. Rozród i rozwój p"azów. Przegląd syste-
matyczny i charakterystyka g"ównych grup p"azów. Przegląd krajowych gatun-
ków p"azów.
18. Gady: charakterystyczne cechy gadów, przystosowania do lądowego trybu Życia.
Zasadnicze typy morfologiczne wspó"czeĘnie Żyjących gadów. RozmnaŻanie i roz-
ród gadów. Gady jadowite. Problem wygini�cia gadów mezozoicznych. Przegląd
krajowych gatunków gadów.
19. Ptaki: charakterystyczne cechy. Budowa cia"a ptaków i jej przystosowanie do try-
bu Życia. Biologia ptaków  w�drówki, rozród: gniazdowniki i zagniazdowniki,
znaczenie w przyrodzie i gospodarce cz"owieka.
20. Ssaki: budowa i przystosowanie ssaków do Życia w róŻnych Ęrodowiskach, pocho-
dzenie, podzia" systematyczny. Biologia ssaków, tryb Życia, ssaki jajorodne i Ży-
worodne.
21. Charakterystyka wirusów. Klasyfikacja wirusów.
22. Wspó"czesne zagroŻenia dla Ęwiata zwierząt i ich ochrona.
43
Procedury osiągania celów
" zbiór i konserwacja materia"u roĘlinnego róŻnymi metodami,
" mikroskopowa obserwacja sinic i bakterii,
" zbiory grzybów pasoŻytniczych i saprofitycznych w róŻnych stadiach,
" obserwacje makroskopowe budowy grzybów,
" analiza schematów dotyczących sposobów rozmnaŻania si� grzybów,
" analiza schematów cykli rozwojowych roĘlin,
" obserwacja zmian na powierzchni korzeni spowodowanych przez bakterie korze-
niowe (korzenie "ubinu lub innych roĘlin naleŻących do rodziny bobowatych, ko-
rzenie olchy czarnej lub szarej z brodawkami bakterii azotowej),
" identyfikacja pospolitych gatunków roĘlin  obserwacje makroskopowe, rozpozna-
wanie roĘlin w ich naturalnych siedliskach,
" oznaczanie roĘlin za pomocą kluczy i atlasów,
" wykonanie zielnika pospolitych roĘlin,
" obserwacje mikroskopowe róŻnych tkanek roĘlinnych,
" wycieczka do ogrodu botanicznego,
" zbiór i konserwacja materia"u zwierz�cego uzyskanego podczas zaj�� terenowych,
" hodowla pierwotniaków  uzyskany materia" wykorzystany do mikroskopowych
obserwacji róŻnorodnych kszta"tów i sposobów poruszania si� pierwotniaków,
" identyfikacja pospolitych gatunków zwierząt  obserwacje makroskopowe, pozna-
wanie zwierząt w ich naturalnych siedliskach,
" oznaczanie zwierząt za pomocą kluczy i atlasów,
" obserwacja mikroskopowa niedojrza"ego i dojrza"ego cz"onu tasiemca,
" analiza schematów cykli Życiowych zwierząt,
" obserwacja trwa"ych preparatów formalinowych,
" wycieczka do ogrodu zoologicznego.
Oczekiwane osiągni�cia ucznia
Uczeł
potrafi:
" pracowa� w terenie  zbiera�, rozpoznawa� i konserwowa� materia" roĘlinny i zwierz�cy,
" prowadzi� w sposób prawid"owy obserwacje mikroskopowe,
" prowadzi� obserwacje i eksperymenty w powiązaniu z systematyką,
" korzysta� z kluczy i atlasów w celu oznaczania grzybów, roĘlin i zwierząt,
" rozpoznawa� pospolite grzyby, roĘliny i zwierz�ta w ich naturalnych siedliskach,
" wykona� zielnik z pospolitymi roĘlinami,
" okreĘli� budow� i procesy Życiowe przedstawicieli róŻnych grup systematycznych
grzybów, roĘlin i zwierząt,
" analizowa� zaleŻnoĘci mi�dzy Ęrodowiskiem Życia organizmów a ich budową
i funkcjonowaniem,
" rozpoznawa� owady naleŻące do róŻnych grup systematycznych,
" rozpoznawa� p"azy, gady i niektóre ptaki oraz ssaki w miejscach ich wyst�powania,
" dostrzega� i analizowa� zaleŻnoĘci mi�dzy Ęrodowiskiem organizmów a ich budo-
wą i funkcjonowaniem.
44
III. STANDARD KSZTA�CENIA
Kryteria oceniania muszą by� jednolite i czytelne. Oceny ucznia powinny by� porów-
nywalne na terenie ca"ej Polski oraz odpowiada� standardom obowiązującym w kra-
jach Unii Europejskiej.
Kontrol� i ocen� wewn�trzną post�pów ucznia w czasie kszta"cenia na poziomie
ponadgimnazjalnym przeprowadza nauczyciel przedmiotu. Celem tej oceny jest:
" uĘwiadomienie uczniowi stopnia opanowania umiej�tnoĘci i rozumienia wiadomoĘci,
" przekonanie ucznia o korzyĘciach p"ynących z systematycznej pracy,
" zebranie przez nauczyciela informacji o efektywnoĘci jego pracy, która zaleŻy, mi�-
dzy innymi, od stosowanych metod pracy.
Nauczyciel ma za zadanie szczegó"owo okreĘli� wymagania, które wynikają z re-
alizacji programu, a takŻe sposób kontroli i kryteria oceniania osiągni�� uczniów.
Uczeł
zaĘ musi pozna� te wymagania i kryteria. Przedmiotem kontroli powinno wo-
bec tego by�:
" poznanie i rozumienie wiadomoĘci,
" zakres umiej�tnoĘci.
Uczeł
musi wykorzystywa� odpowiednie poj�cia i wiadomoĘci do rozwiązywania
konkretnych zadał
, a nie pos"ugiwa� si� gotowymi definicjami. Na przyk"ad, powi-
nien okreĘli� rol� poszczególnych sk"adników pokarmowych, a nie podawa� sk"adu
pokarmu czy definicji trawienia, wyjaĘnia� przyczyny uwalniania energii z pokarmu,
a nie okreĘla�, ile si� jej uwalnia w procesie rozk"adu okreĘlonej iloĘci sk"adnika po-
karmowego. Zwracamy szczególną uwag� na umiej�tnoĘ� analizy wykresów i da-
nych tabelarycznych, diagramów, umiej�tnoĘ� porównywania i wnioskowania na te-
mat przyczyn (wnioskowanie redukcyjne) lub skutków (wnioskowanie dedukcyjne).
Niezmiernie istotna i cenna jest równieŻ umiej�tnoĘ� uogólniania (wnioskowanie in-
dukcyjne).
Podczas oceniania wiadomoĘci i umiej�tnoĘci ucznia konieczne jest uwzgl�d-
nianie jego postawy, jego moŻliwoĘci, a takŻe aktywnoĘci w czasie procesu na-
uczania.
Warto w czasie kontroli stosowa� róŻnego rodzaju testy. Uczniowie powinni
oswaja� si� z tą formą kontroli. Oprócz testów stosujemy kartkówki, które obejmują
wąski zakres treĘci programowych. KaŻdy sprawdzian pisemny musi by� poprzedzo-
ny dok"adnym ustaleniem przez nauczyciela jednoznacznych kryteriów oceniania.
Kryteria te muszą by� znane uczniom.
Do oceny zadał
testowych proponujemy stosowanie skali punktowej. Uzyskane
punkty zamieniamy na oceny. Przyjmujemy nast�pujące przeliczniki:
45
Osiągni�ty przez ucznia
procent moŻliwych Ocena
do uzyskania punktów
do 40 niedostateczna
40 50 dopuszczająca
50 60 dostateczna
60 70 plus dostateczna
70 80 dobra
80 90 plus dobra
90 100 bardzo dobra
Przy uŻyciu testu i sprawdzianu pisemnego badamy wy"ącznie osiągni�cia wyma-
gane w programie.
Sprawdzian ustny umoŻliwia zróŻnicowanie wymagał
wobec uczniów, zarówno
w odniesieniu do uczniów s"abych, osiągających w testach i sprawdzianach pisem-
nych wyniki poniŻej 40% moŻliwych do uzyskania punktów, jak i w stosunku do
uczniów wybitnie zdolnych. Uczeł
osiągający bardzo dobre wyniki, moŻe uzyska�
ocen� celującą, jeĘli spe"nia wszystkie wymagania programowe oraz wykaza" si� wie-
dzą wykraczającą poza program. Ocena celująca by"aby wystawiana uczniowi nie
w czasie bieŻącej kontroli, ale na koniec semestru lub na koniec roku jako dodatkowa
nagroda za dobre wyniki.
W procesie oceniania ucznia bardzo waŻne jest ocenianie umiej�tnoĘci wykonania
�wiczeł
(równieŻ terenowych), których propozycje i sposób przeprowadzenia za-
mieszczono w podr�cznikach opracowanych na podstawie prezentowanego progra-
mu.
46
IV. ORIENTACYJNY ROZK�AD GODZIN NA REALIZACJó PROGRAMU
Zakres podstawowy
Propozycja 1
1 godzina tygodniowo w kaŻdym semestrze w klasie I, II, III
Klasa Semestr I Semestr II Liczba godzin
I 1 godzina tygodniowo (15) 1 godzina tygodniowo (15) 30
II 1 godzina tygodniowo (15) 1 godzina tygodniowo (15) 30
III 1 godzina tygodniowo (15) 1 godzina tygodniowo (15) 30
Razem 90
Propozycja 2
2 godziny tygodniowo w kaŻdym semestrze w klasie I, 2 godziny tygodniowo w kla-
sie II w ciągu jednego semestru
Klasa Semestr I Semestr II Liczba godzin
I 2 godziny tygodniowo (30) 2 godziny tygodniowo (30) 60
II 2 godziny tygodniowo (30)  30
III   
Razem 90
Propozycja 3
2 godziny tygodniowo w kaŻdym semestrze w klasie I, 1 godzina tygodniowo w kla-
sie II w ciągu dwóch semestrów
Klasa Semestr I Semestr II Liczba godzin
I 2 godziny tygodniowo (30) 2 godziny tygodniowo (30) 60
II 1 godzina tygodniowo (15) 1 godzina tygodniowo (15) 30
III   
Razem 90
Brak propozycji szczegó"owego przydzia"u godzin na poszczególne zakresy treĘci
programowych wynika z nast�pujących przyczyn:
" w proponowanych do programu podr�cznikach stosujemy podzia" na poszczegól-
ne jednostki lekcyjne,
" do dyspozycji dyrektora szko"y pozostaje pewna liczba godzin, którą moŻe on przy-
dzieli� na realizacj� treĘci programowych z biologii. Po kaŻdej lekcji proponujemy
wykonanie �wiczeł
opisanych w podr�czniku (równieŻ w terenie). Ich realizacja b�-
dzie wynika"a z liczby dost�pnych dla nauczyciela godzin.
47
Zakres rozszerzony
Propozycja
3 godziny tygodniowo w kaŻdym semestrze w klasie I, II, III
Klasa Semestr I Semestr II Liczba godzin
I 3 godziny tygodniowo (45) 3 godziny tygodniowo (45) 90
II 3 godziny tygodniowo (45) 3 godziny tygodniowo (45) 90
III 3 godziny tygodniowo (45) 3 godziny tygodniowo (45) 90
Razem 270
48