Jolanta Loritz-Dobrowolska
Zyta Sendecka
ElŻbieta Szedzianis
Ewa Wierbi"owicz
BIOLOGIA
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
G d y n i a 2 0 0 9
Projekt ok"adki: Artur Tarasiewicz
Redaktor prowadzący: Sylwia Urbał
ska
Redakcja j�zykowa: Piotr Salewski
Redakcja graficzna i sk"ad: S"awomir Malitka
Korekta: zespół
Program nauczania do nowej podstawy programowej (Rozporządzenie Ministra Edu-
kacji Narodowej z dn. 23.12.2008 r.) skonsultowany i pozytywnie zaopiniowany przez:
mgr Monik� Zaleską-Szczygie"  doradc� metodycznego
mgr. Marka Sadowskiego  rzeczoznawc� MEN  opinia dydaktyczna
dr Urszul� Grygier  rzeczoznawc� MEN  opinia merytoryczna
� Copyright by Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o. & Jolanta Loritz-Dobrowolska,
Zyta Sendecka, ElŻbieta Szedzianis, Ewa Wierbi"owicz.
Gdynia 2009
Wszelkie prawa zastrzeŻone. Kopiowanie w ca"oĘci lub we fragmentach bez zgody wydawcy
zabronione.
7-9/V
Wydawca:
Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o.
81-212 Gdynia, ul. Hutnicza 3
tel. centrali 058 679 00 00
e-mail: [e-mail]
http://www.operon.pl
ISBN 978-83-7680-018-9
3
Spis treĘci
I. Wprowadzenie 4
II. Ogólne za"oŻenia programu 5
III. Cele programu 7
IV. TreĘci nauczania 11
V. Sposoby osiągania celów 29
VI. Wskazówki metodyczne 31
VII. Przewidywane osiągni�cia uczniów 37
VIII. Warunki realizacji programu 39
IX. Ocenianie osiągni�� ucznia 41
X. Literatura 43
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
4
I. Wprowadzenie
Niniejszy program nauczania jest przeznaczony do realizacji w klasach od pierwszej
do trzeciej gimnazjum. Jest jedną z propozycji re alizacji pod stawy programowej
kszta"cenia ogólnego w zakresie:
1) zadał
ogólnych szko"y oraz zadał
przypisanych edukacji biologicznej,
2) celów edukacyjnych, osiągni�� uczniów i treĘci przedmiotowych edukacji biologicznej,
3) wybranych celów wychowawczych, g"ównie edukacji prozdrowotnej, ekologicznej
oraz czytelniczej i medialnej.
5
II. Ogólne za"oŻenia programu
PoniŻej przedstawiono najwaŻniejsze za"oŻenia niniejszego programu nauczania.
1) Przygotowanie uczniów do samokszta"cenia
Niniejszy program nauczania zak"ada zdobywanie przez uczniów gimnazjum zarówno
umiej�tnoĘci przedmiotowych i ponadprzedmiotowych, opisanych w podstawie pro-
gramowej, jak i umiej�tnoĘci trudno poddających si� pomiarowi dydaktycznemu, obej-
mujących mi�dzy innymi twórcze rozwiązywanie problemów. Intencją autorów progra-
mu jest, by uczniowie nauczyli si� aktywnie zdobywa� i konstruowa� wiedz� z pomocą
nauczyciela, posiedli umiej�tno� uczenia si�: zna li sku teczne me tody uczenia si�
i stali si� odpowiedzialni za uczenie si�. W szczególnoĘci b�dą mieli wiele okazji do czy-
tania  selekcjonowania, wykorzystywania i przetwarzania informacji s"ownych
i graficznych oraz informacji pochodzących z Internetu jako ęród"a wiedzy, a takŻe ma-
teria"u do �wiczeł
w jej stosowaniu w róŻnych sytuacjach praktycznych.
Materia" nauczania zosta" uporządkowany w taki sposób, by uczeł
przede wszystkim
dostrzega" zaleŻnoĘci mi�dzy faktami, zjawiskami i procesami biologicznymi, a w trak-
cie nauki towarzyszy"y mu pytania: W jaki sposób...? Od czego zaleŻy...? Dlaczego...?
Jak oceniam...?
Autorzy programu są przekonani, iŻ cele te moŻna osiągną�, wykorzystując elemen-
ty oceniania kszta"tującego oraz pomagając uczniom w pokonywaniu trudnoĘci w na-
uce. TrudnoĘci te wynika� mogą mi�dzy innymi z nieznajomoĘci skutecznych metod
uczenia si�. Nauczyciel biologii (jak i nauczyciele innych przedmiotów) powinien wy-
korzystywa� wybrane tematy do prezentacji i �wiczenia róŻnych technik uczenia si�.
2) Wspieranie myĘlenia naukowego
Powinno dokonywa� si� ono poprzez jak najcz�stsze sto sowanie eksperymentu
i obserwacji do zdobywania wiedzy i rozwiązywania problemów teoretycznych i prak-
tycznych. W wyniku tych dzia"ał
uczniowie b�dą umieli si� pos"ugiwa� metodologią
eksperymentu, krytycznie odbiera� in formacje i formu"owa� opinie w opar ciu
o w"asne przemyĘlenia i analizy. W ten sposób b�dą budowa� postawy proekologicz-
ne i podejmowa� dzia "ania prozdrowotne opar te na rze telnej wiedzy, a nie tylko
w oparciu o nie zawsze rzetelne i spójne przekazy medialne.
3) Stymulowanie motywacji do uczenia si�
Program ma inspirowa� nauczycieli do stwa rzania takich sy tuacji dydaktycznych,
które umoŻliwiają uczniom o niskiej motywacji do nauki osiągni�cie sukcesów na mia-
r� ich moŻliwoĘci, a takŻe przeŻycie satysfakcji z pokonywania trudnoĘci podczas re-
alizowania atrakcyjnych zadał
o odpowiednim stopniu trudnoĘci.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
6
PowaŻnym problemem cz�Ęci uczniów gimnazjów jest brak za interesowania nauką
i nasilanie si� bezradnoĘci szkolnej. Aby przeciwdzia"a� tym niekorzystnym zjawiskom,
warto wykorzysta� zaproponowane w programie inne, nowoczesne rozwiązania meto-
dyczne, formu"owa� wobec uczniów realne wymagania i udziela� im wsparcia poprzez
prezentowanie róŻnych technik uczenia si�. Nauczyciel powinien teŻ spe"ni� dwa pod-
stawowe warunki, które zagwarantują Ęwiadomą wspó"prac� uczniów na lekcjach: za-
pewni� uczniom poczucie bezpieczeł
stwa i stosowa� zasady dobrej komunikacji.
4) Zwi�kszenie skutecznoĘci uczenia poprzez wykorzystanie elementów oce-
niania kszta"tującego
Ocenianie wspierające proces uczenia si� polega na takim organizowaniu przebiegu
lekcji, by uczniowie Ęwiadomie uczestniczyli w konstruowaniu w"asnej wiedzy, nie zaĘ
ograniczali si� jedynie do biernego jej przy swajania. Efek tem zmiany podejĘcia
do uczenia si� są wyŻsze wyniki nauczania potwierdzone diagnozami zewn�trznymi
oraz lepsza atmosfera pracy na lekcji. Ocenianie kszta"tujące po lega mi�dzy innymi
na zespo"owym analizowaniu zadał
i udzielaniu w zespole informacji zwrotnych na te-
mat ich rozwiązania.
5) Ograniczenie do niezb�dnego minimum liczby in formacji bio logicznych
przy pog"�bianiu umiej�tnoĘci operowania nimi
Zakres ma teria"u nauczania obejmuje g"ównie wiadomoĘci zawarte w pod stawie
programowej kszta"cenia ogólnego, a cele modu"ów zosta"y uporządkowane wed"ug
narastającej z"oŻonoĘci. W ten sposób odzwierciedlają etapy konstruowania wiedzy
przez ucznia.
7
III. Ce le pro gra mu
Niniejszy program zak"ada równowaŻnoĘ� celów wychowania i celów edukacyjnych.
Pierwszym zadaniem szko"y jest dostarczanie uczniom doĘwiadczeł
spo"ecznych. M"o-
dzi ludzie b�dą je wykorzystywa�, realizując swoje plany Życiowe dla dobra w"asnego
i dobra spo"eczeł
stwa obywatelskiego.
Jednym z najwi�kszych b"�dów szko"y jest przyczynianie si� do utraty przez uczniów
ciekawoĘci poznawczej i towarzyszącej jej motywacji do uczenia si�. Bez tych cech za-
braknie m"odym ludziom w przysz"oĘci otwartoĘci na zmiany i gotowoĘci dostosowa-
nia si� do nich poprzez uczenie si�, które trwa ca"e Życie. Coraz istotniejsza staje si�
teŻ operacyjna wiedza o tym, jak skutecznie dba� o zdrowie i unika� zagroŻeł
cywili-
zacyjnych.
Cele wychowawcze są nieroz"ącznie związane z celami edukacyjnymi i pami�ta� na-
leŻy, Że wszystkie doĘwiadczenia poznawcze są okazją do wychowania i samowycho-
wania, a nauczyciel uczy kompetencji spo"ecznych g"ównie przez modelowanie.
1. Cele edukacyjne (przedmiotowe)
Cele edukacyjne w niniejszym programie zosta"y dobrane w taki sposób, by wspie-
ra� rozwój ucznia i zapewni� mu powodzenie na egzaminie. Mają pomóc nauczycielo-
wi ela stycznie do stosowa� me tody pracy i wymagania przedmiotowe do po trzeb
i moŻliwoĘci uczniów, zw"aszcza tych, którzy mają trudnoĘci w uczeniu si� (takŻe dys-
lektycznych), by nie dopuĘci� do wykszta"cenia si� lub utrwa lenia postawy szkolnej
bezradnoĘci.
Cele szczegó"owe zosta"y zapisane przy prezentacji treĘci modu"ów.
Uczeł
:
 pos"uguje si� terminologią biologiczną;
 opisuje podstawowe procesy bio logiczne  rozumie i in terpretuje fak ty, zjawiska
i procesy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i Ęrodowisku;
 planuje, prowadzi i dokumentuje doĘwiadczenia oraz obserwacje biologiczne (w tym
mikroskopowe preparatów ĘwieŻych i trwa"ych); rozróŻnia prób� kontrolną i badaw-
czą, okreĘla warunki doĘwiadczenia, opracowuje jego wyniki, formu"uje wnioski;
 wykorzystuje róŻne ęród"a i metody pozyskiwania informacji, w tym technologi� in-
formacyjno-komunikacyjną;
 odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje s"owne, graficzne i liczbo-
we, rozumie oraz interpretuje poj�cia biologiczne;
 stosuje myĘlenie naukowe do weryfikacji opinii, interpretuje i krytycznie odbiera do-
niesienia medialne;
 wskazuje zaleŻnoĘci, związki przyczynowo-skutkowe mi�dzy faktami;
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
8
 opisuje róŻnorodnoĘ� biologiczną;
 opisuje struktury biologiczne w związku z pe"nionymi funkcjami;
 przedstawia i wyjaĘnia zaleŻnoĘci mi�dzy organizmem i Ęrodowiskiem;
 interpretuje wspó"zaleŻnoĘ� i wspó"dzia"anie wybranych komórek, tkanek, narządów
i uk"adów narządów;
 analizuje związek miedzy zachowaniami ludzi a ich zdrowiem;
 wskazuje czynniki mające wp"yw na zdrowie cz"owieka i skutki niew"aĘciwego trybu
Życia;
 opisuje wybrane choroby, analizuje podstawowe wyniki badał
medycznych, wska-
zuje sytuacje wymagajace konsultacji lekarskiej;
 opisuje etapy rozwoju oraz potrzeby fizyczne i emocjonalne okresu dojrzewania;
 charakteryzuje rol� informacji dziedzicznej i wyjaĘnia róŻnice wynikające z wp"ywu
genów i Ęrodowiska;
 wyjaĘnia znaczenie krwiodawstwa i okreĘla swoje postawy wobec transplantacji na-
rządów;
 wyróŻnia poziomy organizacji Żywej materii;
 porządkuje obiekty, zjawiska i procesy wed"ug róŻnych kryteriów;
 opisuje róŻnorodnoĘ� organizmów (takŻe wymar"ych), wskazuje i wy jaĘnia podo-
bieł
stwa i róŻnice mi�dzy nimi;
 wskazuje ewolucyjne ęród"a róŻnorodnoĘci biologicznej;
 analizuje struktur� i funkcjonowanie ekosystemów;
 wskazuje przyk"ady i skutki wp"ywu cz"owieka na ekosystemy;
 projektuje dzia"ania zapobiegające negatywnemu wp"ywowi cz"owieka na przyrod�;
 wykorzystuje wiedz� teoretyczną do wyjaĘniania zjawisk zachodzących w jego oto-
czeniu;
 formu"uje opinie związane z poznanymi zagadnieniami.
2. Cele wychowania
Cele dydaktyczne i wychowawcze tworzą nieroz"ączną ca"oĘ�. Program zak"ada przy-
gotowanie uczniów do samokszta"cenia i rozwój samodzielnoĘci ucznia w uczeniu si�,
kszta"towanie i rozwijanie cie kawoĘci po znawczej i my Ęlenia naukowego. Zmie rza
do wykreowania ludzi zdolnych do satysfakcjonującego ich i korzystnego dla spo "e-
czeł
stwa funkcjonowania we wspó"czesnym Ęwiecie, czyli:
 ak tywnie zdobywających wiedz�,
 go towych do stosowania myĘlenia naukowego podczas rozwiązywania problemów
teoretycznych i praktycznych,
 go towych do pos"ugiwania si� technologią informacyjną przy zdobywaniu wiedzy,
 odpowiedzialnych za w"asne decyzje dotyczące uczenia si� i rozwijania zaintereso-
wał
,
 twórczych,
 wy trwa"ych i systematycznych,
 dba jących o w"asne zdrowie,
 racjonalnie i etycznie ko rzystających z zasobów przy rody i udogodnieł
technicz-
nych, ceniących pi�kno i róŻnorodnoĘ� przyrody,
 samodzielnych i umiejących pracowa� w z zespole.
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
9
Oczekiwane osiągni�cia uczniów w zakresie wychowania na koł
cu trzeciego etapu
kszta"cenia:
Cele wychowania
Osiągni�cia uczniów  uczniowie:
 postawy
GotowoĘc do aktyw-  stawiają sobie cele edukacyjne,
nego zdobywania wie-  okreĘlają swoje zainteresowania,
dzy  prezentują swoje zainteresowania na forum klasy, szko"y,
 znają wymagania przedmiotowe, kryteria ocen i porównują
z nimi swoje osiągni�cia,
 poprawiają b"�dy w pracach pisemnych,
 nie stosują nieuczciwych sposobów zdobywania ocen,
 aktywnie uczestniczą w lekcji,
 pos"ugują si� skutecznymi technikami uczenia si�,
 stosują samoocen�
GotowoĘc do myĘlenia  mają nawyk porównywania informacji pochodzących z róŻ-
naukowego nych ęróde",
 odróŻniają fakty od opinii,
 oceniają wiarygodnoĘ� informacji, takŻe uzyskanych do-
Ęwiadczalnie,
 pos"ugują si� metodologią eksperymentu do rozwiązywania
problemów
Pos"ugiwanie si� tech-  znają adresy internetowe ciekawych stron o tematyce biolo-
nologią informacyjną gicznej,
 mają nawyk poszukiwania niezb�dnych informacji w Inter-
necie,
 wykorzystują komputer do prezentacji wyników w"asnych
badał

OdpowiedzialnoĘ�  wytrwale i odpowiedzialnie opiekują si� zwierz�tami i roĘli-
za w"asne uczenie si� nami w pracowni biologicznej,
 planują w"asne uczenie si�,
 podj�te zadania doprowadzają do koł
ca,
 ucząc si� i korygując b"�dy, wykorzystują kryteria ocen i in-
formacje zwrotne,
 przestrzegają zasady bezpieczeł
stwa w trakcie zaj�� labora-
toryjnych i terenowych
Dba"oĘ� o w"asne  wyjaĘniają i stosują zasady higieny,
zdrowie  analizują wp"yw czynników Ęrodowiska na zdrowie cz"owieka,
 wskazują najcz�stsze zagroŻenia zdrowia i planują sposoby
zapobiegania im,
 czytają i analizują dane na temat diet, zaburzeł
"aknienia
i ich wp"ywu na zdrowie,
 odczytują wyniki badał
medycznych,
 przestrzegają terminów badał
kontrolnych,
 opisują i wyjaĘniają zmiany fizyczne, emocjonalne i psy-
chiczne okresu dojrzewania,
 wyliczają swoje potrzeby psychiczne, umieją sobie radzi� ze
stresem, szanują potrzeby innych ludzi
 dyskutują na tematy związane z rodzicielstwem i wkracza-
niem w doros"e Życie,
 wyliczają argumenty przeciw stosowaniu uŻywek, alkoholu
i narkotyków,
 racjonalnie planują swój czas wolny
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
10
Cele wychowania
Osiągni�cia uczniów  uczniowie:
 postawy
Racjonalne i etyczne  wskazują przyk"ady zaleŻnoĘci cz"owieka od Ęrodowiska,
korzystanie z zasobów  oceniają oddzia"ywanie ludzi na Ęrodowisko w kategoriach
przyrody etycznych, estetycznych i ekonomicznych,
 oszcz�dzają zasoby przyrody i przekonują o takiej potrzebie
inne osoby,
 są Ęwiadomymi konsumentami, przekonanymi, Że ich wybo-
ry mają wp"yw na rynek i przyrod�,
 interesują si� stanem najbliŻszej okolicy,
 reklamują walory przyrodnicze swojej okolicy
SamodzielnoĘ� i goto-  pracują wed"ug instrukcji,
woĘ� do pracy w ze-  planują swoją prac� i prac� grupy,
spole  planują akcje i imprezy o tematyce naukowej, prozdrowot-
nej i ekologicznej oraz biorą w nich udzia",
 dyskutują, przywo"ując argumenty,
 szanują opinie innych i prawo kaŻdego do w"asnego zdania,
 korzystają z informacji zwrotnych grupy do poprawy swoich
osiągni��
11
IV TreĘci nauczania
.
Tom I
Biologia jako nauka o Życiu. Metody badawcze
Materia" nauczania
 przydatno� wiedzy biologicznej w sytuacjach praktycznych;
 fakty biologiczne a opinie o nich  zastosowanie myĘlenia krytycznego;
 przedmiot i dzia"y biologii;
 zasady uczenia si� biologii;
 obserwacja biologiczna i eksperyment biologiczny: planowanie, prowadzenie obser-
wacji i eksperymentu oraz ich dokumentowanie; elementy eksperymentu.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) pozna przydatnoĘ� wiedzy biologicznej, analizując przyk"ady jej zastosowania;
2) opisze przedmiot zainteresowania biologii i wybranych jej dzia"ów;
3) wyjaĘni, na czym polega obserwacja i doĘwiadczenie biologiczne;
4) przeprowadzi prostą obserwacj� i eksperyment;
5) przedstawi zasady uczenia si� biologii.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 podaje przyk"ady praktycznego zastosowania wiedzy biologicznej;
 wskazuje róŻnice mi�dzy obserwacją i eksperymentem biologicznym;
 prowadzi i dokumentuje obserwacj� biologiczną.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 ocenia znaczenie wiedzy biologicznej;
 dokonuje oceny wybranej informacji przekazywanej przez media;
 wymienia elementy eksperymentu biologicznego;
 planuje, prowadzi i dokumentuje eksperyment.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
12
Budowa i funkcjonowanie komórek
Materia" nauczania
 komórka: kszta" ty i wielkoĘ� komórek; obserwacja komórek roĘlinnej i zwie rz�cej;
elementy budowy komórek i ich funkcja; sk"ad chemiczny komórek;
 mikroskopowanie: budowa mikroskopu i pos"ugiwanie si� nim; obraz mikroskopo-
wy; rysunek obiektu biologicznego;
 cechy Żywych organizmów: budowa komórkowa, odŻywianie si�, oddychanie, wy-
dalanie, wzrost i rozwój, ruchy, wraŻliwoĘ�, rozmnaŻanie si�;
 woda i organizmy: w"aĘciwoĘci fizyczne wody a jej funkcje w przyrodzie.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) przeprowadzi obserwacje komórek (makroskopowe i mikroskopowe) oraz dokona
ich dokumentacji;
2) rozpozna na schematach i preparatach wybrane elementy budowy komórek (b"o-
na komórkowa, cytoplazma, jądro, chloroplast, mitochondrium, siateczka Ęródpla-
zmatyczna, aparat Golgiego, wakuola, Ęciana komórkowa);
3) przedstawi podstawowe funkcje poszczególnych elementów komórki;
5) opisze i porówna budow� komórek roĘlinnej, zwierz�cej i bakteryjnej, wskaŻe po-
dobieł
stwa i cechy róŻniące;
6) opisze czynnoĘci Życiowe organizmów i wymieni czynniki niezb�dne do Życia dla or-
ganizmów samoŻywnych i cudzoŻywnych
7) wskaŻe związek mi�dzy w"aĘciwoĘciami fizycznymi wody a jej funkcją w przyrodzie.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 sporządza preparat mikroskopowy;
 przeprowadza obserwacje makro- i mikroskopowe;
 opisuje obraz widziany za pomocą mikroskopu;
 odczytuje schematyczny rysunek budowy komórki;
 przedstawia funkcje wybranych struktur komórkowych;
 wskazuje róŻnice w budowie oraz funkcjach komórek roĘlinnej, zwierz�cej i bakteryjnej;
 wyjaĘnia, na czym polega proces fotosyntezy i oddychania komórkowego;
 wymienia czynniki niezb�dne do Życia dla organizmów samoŻywnych i cudzoŻyw-
nych
 ocenia, czy dany organizm jest samoŻywny, czy cudzoŻywny.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje komórek;
 wymienia najwaŻniejsze pierwiastki budujące cia"a organizmów i wykazuje kluczową
rol� w�gla dla istnienia Życia;
 przedstawia znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
13
 interpretuje budow� struktur komórkowych ze wzgl�du na ich funkcj�;
 formu"uje wnioski na temat podobieł
stw i róŻnic budowy i sk"adu chemicznego ko-
mórek;
 ocenia, czy dany organizm jest samo-, czy cudzoŻywny;
 wskazuje przyk"ad za leŻnoĘci mi�dzy w"aĘciwoĘcią fizyczną wody a jej znaczeniem
biologicznym.
RóŻnorodnoĘ� organizmów: bakterie, protisty, grzyby
Materia" nauczania
 system naturalny i sztuczny; binominalne nazewnictwo gatunków;
 budowa bakterii, protistów i grzybów; czynnoĘci Życiowe bakterii i protistów: odŻywia-
nie si� (samoŻywnoĘ�  fotosynteza, cudzoŻywnoĘ�), oddychanie (tlenowe, beztleno-
we), rozmnaŻanie si� (bezp"ciowe, p"ciowe); przystosowania do warunków Życia;
 znaczenie bakterii, protistów i grzybów w przyrodzie i Życiu cz"owieka.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) wyjaĘni cel klasyfikacji organizmów;
2) wyjaĘni sposób klasyfikacji organizmów oparty na systemie naturalnym;
3) wskaŻe róŻnorodnoĘ� form i trybów Życia organizmów na leŻących do kró lestwa
bakterii, protistów i grzybów;
4) porówna wybrane czynnoĘci Życiowe bakterii, protistów i grzybów;
5) uargumentuje znaczenie bakterii, protistów i grzybów w przyrodzie i Życiu cz"owieka.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia, na czym opiera si� naturalny system klasyfikowania organizmów;
 wymienia przyk"ady nazw gatunkowych organizmów najbliŻszych cz"owiekowi;
 podaje przyk"ady form lub gatunków bakterii, grzybów i protistów wyst�pujących
w najbliŻszym otoczeniu cz"owieka, wskazuje miejsca ich wyst�powania oraz znacze-
nie w przyrodzie i dla cz"owieka;
 wymienia charakterystyczne cechy budowy bakterii, grzybów i protistów;
 przedstawia pod stawowe czyn noĘci Ży ciowe or ganizmu jed nokomórkowego
na przyk"adzie wybranego pro tista samoŻywnego (np. eugleny) i cudzoŻywnego
(np. pantofelka);
 przedstawia fotosyntez�, oddychanie tlenowe oraz fermentacj� mlekową i alkoho-
lową jako procesy dostarczające energii; wymienia substraty i produkty tych proce-
sów oraz okreĘla warunki ich przebiegu;
 argumentuje znaczenie bakterii, grzybów i protistów;
 wymienia cechy, którymi wirusy róŻnią si� od organizmów zbudowanych z komórek.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
14
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia róŻnic� pomi�dzy sztucznym a naturalnym systemem klasyfikowania orga-
nizmów;
 pos"uguje si� prostym kluczem do oznaczania organizmów;
 wymienia przyk"adowe jednostki klasyfikacji stosowane w botanice lub zoologii;
 wymienia cechy umoŻliwiające zaklasyfikowanie organizmu do grzybów oraz identy-
fikuje nie znany organizm jako przed stawiciela grzybów na pod stawie obecnoĘci
tych cech;
 wymienia cechy, którymi wirusy róŻnią si� od organizmów zbudowanych z komórek;
 analizuje i porównuje budow� bakterii, grzybów i protistów;
 analizuje i porównuje wybrane czynnoĘci Życiowe bakterii, grzybów i protistów;
 obserwuje fermentacj� mlekową i alkoholową oraz okreĘla znaczenie tych procesów;
 wskazuje wybrane przystosowania w budowie bakterii, grzybów i protistów do róŻ-
nych warunków Ęrodowiska.
Budowa i czynnoĘci Życiowe roĘlin
na przyk"adzie nasiennych
Materia" nauczania
 budowa roĘliny;
 tkanki roĘlinne: okrywająca, mi�kiszowa, przewodząca, wzmacniająca i ich wyst�po-
wanie w roĘlinie; przystosowania roĘlin do pe"nienia funkcji Życiowych;
 organy roĘlinne: liĘ�, ko rzeł
, "odyga, kwiat, owoc  budowa organu i jej związek
z pe"nioną funkcją, wspó"dzia"anie w procesach Życiowych; modyfikacje organów;
 procesy Życiowe roĘlin okrytozaląŻkowych;
 fotosynteza, oddychanie, transpiracja  przebieg oraz znaczenie bio logiczne i go-
spodarcze tych pro cesów; za leŻnoĘ� in tensywnoĘci procesów Życiowych ro Ęliny
od czynników Ęrodowiska;
 zjawiska dyfuzji i osmozy  mechanizm i znaczenie na przyk"adzie roĘlin;
 rozmnaŻanie roĘlin  przebieg i znaczenie;
 cykl rozwojowy roĘlin klimatu umiarkowanego a przystosowanie do przetrwania zi-
my;
 przyk"ady roĘlin róŻnych Ęrodowisk i ich przystosowania ekologiczne;
 roĘliny uprawne: pochodzenie i zastosowanie.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) przeprowadzi obserwacje budowy zewn�trznej i tkankowej organów roĘlin okryto-
zaląŻkowych;
2) przeanalizuje związek mi�dzy budową organów roĘlinnych a Ęrodowiskiem i funkcją
tych organów;
3) wyjaĘni przebieg i znaczenie fotosyntezy oraz oddychania komórkowego u roĘlin;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
15
4) przeanalizuje in formacje na temat za leŻnoĘci intensywnoĘci procesów Życiowych
roĘliny od czynników Ęrodowiska;
5) pos"uŻy si� schematami przy objaĘnianiu przebiegu fotosyntezy, oddychania, trans-
piracji i pobierania wody przez korzeł
oraz rozmnaŻania si�, wzrostu i rozwoju roĘlin;
6) wskaŻe cechy adaptacyjne w budowie organów i tkanek roĘlinnych do pe"nienia
okreĘlonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, mi�kiszowa, wzmacniająca, prze-
wodząca);
7) rozpozna wybrane roĘliny uŻytkowe i zawleczone.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wymienia czynnoĘci Życiowe organizmu roĘlinnego;
 opisuje budow� zewn�trzną roĘliny oraz funkcje jej organów;
 obserwuje wybraną roĘlin�, wskazuje jej organy oraz przystosowania do Ęrodowiska
i pe"nionych funkcji;
 rozpoznaje i opisuje wybrane tkanki roĘlinne, pos"ugując si� schematem tkankowej
budowy "odygi i liĘcia;
 opisuje przebieg fotosyntezy i oddychania komórkowego roĘlin;
 odczytuje informacje zapisane w formie schematów, tabel i wykresów dotyczące
wp"ywu czynników na intensywnoĘ� fotosyntezy, oddychania i transpiracji;
 wyjaĘnia znaczenie fotosyntezy, oddychania, transpiracji i rozmnaŻania si� u roĘlin;
 przeprowadza doĘwiadczenie przedstawiające proces osmozy i wyjaĘnia jego wynik;
 rozróŻnia elementy budowy kwiatu (okwiat: dzia"ki kielicha i p"atki korony oraz s"up-
kowie, pr�cikowie) i okreĘla ich rol� w rozmnaŻaniu p"ciowym;
 przedstawia budow� nasienia ("upina nasienna, bielmo, za rodek) oraz opisuje wa-
runki niezb�dne do procesu kie"kowania (temperatura, woda, tlen);
 podaje przyk"ady róŻnych sposobów rozsiewania si� nasion i przedstawia rol� owo-
cu w tym procesie;
 wykorzystuje wiedz� z zakresu wymagał
Życiowych roĘlin do poprowadzenia ho -
dowli roĘlin;
 rozpoznaje wybrane roĘliny uŻytkowe, w tym zboŻa.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 przeprowadza wed"ug instrukcji obserwacje makro- i mikroskopowe, doĘwiadczenia
i hodowle, zapisuje spostrzeŻenia i pomiary, formu"uje wnioski;
 interpretuje przystosowania roĘlin do Ęrodowiska w budowie i przebiegu funkcji Ży-
ciowych;
 rozpoznaje wybrane tkanki roĘlinne i wskazuje ich przystosowania do pe"nionych
funkcji;
 zapisuje za pomocą prostych schematów przebieg procesów Życiowych roĘlin;
 opisuje i porównuje taksje i nastie;
 wyjaĘnia pochodzenie roĘlin uŻytkowych;
 przedstawia przyczyny i skutki kolonizowania nowych Ęrodowisk przez roĘliny.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
16
RóŻnorodnoĘ� roĘlin
Materia" nauczania
 cechy charakterystyczne mchów, wid"aków, skrzypów, paproci, roĘlin nagozaląŻko-
wych i okrytozaląŻkowych; cechy roĘlin naleŻących do wybranej klasy i rodziny okry-
tozaląŻkowych;
 cechy wspólne i róŻniące poznane organizmy; związek budowy i funkcji wybranych
struktur roĘlinnych;
 klucz do oznaczania roĘlin;
 zaleŻnoĘ� rozmieszczenia stref roĘlinnych od klimatu; opis wybranych stref roĘlin-
nych, przedstawiciele.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) rozpozna i odróŻni w Ęrodowisku mchy, skrzypy, wid"aki, paprocie, roĘliny nagoza-
ląŻkowe i okrytozaląŻkowe;
2) wskaŻe przystosowania mchów i roĘlin naczyniowych do Ęrodowiska;
3) porówna budow� i sposoby rozmnaŻania si� organowców;
4) pos"uŻy si� prostym kluczem do oznaczania roĘlin;
5) przeanalizuje rozmieszczenie stref roĘlinnych uwarunkowane klimatem.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 rozpoznaje mchy, paprotniki, roĘliny nagozaląŻkowe i okrytozaląŻkowe na podstawie
cech ich budowy;
 obserwuje okazy i porównuje cechy morfologiczne glonów i roĘlin lądowych
 wymienia cechy umoŻliwiające zaklasyfikowanie organizmu do wymienionych wyŻej
grup oraz iden tyfikuje nieznany organizm, jako przed stawiciela jednej z nich na
podstawie obecnoĘci tych cech;
 wskazuje podobieł
stwa i róŻnice w budowie przedstawicieli poznanych grup organowców;
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 charakteryzuje cechy poznanych grup organowców;
 oznacza roĘliny (iglaste, dwuliĘcienne) za pomocą prostego klucza;
 wskazuje organizmy o mniej i bardziej skomplikowanej budowie oraz podaje argu-
menty uzasadniające wybór;
 wskazuje cechy umoŻliwiające zaklasyfikowanie organizmu do glonów i poznanych
grup organowców;
 na podstawie informacji o warunkach klimatycznych przewiduje cechy wyst�pują-
cych w nim roĘlin;
 wyjaĘnia, Że róŻnorodnoĘ� roĘlin jest wynikiem ich przystosowania si� do róŻnych
Ęrodowisk Życia.
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
17
Tom II
Budowa i funkcje Życiowe cz"owieka. Zdrowie cz"owieka
Materia" nauczania
 podstawowe związki chemiczne budujące organizm; elementy budowy ludzkiego
cia"a: komórki, tkanki, narządy, uk"ady narządów;
 ruch;
 szkielet cz"owieka: w"aĘciwoĘci fizyczne i chemiczne koĘci oraz ich związek z pe"nio-
nymi funkcjami; po"oŻenie, rodzaje i funkcje koĘci oraz po"ączeł
koĘci w organizmie;
 mi�Ęnie: funkcjonalny podzia" mi�Ęni  zginacze i prostowniki;
 odŻywianie si�;
 sk"adniki pokarmu i ich znaczenie; zasady prawid"owego Żywienia; uk"ad pokarmo-
wy: trawienie i wch"anianie; transport sk"adników pokarmowych z jelita do komórek;
wykorzystanie pokarmu w organizmie;
 krąŻenie;
 budowa i po "oŻenie naczył
krwionoĘnych w związku z pe"nioną funkcją; schemat
krąŻenia; krew  funkcje sk"adników krwi; wyniki badania krwi; szczepienia ochron-
ne; krwiodawstwo;
 odpornoĘ�: antygen  przeciwcia"o; choroby uk"adu krąŻenia;
 oddychanie;
 związek mi�dzy budową i funkcją narządów doprowadzających powietrze do p"uc;
wymiana gazowa; oddychanie komórkowe; niektóre przyczyny powstawania scho-
rzeł
uk"adu oddechowego;
 wydalanie;
 budowa i funkcje uk"adu moczowego; sk"ad moczu; wyniki badania moczu; wspo-
magająca funkcja p"uc i skóry w wydalaniu;
 homeostaza organizmu;
 sposoby regulowania temperatury; czynniki warunkujące zdrowie i chorob�;
 rola uk"adu nerwowego i narządów zmys"ów w przystosowaniu do warunków Ęrodo-
wiska;
 narządy zmys"ów: związek budowy i funkcji; odbieranie i przekazywanie bodęców:
neuron, impuls nerwowy, odruch; uk"ad nerwowy centralny i obwodowy; czynniki
u"atwiające uczenie si�: zm�czenie, znuŻenie, stres i radzenie sobie z nimi; uzaleŻ-
nienia: nikotyna, alkohol, narkotyki;
 rola hormonów w funkcjonowaniu organizmu; przyk"ady gruczo"ów dokrewnych
i hormonów;
 rozwój fizyczny, emocjonalny i psychiczny cz"owieka; etapy rozwoju cz"owieka i po-
trzeby z nimi związane; dojrza"oĘ� do rodzicielstwa;
 stan zdrowia i choroby; najwaŻniejsze choroby wywo"ywane przez wirusy, bakterie,
protisty i pasoŻyty zwierz�ce, zasady profilaktyki;
 znaczenie badał
kontrolnych i zasady przyjmowania leków.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
18
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) wymieni pierwiastki i związki chemiczne wyst�pujące w Żywych organizmach (w�-
glowodany, bia" ka, t"uszcze, kwa sy nu kleinowe, wi taminy, sole mineralne) oraz
przedstawia ich funkcje;
2) wykaŻe kluczową role w�gla dla istnienia Życia;
3) zaobserwuje i opisze budow� organizmu cz"owieka oraz przejawy jego funkcjono-
wania;
4) wykaŻe związek budowy i funkcji komórek, narządów oraz uk"adów budujących cia-
"o cz"owieka;
5) wyjaĘni wspó"dzia"anie struktur budujących organizm cz"owieka;
6) wymieni i zastosuje zasady post�powania pozwalające zachowa� zdrowie;
7) sformu"uje argumenty przeciw stosowaniu uŻywek i narkotyków;
8) odczyta wyniki badał
medycznych i schematy funkcjonowania organizmu;
9) wyjaĘni skutecznoĘ� róŻnych sposobów zapobiegania chorobom.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 opisuje hierarchiczną budow� organizmu cz"owieka (tkanki, narządy, uk"ady narzą-
dów) i wskazuje po"oŻenie narządów;
 odczytuje dane na temat sk"adu chemicznego organizmu cz"owieka, pokarmów i ich
wartoĘci energetycznej; przed stawia grupy związ ków chemicznych wy st�pujące
wŻywych organizmach oraz ich funkcje;
 odczytuje schematy budowy i funkcjonowania organizmu cz"owieka;
 podaje funk cje tkanki na b"onkowej, mi� Ęniowej, nerwowej, krwi, t"usz czowej,
chrz�stnej i kostnej oraz przedstawia podstawowe cechy budowy warunkujące pe"-
nienie tych funkcji;
 wykazuje wspó"dzia"anie mi�Ęni, Ęci�gien, koĘci i stawów w prawid"owym funkcjono-
waniu uk"adu ruchu;
 wymienia i rozpoznaje (na schemacie, rysunku, modelu, wed"ug opisu itd.) elemen-
ty szkieletu osiowego, obr�czy i koł
czyn;
 przedstawia funk cje ko Ęci oraz wska zuje ce chy budowy fi zycznej i chemicznej
umoŻliwiające ich pe"nienie;
 przedstawia znaczenie aktywnoĘci fizycznej dla prawid"owego funkcjonowania uk"a-
du ruchu i g�stoĘci masy kostnej oraz okreĘla czynniki wp"ywające na prawid"owy
rozwój muskulatury cia"a;
 opisuje funkcje poszczególnych cz�Ęci uk"adu pokarmowego, rozpoznaje te cz�Ęci
(na schemacie, modelu, rysunku, wed"ug opisu itd.) oraz przedstawia związek ich
budowy z pe"nioną funkcją;
 wyjaĘnia znaczenie sk"adników pokarmowych (bia "ek, t"uszczów, w�glowodanów,
soli mineralnych, wody) dla prawid"owego rozwoju i funkcjonowania organizmu
i wskazuje ich ęród"a;
 przedstawia rol� i skutki niedoboru niektórych witamin (A, C, B6, B12, kwasu foliowego,
D), sk"adników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych w organizmie;
 wskazuje miej sce i produkty trawienia oraz miej sce wch"aniania g"ównych grup
związków organicznych;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
19
 wyjaĘnia rol� b"onnika w prawid"owym funkcjonowaniu uk"adu pokarmowego oraz
uzasadnia koniecznoĘ� systematycznego spoŻywania owoców i warzyw;
 wyjaĘnia, dlaczego naleŻy stosowa� diet� zróŻnicowaną i dostosowaną do potrzeb
organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb Życia i aktywnoĘ� fizyczna, pora roku itp.) oraz
podaje korzyĘci z prawid"owego odŻywiania si�;
 omawia przyczyny i skutki anoreksji i bulimii;
 oblicza indeks masy cia"a oraz przedstawia i analizuje konsekwencje zdrowotne nie-
w"aĘciwego odŻywiania (oty"oĘ� lub niedowaga oraz ich nast�pstwa);
 wymienia funkcje cz�Ęci uk"adu oddechowego, rozpoznaje je (na schemacie, modelu,
rysunku, wed"ug opisu itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z pe"nioną funkcją;
 opisuje przebieg wymiany gazowej w tkankach i w p"ucach oraz przedstawia ro l�
krwi w transporcie gazów oddechowych;
 przedstawia czynniki wp"ywające na prawid"owy stan i funkcjonowanie uk"adu od-
dechowego (ak tywnoĘ� fizyczna poprawiająca wydolnoĘ� oddechową, niepalenie
papierosów czynnie i biernie);
 opisuje budow� i funkcje narządów uk"adu krwionoĘnego i uk"adu limfatycznego;
 przedstawia krąŻenie krwi w obiegu p"ucnym i ustrojowym;
 przedstawia ro l� g"ównych sk"adników krwi (krwinek czerwonych i bia p"y tek
"ych,
krwi, osocza) oraz wymienia grupy uk"adu krwi AB0 oraz Rh;
 przedstawia znaczenie aktywnoĘci fizycznej i prawid"owej diety dla w"aĘciwego funk-
cjonowania uk"adu krąŻenia;
 przedstawia spo"eczne znaczenie krwiodawstwa;
 porównuje dzia"anie surowicy i szczepionki; podaje przyk"ady szczepieł
obowiązko-
wych i nieobowiązkowych oraz ocenia ich znaczenie;
 wyjaĘnia, na czym polega transplantacja narządów, podaje przyk"ady narządów, któ-
re moŻna przeszczepia�;
 wyjaĘnia znaczenie przeszczepów, w tym rodzinnych, oraz zgody na transplantacj�
narządów po Ęmierci;
 podaje przyk"ady substancji, które są wydalane z organizmu cz"owieka, oraz wymie-
nia narządy biorące udzia" w wydalaniu;
 opisuje budow� i funkcje g"ównych struktur uk"adu wydalniczego (nerki, moczowo-
dy, p�cherz moczowy, cewka moczowa);
 opisuje budow�, po"oŻenie oraz funkcje oĘrodkowego i obwodowego uk"adu ner-
wowego;
 porównuje rol� wspó"czulnego i przywspó"czulnego uk"adu nerwowego;
 opisuje "uk od ruchowy, wymienia rodzaje od ruchów oraz przedstawia ro l� od ru-
chów warunkowych w uczeniu si�;
 wyjaĘnia znaczenie poj��  stres ,  stresor i omawia biologiczny mechanizm reakcji
stresowej organizmu (udzia" uk"adu nerwowego, adrenaliny, krtyzolu)
 wymienia czynniki wywo"ujące stres oraz podaje przyk"ady pozytywnego i negatyw-
nego dzia"ania stresu;
 przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem;
 opisuje budow� oka i ucha oraz wyjaĘnia sposób ich dzia"ania;
 opisuje rol� zmys"u równowagi, zmys"u smaku i zmys"u w�chu oraz wskazuje lokali-
zacj� odpowiednich narządów i receptorów;
 wyjaĘnia przyczyny powstawania oraz spo sób ko rygowania wad wzroku (krótko-
wzroczno�, dalekowzroczno�, astygmatyzm);
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
20
 podaje przyk"ady wp"ywu ha"asu na zdrowie cz"owieka;
 przedstawia podstawowe zasady higieny narządów wzroku i s"uchu;
 wymienia gruczo"y dokrewne, wskazuje ich lokalizacj� i przedstawia podstawową ro-
l� w regulacji procesów Życiowych;
 podaje przyk"ady hormonów (hormon wzrostu, tyroksyna, insulina, adrenalina, te-
stosteron, estrogeny) i ich wp"ywu na funkcjonowanie organizmu;
 przedstawia antagonistyczne dzia"anie insuliny i glukagonu;
 wyjaĘnia, dlaczego nie naleŻy bez konsultacji z lekarzem przyjmowa� Ęrodków lub le-
ków hormonalnych (np. tabletek antykoncepcyjnych, sterydów);
 wymienia funkcje skóry, rozpoznaje elementy jej budowy (na schemacie, modelu,
rysunku, wed"ug opisu itd.) oraz przedstawia ich cechy adaptacyjne do pe"nienia
funkcji ochronnej, zmys"owej (receptory bólu, dotyku, ciep"a, zimna) i termoregu-
lacyjnej;
 opisuje budow� i funkcje narządów p"ciowych (m�skich i Żeł
skich) oraz rol� gamet
wprocesie zap"odnienia;
 opisuje etapy cyklu miesiączkowego kobiety;
 przedstawia przebieg ciąŻy i wyjaĘnia wp"yw róŻnych czynników na prawid"owy roz-
wój zarodka i p"odu;
 opisuje cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i spo"ecznego dojrzewania cz"o-
wieka;
 wymienia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą p"ciową;
 podaje przyk"ady negatywnego wp"ywu na zdrowie cz"owieka niektórych substancji
psychoaktywnych (tytoł
, alkohol), narkotyków i Ęrodków dopingujących oraz nad-
uŻywania kofeiny i niektórych leków (zw"aszcza oddzia"ujących na psychik�);
 wymienia najwaŻniejsze choroby cz"owieka wywo"ywane przez wirusy, bakterie, pro-
tisty i pasoŻyty zwierz�ce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób (przed-
stawia drogi zakaŻenia si� wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV, zasady profilaktyki cho-
rób wywo"ywanych przez te wirusy) oraz przewiduje indywidualne i spo"eczne skutki
zakaŻenia;
 uzasadnia koniecznoĘ� okre sowego wykonywania pod stawowych badał
kon trol-
nych (np. badał
stomatologicznych, podstawowych badał
krwi i moczu, pomiaru
pulsu i ciĘnienia krwi);
 analizuje informacje do"ączane do leków oraz wyjaĘnia, dlaczego nie naleŻy bez wy-
raęnej po trzeby przyjmowa� leków ogólnodost�pnych oraz dlaczego an tybiotyki
i inne leki naleŻy stosowa� zgodnie z zaleceniem lekarza (dawka, godziny przyjmo-
wania leku i d"ugo� kuracji);
 przedstawia podstawowe zasady higieny;
 wskazuje związek pomi�dzy prawid"owym wysypianiem si� a funkcjonowaniem or-
ganizmu, w szczególnoĘci wp"yw na procesy uczenia si� i zapami�tywania oraz od-
porno� organizmu;
 planuje i przeprowadza proste doĘwiadczenia i obserwacje dotyczące funkcjonowa-
nia narządów ruchu, jamy ustnej, narządów zmys"ów, uk"adu krąŻenia;
 wyjaĘnia znaczenie pod stawowych procesów fi zjologicznych: trawienia, wymiany
gazowej, transportu substancji, wydalania, przewodzenia impulsów, odŻywiania si�,
oddychania komórkowego i rozmnaŻania si�;
 projektuje zachowania zmniejszające ryzyko zachorowania na choroby cywilizacyjne
i zakaęne oraz uk"adów: pokarmowego, oddechowego, ruchu;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
21
 odczytuje wyniki podstawowych badał
medycznych;
 opisuje sposoby udzielania pierwszej pomocy;
 opisuje przebieg rozwoju cz"owieka;
 analizuje wp"yw trybu Życia kobiety na rozwój jej dziecka;
 stosuje sposoby radzenia sobie ze stresem;
 wymienia i stosuje zasady higieny;
 wymienia skutki uŻywania niedozwolonych substancji.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 porządkuje struktury organizmu wed"ug kryterium nadrz�dnoĘci;
 interpretuje dane na temat sk"adu chemicznego organizmu cz"owieka, pokarmów
i ich wartoĘci energetycznej, schematy budowy i funkcjonowania organizmu cz"o-
wieka;
 przedstawia za pomocą prostych schematów budow� i funkcjonowanie organizmu
cz"owieka;
 samodzielnie formu"uje spostrzeŻenia i wnioski z doĘwiadczeł
;
 podaje przyk"ady wspó"dzia"ania uk"adu krwionoĘnego, pokarmowego, oddechowe-
go i moczowego;
 formu"uje hipotezy na temat stanu zdrowia na podstawie wyników badania krwi, po-
miaru t�tna i ciĘnienia t�tniczego;
 opisuje funkcje elementów uk"adu odpornoĘciowego (narządy: Ęledziona, grasica, w�-
z"y ch"onne; komórki: makrofagi, limfocyty T, limfocyty B; cząsteczki: przeciwcia"a);
 rozróŻnia odpornoĘ� swoistą i nieswoistą, naturalną i sztuczną, bierną i czynną;
 opisuje konflikt serologiczny Rh;
 przedstawia znaczenie po j��  zdrowie i  cho roba (zdrowie jako stan równowagi
Ęrodowiska wewn�trznego organizmu, zdrowie fi zyczne, psychiczne i spo "eczne;
choroba jako zaburzenie tego stanu);
 formu"uje opinie na temat stosowania uŻywek i narkotyków, stosowania diet, me-
tod planowania rodziny, odpowiedzialnoĘci rodzicielskiej.
RóŻnorodnoĘ� zwierząt
Materia" nauczania
 gąbki i parzyde"kowce: cechy charakterystyczne, regeneracja; gąbki jako organizmy
wskaęnikowe;
 czynnoĘci Życiowe; cykl Życiowy, przemiana pokoleł
; koralowce  rola ska"otwórcza;
 p"aził
ce i nicienie: wyp"awek jako bioindykator; tasiemiec  przystosowania do pa-
soŻytnictwa; robaki ob"e  pasoŻyty ludzi i roĘlin (mątwik buraczany); cykle rozwojo-
we; tasiemczyce  zasady zapobiegania zakaŻeniom; rola nicieni glebowych;
 pierĘcienice i mi�czaki: cechy charakterystyczne, wybrane czynnoĘci Życiowe; gle-
botwórcza ro la dŻdŻownic; wykorzystanie pi jawek w medycynie; Ęlimaki, obrona
bierna; ma"Że jako filtratory; róŻanka jako pasoŻyt rozrodczy;
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
22
 róŻnorodnoĘ� stawonogów; przy stosowania do Życia w Ęrodowiskach wilgotnych
 skorupiaki; przystosowania do Życia na lądzie  paj�czaki; przystosowania do po-
ruszania si� i pobierania pokarmu; przegląd i porównanie gromad; znaczenie biolo-
giczne i gospodarcze stawonogów;
 róŻnorodnoĘ� ryb; przystosowania do Życia w wodzie: poruszanie si�, oddychanie,
wymiana gazowa, rozwój; przegląd gatunków ryb s"odkowodnych i morskich; tryb Ży-
cia ryb: samotny i stadny; ryby przydenne i pelagialne, planktonoŻerne i drapieŻne;
 p"azy i gady; przystosowania p"azów do Życia w dwóch Ęrodowiskach; porównanie
p"azów ogoniastych i bezogonowych; cechy róŻniące p"azy od gadów; cechy gadów
u"atwiające opanowanie Ęrodowiska lądowego (ja jorodnoĘ� i ja joŻyworodnoĘ�);
przegląd gatunków (gatunki polskie chronione); przyczyny gini�cia i sposoby ochro-
ny p"azów i gadów;
 ptaki; przy stosowania ptaków do la tania; rozmnaŻanie si� ptaków: ry tua"y godowe,
przegląd gniazd, wysiadywanie jaj i opieka nad piskl�tami; wybrane rodziny, typowe ga-
tunki róŻnych siedlisk; ptaki chronione; ptaki jako wskaęnik stanu ekosystemu (MPPL);
 ssaki; cechy ssaka; przystosowania ssaków do Życia w róŻnych Ęrodowiskach; roz-
mnaŻanie (jajorodne, torbacze, "oŻyskowce); przegląd rodzin; gatunki chronione.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) pozna róŻnorodnoĘ� i z"oŻonoĘ� Ęwiata zwierząt;
2) opisze zaleŻnoĘci mi�dzy budową i funkcją organizmów zwierz�cych;
3) objaĘni przystosowania organizmów do róŻnych warunków Ęrodowiska;
4) porówna wybrane czynnoĘci Życiowe róŻnych grup zwierząt;
5) uzasadni znaczenie zwierząt w przyrodzie i dla cz"owieka.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wymienia g"ówne grupy zwierząt;
 wymienia cha rakterystyczne ce chy po zwalające na za klasyfikowanie zwie rząt
do okreĘlonej grupy; identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela okreĘlonej
grupy na podstawie obecnoĘci charakterystycznych cech budowy i fizjologii;
 podaje przyk"ady pospolitych zwierząt z róŻnych grup spotykanych w otoczeniu;
 rozpoznaje na ilustracjach organizmy zaliczane do bezkr�gowców i kr�gowców;
 wskazuje przystosowania w budowie wybranych zwierząt do róŻnych warunków Ęro-
dowiska;
 opisuje czynnoĘci Życiowe wybranych przedstawicieli róŻnych grup;
 formu"uje za sady po st�powania pozwalające na unikni�cie zakaŻenia pa soŻytami
zwi�rzecymi.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 analizuje i porównuje wybrane czynnoĘci Życiowe zwierząt;
 wykazuje zaleŻnoĘci mi�dzy organizmami a ich Ęrodowiskiem Życia;
 opisuje specyficzne przystosowania ryb, p"azów, gadów, ptaków i ssaków do trybu Życia;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
23
 porównuje w tabeli cechy ana tomiczne i fizjologiczne poznanych grup zwie rząt,
w szczególnoĘci porównuje grupy kr�gowców pod kątem pokrycia cia"a, narządów
wymiany gazowej, ciep"oty cia"a, rozmnaŻania i rozwoju;
 ocenia znaczenie bezkr�gowców w przyrodzie;
 wymienia przyk"ady wykorzystania zwierząt przez cz"owieka.
Tom III
Genetyka
Materia" nauczania
 dziedziczenie warunkiem istnienia gatunków; cechy gatunkowe, indywidualne, dzie-
dziczne, wrodzone, nabyte; zmiennoĘ� organizmów; róŻnorodnoĘ� bio logiczna
na poziomie genetycznym;
 jądro komórkowe jako centrum dowodzenia komórki; chromosomy, chromosomy
homologiczne; mitoza i mejoza;
 DNA i jego struktura, przechowywanie i powielanie informacji genetycznej;
 kod genetyczny i jego cechy;
 badania Gregora Mendla; gen, genom, pula genowa populacji; dziedziczenie cech
zgodnie z prawami Mendla; geny dominujące, recesywne, dziedziczenie jednogeno-
we; wspó"dzia"anie genów; dziedziczenie p"ci, dziedziczenie grup krwi u cz"owieka;
 cechy sprz�Żone z p"cią u cz"owieka
 czynniki mutagnne, mutacje jako przyczyna chorób genetycznych; badania prenatal-
ne; przyk"ady chorób uwarunkowanych mutacjami genowymi i chromosomowymi;
 powstawanie chorób nowotworowych.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) wyjaĘni, czym jest dziedziczenie i przedstawi zaleŻnoĘ� mi�dzy genem i cechą;
2) opisze struktur� DNA i wyjaĘni zasad� odczytywania kodu genetycznego;
3) wyjaĘni odkrycia Gregora Mendla, stosując poj�cia wspó"czesnej genetyki;
4) napisze jednogenowe krzyŻówki genetyczne;
5) wyjaĘni wp"yw Ęrodowiska na powstawanie choroby nowotworowej;
6) wyjaĘni mechanizm powstawania i przekazywania chorób genetycznych;
7) opisze sposób dziedziczenia grup krwi u cz"owieka.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia, na czym polega proces dziedziczenia;
 wyjaĘnia róŻnic� pomi�dzy cechą wrodzoną a nabytą;
 opisuje wed"ug schematu przestrzenną struktur� DNA;
 wyjaĘnia, co to jest kod genetyczny, i podaje róŻnice mi�dzy nim a informacją ge-
netyczna;
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
24
 przedstawia sposób zapisu i odczytu informacji genetycznej;
 poprawnie pos"uguje si� poj�ciami genetycznymi;
 przedstawia dziedziczenie p"ci u cz"owieka;
 tworzy jednogenowe krzyŻówki genetyczne ukazujące prawdopodobieł
stwo dzie-
dziczenia jednej cechy oraz wybranych chorób genetycznych;
 wymienia i charakteryzuje najwaŻniejsze czynniki mutagenne; podaje ogólną defini-
cj� mutacji;
 przedstawia czynniki sprzyjające rozwojowi choroby nowotworowej (np. niew"aĘci-
wa dieta, tryb Życia, substancje psychoaktywne, promieniowanie UV) oraz podaje
przyk"ady takich chorób;
 przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia, czym jest spowodowana i na czym polega róŻnica mi�dzy liczbą chromo-
somów w komórkach cia"a i w komórkach rozrodczych;
 przedstawia znaczenie biologiczne mitozy i mejozy, rozróŻnia komórki haploidalne
i diploidalne, opisuje budow� chromosomu;
 wyjaĘnia zasad� komplementarnoĘci DNA i zjawisko replikacji DNA;
 wyjaĘnia, w jaki sposób wspó"czesna genetyka wykorzystuje odkrycia Mendla;
 przedstawia sposób zapisywania i odczytywania informacji genetycznej (ko lejnoĘ�
nukleotydów w DNA, kod genetyczny); wyjaĘnia róŻnic� pomi�dzy informacją gene-
tyczną a kodem genetycznym;
 przedstawia zaleŻnoĘ� pomi�dzy genem a cechą;
 przedstawia dziedziczenie cech jednogenowych, pos"ugując si� podstawowymi po-
j�ciami genetyki (fenotyp, genotyp, gen, allel, homozygota, heterozygota, domina-
cja, recesywno�);
 wyjaĘnia dziedziczenie grup krwi cz"owieka (uk"ad AB0, czynnik Rh);
 podaje przyk"ady cech cz"owieka sprz�Żonych z p"cią (hemofilia, daltonizm);
 wymienia przyczyny wystąpienia mutacji spontanicznych i wywo"anych przez czyn-
niki mutagenne;
 rozróŻnia mutacje genowe (punktowe) i chromosomowe oraz omawia przyk"ady cho-
rób cz"owieka warunkowanych takimi mutacjami (mukowiscydoza, zespó" Downa);
 wyjaĘnia mechanizm powstawania nowotworów.
Ewolucja Życia na Ziemi
Materia" nauczania
 ewolucja  teo ria, mechanizmy doboru, wykorzystanie zna jomoĘci mechanizmów
doboru sztucznego w pracy rolników i hodowców; dowody ewo lucji, stratygrafia;
ewolucja uk"adów kr�gowców, ewolucja w dzia"aniu; historia cz"owieka; cz"owiek ja-
ko gatunek biologiczny; specyficznie cechy ludzkie.
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
25
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) opisze przebieg procesów ewolucyjnych;
2) wyjaĘni sposób tworzenia si� skamienia"oĘci i ich przydatnoĘ� w paleontologii;
3) przedstawi etapy rozwoju Życia na Ziemi;
4) wyjaĘni róŻnice mi�dzy cz"owiekiem a naczelnymi.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia, na czym polega teoria ewolucji, i podaje ęród"a wiedzy o jej przebiegu;
 odczytuje informacje o przebiegu ewolucji podane w formie graficznej;
 podaje przyk"ady skamienia"oĘci;
 wyszukuje i prezentuje informacje o przebiegu ewolucji;
 omawia g"ówne etapy ewolucji zwierząt i cz"owieka;
 wyjaĘnia wp"yw zmian w Ęrodowisku i mutacji na przebieg ewolucji;
 wskazuje cechy specyficznie ludzkie.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 objaĘnia, jakie czynniki warunkują ewolucj�;
 wyjaĘnia na odpowiednich przyk"adach, na czym polega dobór naturalny i sztuczny,
oraz podaje róŻnice mi�dzy nimi;
 przestawia róŻne dowody na ewolucyjny rozwój Ęwiata organicznego;
 opisuje i porównuje formy ludzkie i przedludzkie;
 przedstawia podobieł
stwa i róŻnice mi�dzy cz"owiekiem a innymi naczelnymi jako
wynik procesów ewolucyjnych;
 przygotowuje prezentacj� dotyczącą historii wybranej grupy organizmów.
Ekologia
Materia" nauczania
 czynniki Ęrodowiskowe (abiotyczne i biotyczne), niezb�dne do prawid"owego funk-
cjonowania organizmów; siedlisko, nisza ekologiczna;
 cechy populacji; liczebno�, rozmieszczenie, zag�szczenie;
 zasoby Ęrodowiska i konkurencja wewnątrzgatunkowa;
 oddzia"ywania mi� dzypopulacyjne (kon kurencja, dra pieŻnic two, pa soŻytnictwo,
symbioza);
 adaptacje drapieŻników i ich ofiar;
 przystosowania pasoŻytów do ich trybu Życia;
 ekosystem i jego struktura (biocenoza, biotop);
 zaleŻnoĘci pokarmowe w ekosystemach; krąŻenie materii i przep"yw energii.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
26
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
1) wyjaĘni, jakiego typu zaleŻnoĘci ukazuje ekologia;
2) scharakteryzuje populacj� jako dynamiczną jednostk� ekologiczną;
3) opisze struktur� ekosystemu oraz panujące w nim zaleŻnoĘci;
4) opisze adaptacje wybranych gatunków do róŻnych warunków biotopu;
5) wyjaĘni zaleŻnoĘci pokarmowe w ekosystemach, opisze krąŻenie materii i przep"yw
energii w ekosystemach;
6) scharakteryzuje populacj� ludzką oraz oceni jej wp"yw na warunki biotopu.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 podaje przyk"ady wp"ywu czynników Ęrodowiska lądowego i wodnego na Życie orga-
nizmów;
 wyjaĘnia, co to jest populacja, i podaje przyk"ady;
 podaje przyk"ady oddzia"ywał
mi�dzy populacjami i nazywa je;
 wskazuje na przyk"adzie dowolnie wybranego gatunku zasoby, o które konkurują je-
go przedstawiciele mi�dzy sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki konkuren-
cji wewnątrzgatunkowej i mi�dzygatunkowej;
 przedstawia na przyk"adzie poznanych wczeĘniej roĘlinoŻernych ssaków adaptacje
zwierząt do odŻywiania si� pokarmem roĘlinnym; podaje przyk"ady przystosował
ro-
Ęlin s"uŻących obronie przed zgryzaniem;
 przedstawia na przyk"adzie poznanych wczeĘniej mi�soŻernych ssaków adaptacje
drapieŻników do chwy tania zdobyczy; podaje przyk"ady obronnych adaptacji ich
ofiar;
 przedstawia na przyk"adzie poznanych pasoŻytów ich adaptacje do pasoŻytniczego
trybu Życia;
 wykazuje na wybranym przyk"adzie, Że symbioza (mu tualizm) jest wza jemnie ko -
rzystna dla obu partnerów;
 wskazuje Żywe i nieoŻywione elementy ekosystemu; wykazuje, Że są one powiązane
róŻnorodnymi zaleŻnoĘciami;
 opisuje zaleŻnoĘci pokarmowe ("ał
cuchy i sieci pokarmowe) w ekosystemie, rozróŻ-
nia producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstawia ich rol� w obiegu
materii i przep"ywie energii przez ekosystem.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 wymienia elementy niszy ekologicznej wybranych gatunków;
 wyjaĘnia, co to jest ekosystem, i podaje przyk"ady ekosystemów;
 charakteryzuje cechy wybranej populacji na podstawie obserwacji terenowych;
 interpretuje dane na temat populacji;
 objaĘnia na wybranych przyk"adach adaptacje obronne roĘlin i zwierząt;
 podaje przyk"ady przystosował
organizmów w budowie i fizjologii do okreĘlonego
trybu Życia (drapieŻnictwa, pasoŻytnictwa);
 wyjaĘnia, jak zjadający i zjadani regulują nawzajem swoja liczebnoĘ�;
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
27
 tworzy przyk"adowe sieci pokarmowe;
 analizuje piramidy pokarmowe;
 opisuje za pomocą schematu krąŻenie materii i przep"yw energii w ekosystemach.
Globalne i lokalne problemy Ęrodowiska
Materia" nauczania
 zanieczyszczenia powietrza; ozon  budowa cząsteczki, ro la ozonu w troposferze
(poj�cie dziury ozonowej) i przy powierzchni Ziemi;
 efekt cieplarniany  przyczyny (gazy cieplarniane) oraz skutki dla siedlisk i biocenoz;
 zanieczyszczenia wód s"odkich i s"onych  ęród"a;
 sposoby oszcz�dzania wody i energii w gospodarstwach domowych;
 zanieczyszczenia gleby  rodzaje, przyczyny;
 odpady  utylizacja, recykling, odpady niebezpieczne;
 segregowanie odpadów w gospodarstwach domowych;
 ha"as jako zanieczyszczenie Ęrodowiska; ęród"a, pomiary nat�Żenia i szkodliwoĘ� ha-
"asu, przeciwdzia"anie.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
 pozna wp"yw dzia"ał
cz"owieka na ekosystemy i potrafi je oceni�;
 wyjaĘni, w jaki sposób sam moŻe przyczyni� si� do poprawy warunków Ęrodowiska.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 rozróŻnia zasoby odnawialne i nieodnawialne;
 przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu;
 wskazuje ęród"a zanieczyszczeł
powietrza, wody, gleby;
 okreĘla szkodliwoĘ� zanieczyszczeł
Ęrodowiska dla organizmu cz"owieka;
 omawia znaczenie warstwy ozonowej dla Życia na Ziemi;
 wskazuje skutki dop"ywu zanieczyszczeł
do wód;
 proponuje dzia"ania ograniczające zuŻycie wody i energii elektrycznej oraz wytwa-
rzanie odpadów w gospodarstwach domowych;
 wykazuje, Że recykling sprzyja oszcz�dzaniu zasobów Ęrodowiska.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 omawia powstawanie i rol� smogu;
 objaĘnia przyczyny i skutki kwaĘnych deszczów oraz ocieplenia klimatu;
 przewiduje skutki decyzji gospodarczych w dziedzinie paliw i energetyki;
 analizuje przyczyny i skutki niedoboru wody;
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
28
 uzasadnia koniecznoĘ� segregowania odpadów w gospodarstwie domowym oraz
koniecznoĘ� specjalnego post�powania z odpadami niebezpiecznymi: zuŻytymi ba-
teriami, Ęwietlówkami, przeterminowanymi lekami;
 proponuje dzia "ania ograniczające negatywny wp"yw cz"owieka na Ęrodowisko (se-
gregacja odpadów, recykling, ograniczenie ha"asu).
Ochrona przyrody w Polsce i w Europie
Materia" nauczania
 ochrona siedlisk i róŻnorodnoĘci biologicznej: czerwone ksi�gi, gatunki wskaęnikowe
jakoĘci Ęrodowiska; formy ochrony przy rody (pol skie, mi�dzynarodowe): ochrona
obiektów i obszarów cennych przyrodniczo (PN, PK, OChK, rezerwaty, pomniki przy-
rody, gatunki, uŻytki ekologiczne); zmiany w postrzeganiu funkcji ochrony przyrody,
CITIES, Natura 2000; ochrona czynna i bierna przyrody, ochrona przyrody w regionie.
Cele szczegó"owe
Uczeł
:
 uzasadni koniecznoĘ� ochrony przyrody i Ęrodowiska;
 przedstawi korzyĘci p"ynące z zachowania róŻnorodnoĘci biologicznej.
" wymagania podstawowe
Uczeł
:
 wyjaĘnia, na czym polega ochrona przyrody;
 wymienia formy ochrony przyrody w swoim regionie.
" wymagania ponadpodstawowe
Uczeł
:
 wskazuje przyczyny zmian w ekosystemach;
 ocenia skutecznoĘ� roŻnych form ochrony przyrody;
 proponuje dzia"ania zmierzające do zwi�kszenia róŻnorodnoĘci biologicznej.
29
V. Sposoby osiągania celów
Jedną z nowszych strategii zapewniających skutecznoĘ� oddzia"ywał
edukacyjnych
jest nauczanie kszta"tujące. Autorzy niniejszego programu są przekonani, Że warto wy-
korzysta� przynajmniej niektóre elementy tego nauczania. To mi�dzy innymi:
 kontrakt spisywany mi�dzy nauczycielem i uczniami, który okreĘla prawa i obowiąz-
ki uczniów oraz nauczyciela jako partnerów w procesie edukacyjnym,
 formu"owanie celu lekcji w j�zyku ucznia,
 ustalenie do kaŻdej lekcji, kaŻdego sprawdzianu (oraz innych prac pod legających
ocenie) szczegó"owych, a przy tym re alnych ocze kiwał
, a tak Że in formowanie
o nich uczniów zanim przystąpią do pracy,
 opracowanie py tał
klu czowych; odpowiedzi na nie powinny prze kona� ucznia
o sensie uczenia si� danego zagadnienia (umiej�tnoĘci),
 formu"owanie ocen opisowych, gdzie poza mocnymi stronami pracy i tymi, któ re
wymagają poprawy, po jawiają si� konkretne wskazówki, jak uzupe"ni� niezb�dną
wiedz�,
 nie"ączenie oceny kszta"tującej z sumującą,
 uczenie zasad i stosowanie samooceny oraz oceny koleŻeł
skiej,
 zasada uczenia si� na b"�dach: uczeł
ma obowiązek dokona� poprawy swojej pra-
cy; b"�dy są traktowane jako okazja do uczenia si�, nie zaĘ poraŻka,
 sk"anianie uczniów do refleksji pod koniec lekcji: czego mia"em si� nauczy� na lekcji
i czego si� nauczy"em.
Opisaną w programie procedur� wspiera� b�dzie nauczanie z wykorzystaniem metod
polisensorycznych. Na szczególne po lecenie w nauczaniu bio logii za s"ugują me tody
praktyczne: obserwacja, doĘwiadczenie, badania terenowe oraz projekt badawczy. Aby
uczeł
"atwo przyswaja" nowe elementy, a potem pos"ugiwa" si� nabytą wiedzą, nauczy-
ciel powinien zwróci� szczególną uwag� na uczenie sposobów porządkowania informa-
cji. Bez nich zapami�tana informacja rzeczowa nie ma charakteru operacyjnego.
Stosowanie na zmian� róŻnych form pracy  indywidualnej, w pa rach i grupach
 pozwoli uczniowi na bezpieczne pod wzgl�dem emo cjonalnym radzenie sobie
z trudnoĘciami oraz zdobywanie kompetencji spo "ecznych. Przy rozwiązywaniu pro-
blemów, formu"owaniu opinii czy planowaniu pracy za lecamy zaczą� od dyskusji
w grupach. W grupie na ogó" powstaje wi�cej pomys"ów i uczniowie szerzej potrafią
naĘwietli� zagadnienie aniŻeli jedna osoba. Potem naleŻy przejĘ� do pracy samodziel-
nej. Z kolei uczenie si� w parach pozwala na g"�bsze zrozumienie treĘci oraz dokona-
nie oceny swojej pracy.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
30
Nauczyciel, dbając o dobry klimat pracy, powinien:
 zadba� o niski poziom stresu na lekcji,
 atrakcyjnie prowadzi� lekcje,
 stosowa� techniki motywacyjne, wzmacniające zw"aszcza motywacj� wewn�trzną,
 zadba�, by wymagania przedmiotowe mieĘci"y si� w obszarze najbliŻszego rozwoju,
 zagwarantowa� nawet najs"abszym uczniom odniesienie sukcesu,
 docenia� wysi"ek ucznia zmagającego si� z postawionym przed nim zadaniem,
 udziela� uczniowi wskazówek dotyczących skutecznych sposobów uczenia si�,
 w"ącza� uczniów w decydowanie o tym, w jaki sposób i czego b�dą si� uczy� (pra-
ca metodą projektów).
Niewątpliwą zaletą biologii jest przedmiot jej badał
, dlatego nie moŻna ominą� Żad-
nej okazji kontaktu uczniów z Żywą przyrodą oraz obiektami biologicznymi.
31
VI. Wskazówki metodyczne
Biologia jak nauka o Życiu. Metody badawcze
Ten krótki dzia" ma uĘwiadomi� uczniom, Że biologii uczymy si� g"ównie na drodze
obserwacji i eksperymentów oraz Że wiedza bio logiczna sta le si� rozwija. Dobrym
przyk"adem jest np. uĘwiadomienie uczniom, Że jeszcze w XIX w nieznane by"y zasady
antyseptyki. Poznając ten dzia", uczniowie powinni przeprowadzi� pierwsze obserwa-
cje makroskopowe oraz pierwsze proste eksperymenty i udokumentowa� je. Koniecz-
na jest tu prezentacja wszystkich etapów eksperymentu i terminologii z nim związa-
nej (problem badawczy, hipoteza, wnio sek, próba kon trolna i do Ęwiadczalna) oraz
wyjaĘnienie potrzeby takiego planowania doĘwiadczenia, by jego wynik by" wiarygod-
ny. Uczniowie powinni przeprowadzi� kolejne eksperymenty na wzór prezentowane-
go na lekcji. W dziale drugim, omawiając czynniki fotosyntezy (lub oddychania i fer-
mentacji), wprowadzimy poj�cia zmiennej zaleŻnej i zmiennej niezaleŻnej.
Budowa i funkcjonowanie komórek
Proponujemy rozpoczą� ten dzia" od obserwacji jaja kurzego  Jest to okazja do tre-
nowania umiej�tnoĘci prowadzenia obserwacji oraz wprowadzenia poj�� związanych
z budową komórki. Kolejne lekcje poĘwi�cone b�dą mikroskopowaniu. Sposób prowa-
dzenia obserwacji mikroskopowej i sporządzania preparatów mikroskopowych zosta"
szczegó"owo opisany w podr�czniku ucznia. Kolejne zagadnienia dotyczą podstawo-
wych procesów Życiowych komórek, z których najwi�kszy nacisk powinniĘmy po"oŻy
na fotosyntez� i oddychanie jako procesy dostarczające energi�. PowinniĘmy uĘwia-
domi� uczniom znaczenie bio logiczne ww. procesów, wa runki, w jakich zachodzą
(miejsce, podstawowe czynniki), bez zag"�biania si� w szczegó"y ich chemicznych eta-
pów. Na przyk"ad omawiając proces fotosyntezy, nie naleŻy wymaga� od uczniów roz-
pisywania reakcji chemicznej ze wszystkimi wspó"czynnikami, ale jedynie zna jomoĘci
substratów (dwutlenek w�gla i woda) i produktów (cukier i tlen). WaŻne jest uĘwiado-
mienie uczniom, Że proces ten moŻe zachodzi� tylko w obecnoĘci Ęwiat"a i odpowied-
niego barwnika (chlorofilu), a jego podstawowym znaczeniem jest wytworzenie ma-
terii organicznej  tlen jest natomiast jego produktem ubocznym. W podobny sposób
naleŻy po traktowa� pro ces oddychania komórkowego. War to zwró ci� tu uwag�
na odróŻnienie oddychania komórkowego od wymiany gazowej. Podsumowaniem te-
go dzia"u jest uzyskanie przez ucznia umiej�tnoĘci rozgraniczenia i rozpoznania orga-
nizmów samoŻywnych i cudzoŻywnych.
W tym dziale wprowadzimy takŻe poj�cia związków organicznych i nieorganicznych
i wskaŻemy róŻnice mi�dzy nimi. Wi�cej uwagi naleŻy poĘwi�ci wodzie: omówi� jej w"a-
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
32
ĘciwoĘci fizyczne i wynikające z nich funkcje w organizmach i przyrodzie. Rozdzia" na te-
mat wody jest znakomitą okazją do modelowania myĘlenia przyczynowo-skutkowego.
Ponadto porównamy sk"ad chemiczny komórek roĘlinnych i zwierz�cych oraz przed-
stawimy sposoby i konsekwencje samo - i cudzoŻywnoĘci.
Realizacja treĘci tego dzia"u powinna sta� si� okazją do przeprowadzenia wielu ob-
serwacji róŻnych rodzajów komórek. To g"ównie na ich podstawie uczniowie powinni
nauczy� si� roz róŻni� podstawowe rodzaje komórek, pozna� róŻnice w ich budowie
oraz wymienia� funkcje podstawowych organelli. Bardzo istotny jest tu dobór obiek-
tów do obserwacji, uwzgl�dniający rozdzielczoĘ� szkolnego sprz�tu optycznego. Uwa-
ga  nie omawiamy budowy komórki grzybów.
JeĘli, z uwagi na ograniczenia lokalowe lub sprz�towe, prowadzenie samodzielnych
obserwacji przez uczniów jest niemoŻliwe, to powinny by� prowadzone pokazy, tak
aby kaŻdy uczeł
posiad" wyobraŻenie o rozmiarach obserwowanych komórek. WaŻ-
nym �wiczeniem wydaje si� tu ilustrowanie kszta"tów komórek z wykorzystaniem mo-
deliny.
Omawiając w"a ĘciwoĘci róŻnych struk tur komórkowych, na leŻy koncentrowa� si�
na ich podstawowych funkcjach i nie wchodzi� w szczegó"y dotyczące ich budowy
chemicznej. Przyk"adowo, jeŻeli mówimy o b"onach plazmatycznych, to skupiamy si�
na ich roli w komórce, a pomijamy ich budow� wewn�trzną.
NaleŻy uwaŻa�, aby nie obciąŻa� pami�ci uczniów zb�dną na tym etapie terminolo-
gią bio logiczną, np. nie wprowadza� niepotrzebnych synonimów w na zewnictwie
struktur komórkowych lub ich funkcji, a raczej wykorzystywa� i utrwala� wprowadzo-
ne wczeĘniej s"ownictwo.
RóŻnorodnoĘ� organizmów: bakterie, protisty, grzyby
Ten dzia" zaczynamy od omówienia przyczyn i sposobów klasyfikacji organizmów i za-
stosowania prostego klucza graficznego. Bardziej istotne niŻ zapami�tanie systemu kla-
syfikacji organizmów jest zrozumienie jego sensu i pokazanie zasady, za pomocą której
konstruuje si� klucze do oznaczania organizmów: obecnoĘ� lub brak u organizmów
okreĘlonej cechy. Uczeł
powinien dokona� klasyfikacji dowolnych organizmów o czy-
telnych cechach za pomocą klucza zapisanego w postaci graficznej (dichotomia).
WyróŻniamy 5 królestw. Dzia" ten jest okazją do wprowadzenia na przyk"adach nie-
których terminów: klasyfikacja, nazwa gatunkowa, nazwa rodzajowa, królestwo, typ,
gromada. Wprowadzimy teŻ poj�cia organizmy jądrowe i bezjądrowe oraz informacje
na temat budowy komórki bakteryjnej. Omawiając samoŻywne i cudzoŻywne protisty,
utrwalimy wiedz� na temat budowy komórek i ich funkcjonowania. Nacisk naleŻy po-
"oŻy� na związek mi�dzy Ęrodowiskiem Życia omawianych organizmów a ich budową
oraz czynnoĘciami Życiowymi i biologicznym znaczeniem. Wprowadzamy poj�cie od-
dychanie bez tlenowe na przyk"adzie fermentacji alkoholowej. War to przeprowadzi�
pe"ny eksperyment pokazujący wp"yw droŻdŻy na spulchnianie ciasta i udokumento-
wa� go. Wprowadzamy teŻ pojecie wirusów. Dla zainteresowanych moŻemy przedsta-
wic hipotez� o powstaniu komórki, któ ra w przesz"oĘci  zaadoptowa"a inne samo-
dzielne organizmy i w"ączy"a je do wspó"pracy jako mitochondria i chloroplasty. W ten
sposób zapoczątkujemy myĘlenie w kategoriach ewolucyjnych.
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
33
Budowa i funkcje Życiowe roĘlin na przyk"adzie nasiennych
Przy realizacji tego dzia"u niezwykle waŻne są obserwacje i doĘwiadczenia, pozwalają-
ce zapozna� si� z budową i funkcjonowaniem ro Ęlin. Ob serwacje nad kie"kowaniem
i wzrostem roĘlin (np. fasoli), doĘwiadczenia pozwalające usta li� wa runki kie"kowania,
obserwacje kwiatów, owoców i nasion nie wymagają specjalnych nak"adów ani specjali-
stycznego sprz�tu i da si� je przeprowadzi� w kaŻdej szkole. Zalecamy takŻe oglądanie
preparatów mikroskopowych w celu poznania róŻnorodnoĘci tkanek roĘlinnych.
Omawiając budow� poszczególnych organów zwracamy uwag� na związek budowy
i funkcji. Przy okazji powracamy do procesów fo tosyntezy i oddychania, utrwa lamy
i prezentujemy w innym kontekĘcie. PowinniĘmy doprowadzi� do tego, by uczeł
do-
strzega" wspó"dzia"anie organów np. w przewodzeniu wody lub wspó"dzia"anie tkanek
np. liĘcia oraz wspó"wyst�powanie i wspó"zaleŻnoĘ� odŻywiania, oddychania, transpira-
cji. RoĘliny okrytozaląŻkowe to te najlepiej znane (np. uprawne, doniczkowe), dlatego
zadania uczniowskie powinny w tym dziale odwo"ywa� si� do codziennych obserwacji
i doĘwiadczeł
Życiowych. Proponujemy takŻe wykorzystywanie licznych schematów,
wykresów ilustrujących budow� i czynnoĘci Życiowe roĘlin, by umoŻliwi� stosowanie tej
wiedzy w praktyce. Łród"em tych grafik moŻe by� Internet. MoŻna poprosi� uczniów
np. o wyszukanie schematu na dany temat w j�zyku angielskim (podajemy nazw�
do wyszukiwarki), przet"umaczenie i naniesienie na schemacie polskich opisów. W tym
dziale waŻnym �wiczeniem jest obserwacja kie"kowania nasion oraz proste do przepro-
wadzenia doĘwiadczenia sprawdzające wp"yw warunków na przebieg kie"kowania. Zale-
camy, by co najmniej jedno z takich doĘwiadczeł
zosta"o zrealizowane z zastosowa-
niem pe"nej procedury eksperymentu i udokumentowane.
RóŻnorodnoĘ� roĘlin
Celem tego dzia"u jest zapoznanie uczniów z róŻnorodnoĘcią roĘlin naczyniowych.
Uczniowie powinni obserwowa�, opisywa� i porównywa� budow� zewn�trzną roĘlin
zarodnikowych (wybranego przedstawiciela mchów, skrzypów, wid"aków i paproci),
roĘlin nago- i okrytozaląŻkowych, jedno- i dwuliĘciennych, a nie uczy� si� na pami��
ich cha rakterystyk. W efekcie powinni przyporządkowywa� okazy do grup systema-
tycznych oraz rozpoznawa� wybrane gatunki chronione. Nie omawiamy tutaj tkanko-
wej budowy roĘlin ani procesu ich rozmnaŻania. Tematy z tego dzia"u są dobrą okazją
do �wiczeł
w pos"ugiwaniu si� kluczem do oznaczania (np. iglaste lub wybrane rodzi-
ny dwu liĘciennych). Warto teŻ omawiając ko lejną grup� zwraca� uwag� na związek
mi�dzy budową i Ęrodowiskiem, w którym Żyją roĘliny.
Budowa i funkcje Życiowe cz"owieka. Zdrowie cz"owieka
Dzia" ten b�dzie realizowany w klasie drugiej. Najcz�Ęciej wtedy mamy do dyspozy-
cji 2 godziny lekcyjne w tygodniu. Pozwoli to na zapoznanie uczniów z obszernym ma-
teria"em faktograficznym oraz na �wiczenie umiej�tnoĘci z"oŻonych: np. zdobywania,
porządkowania i przekazywania informacji. Dzia" ten jest niezwykle istotny, poniewaŻ
stanowi jedyny pe"ny kurs anatomii i fizjologii cz"owieka w cyklu edukacyjnym, prze-
znaczony dla kaŻdego ucznia. Do realizacji tego dzia "u nauczyciel powinien zgroma-
dzi� wiele ma teria"ów ilu stracyjnych (modele ana tomiczne, plan sze ana tomiczne
w podr�cznikach i atlasach anatomicznych, zestawy Ęciennych plansz poglądowych,
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
34
foliogramy, filmy edukacyjne) oraz pozna� zasoby Internetu. W portalach edukacyj-
nych nauczyciel znajdzie atrakcyjne prezentacje multimedialne oraz internetowe na-
rz�dzia do tworzenia w"asnych lekcji multimedialnych. Warto teŻ si�gną� do banków
zadał
i wybra� z nich propozycje nietypowe, wymagające stosowania wiedzy w no-
wych sy tuacjach. Celem ich za stosowania b�dzie g"ównie samoocena po legająca
na porównywaniu uczniowskich rozwiązał
z kryteriami oceny oraz wyjaĘnianie ewen-
tualnych pomy"ek. Tam, gdzie to moŻ liwe, na leŻy wzbogaca� lekcje o ob serwacje
 w tym mikroskopowe  oraz proste �wiczenia z zakresu fizjologii cz"owieka, mi�dzy
innymi wymienione w punkcie Zalecane doĘwiadczenia i obserwacje. Podstawowym
celem realizacji zagadnieł
dotyczących organizmu cz"owieka jest kszta"towanie zacho-
wał
prozdrowotnych, dlatego zdecydowa"yĘmy "ącznie realizowa� tematy z zakresu
profilaktyki, ochrony i funkcjonowania organizmu cz"owieka. Mi�dzy innymi funkcjo-
nowanie kaŻdego z uk"adów powiąza"yĘmy z zagadnieniami jego higieny.
Zaczynamy od obserwacji cia"a cz"owieka, wyróŻnienia cz�Ęci cia"a, narządów organów.
Póęniej uczeł
poznaje hie rarchiczną struktur� organizmu począwszy od pierwiastków
i związków chemicznych  wystarczy przedstawienie bardzo ogólnego podzia"u pier -
wiastków (biogenne, mikro i makroelementy) z wymienieniem tych najwaŻniejszych
(C, N, O, H, S, P) a przy uk"adzie trawiennym wprowadzamy rozróŻnienie g"ównych grup
związków chemicznych bez podawania szczegó"ów ich budowy chemicznej, ale z wy-
mienieniem przyk"adów pe"nionych funkcji. Prezentujemy teŻ list� witamin, skutki ich
niedoboru i nadmiaru oraz ęród"a.
Nast�pnie przechodzimy do przyk"adów wybranych tkanek, narządów i uk"adów na-
rządów. Za lecamy ob serwacj� mikroskopową wybranych tkanek cz"owieka i ana liz�
związku budowy i funkcji na przyk"adzie krwi, nab"onka p"askiego, tkanki chrz�stnej.
JeĘli brakuje czasu, to zamiast mikroskopowania moŻna zastosowa� pokaz obrazu mi-
kroskopowego z uŻyciem kamery. Uczniowie mogą wtedy porównywa� obraz mikro-
skopowy i schemat budowy tkanki oraz wspólnie obserwowa�, analizowa� i porówny-
wa� cechy ich budowy. Za równo w przypadku komórek, jak i tkanek i na rządów
zwracamy uwag� na przystosowania do pe"nienia funkcji i wspó"dzia"anie w prowadze-
niu czynnoĘci Życiowych, a w ramach podsumowania dzia"u moŻna np. wraz z ucznia-
mi stworzy�  map� powiązał
 mi�dzy narządami i uk"adami.
Podczas realizacji zagadnieł
krąŻenia nie wymagamy znajomoĘci nazw g"ównych na-
czył
krwionoĘnych i lim fatycznych, a jedynie ogólny schemat: uk"ad zamkni�ty
 uk"ad otwarty; kolejnoĘ� przep"ywu: serce t�tnice naczynia w"osowate Ży"y serce;
obieg duŻy i ma"y  gdzie zaczyna si� i koł
czy kaŻdy z nich, naczynia krwionoĘne do-
chodzące do i wychodzące z serca. OdnoĘnie uk"adu odpornoĘciowego prezentujemy
sposób jego funkcjonowania na róŻnych poziomach: narządów, komórek, cząsteczek.
Oczekujmy, Że uczeł
krótko okreĘli funkcje wymienionych elementów, nie musi nato-
miast zna� ich budowy. W efekcie uczeł
powinien rozumie� funkcjonowanie swojego
organizmu bez nadmiernego obciąŻania swojej pami�ci szczegó"ami anatomii i fizjo-
logii. Poznawane treĘci powinien odnosi� do swojego doĘwiadczenia: oprócz oczywi-
stych ob serwacji np. za kresu ru chomoĘci stawów, pomiaru t�tna w spo czynku
i po wysi"ku, budowy jamy ustnej, powinien przeprowadzic doĘwiadczalnie badanie
sk"adu koĘci, g�stoĘci rozmieszczenia receptorów dotyku na skórze, obecnoĘci plam-
ki Ęlepej i funkcjonowania narządu wzroku i "uku odruchowego.
Omawiając zagadnienia z zakresu profilaktyki proponujemy skupi� si� na analizie ta-
kich czynników i zachował
, na które uczeł
ma realny wp"yw. W szczególnoĘci naleŻy
PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM " BIOLOGIA
35
zwróci� uwag� na cz�ste wĘród m"odzieŻy nawyki i zachowania np. pa lenie (w tym
i skutki palenia biernego), cz�ste korzystanie z solarium, niezdrowe upodobania die-
tetyczne, rezygnacj� z aktywnoĘci fizycznej. Uczeł
powinien takŻe dostrzega� związek
pomi�dzy Ęrodowiskowymi czynnikami mu tagennymi a zwi�k szonym prawdopodo-
bieł
stwem wystąpienia choroby nowotworowej. Ponadto uczeł
powinien wymieni�
podstawowe badania kon trolne, poda� dlaczego i jak cz�sto na leŻy je wykonywa�
w celach pro filaktycznych. Proponujemy takŻe �wiczenie po legające na zapoznaniu
si� z ulotką farmaceutyczną oraz przeanalizowa� reklam� wybranego suplementu die-
ty i leku homeopatycznego w poszukiwaniu argumentów za ich stosowaniem. Uczeł

powinien by� przygotowany do realnej i krytycznej oceny potrzeby stosowania leków
dost�pnych bez recepty oraz do krytycznej oceny informacji podawanych w reklamie
tego typu produktów. Uczeł
powinien umie� wskaza� najistotniejsze informacje dla
osoby przyjmującej lek w danej konkretnej sytuacji (np. dawkowanie, wp"yw na zdol-
noĘ� kie rowania po jazdem, in terakcja z innymi le kami). Szczególną uwag� na leŻy
zwróci� na sposób przyjmowania antybiotyków i przedstawi� skutki niepotrzebnych
lub nieprawid"owo stosowanych kuracji antybiotykowych.
RóŻnorodnoĘ� zwierząt
Dzia" ten b�dzie realizowany po tematach dotyczących budowy i funkcjonowania
cz"owieka. Dzi�ki temu uczeł
b�dzie zna" schemat budowy i funkcjonowania organi-
zmu zwierz�cego, "atwiej zatem zasymiluje wiedz� o tkankowych organizmach cudzo-
Żywnych. Prezentacja bezkr�gowców ma na celu uĘwiadomienie uczniom bogactwa
i róŻnorodnoĘci w zakresie budowy zewn�trznej i Ęrodowisk Życia. Ma teŻ doprowadzi�
do rozróŻniania przedstawicieli g"ównych taksonów. Zwracamy uwag� na znaczenie
omawianych zwierząt w ekosystemach, na przyk"adach prezentujemy przystosowania
do pasoŻytnictwa oraz znaczenie gospodarcze. Podobnie jak w dzia le 5 ana lizujemy
budow� zwierząt w związku ze Ęrodowiskiem oraz trybem Życia. W przypadku kr�gow-
ców po równujemy cechy budowy, przed stawiamy kon sekwencje sta "o- i zmienno-
cieplnoĘci, jajo - i ŻyworodnoĘci. Rozpoznajemy krajowe gatunki chronione.
Genetyka
Realizacj� tego dzia"u moŻna rozpoczą� od listy pytał
u"oŻonej przez uczniów, zwią-
zanych z genetyką, jej wykorzystaniem i towarzyszącym jej wątpliwoĘciom na tury
etycznej. Póęniej nauczyciel móg"by przedstawi� plan zdobywania niezb�dnych infor-
macji, które umoŻliwią udzielenie odpowiedzi na wspomniane pytania z wykorzysta-
niem rzeczowych argumentów.
Punktem wyjĘcia moŻe by� proces rozmnaŻania p"ciowego i bezp"ciowego i towa-
rzyszące im podzia"y komórek (mitoza i mejoza), których etapów nie omawiamy, jedy-
nie pokazujemy ich sens. Budow� i rodzaje chromosomów naj"atwiej b�dzie wprowa-
dzi� przez analiz� prawid"owego kariotypu kobiety i m�Żczyzny. Przedstawiamy istot�
procesu replikacji i przeniesienia in formacji z sekwencji nukleotydów na sekwencje
aminokwasów. Aby pokaza� zaleŻnoĘ� gen  cecha, uczeł
musi pozna� budow� i w"a-
ĘciwoĘci bia"ek katalitycznych. B�dzie teŻ zapisywa" krzyŻówki genetyczne: jednogeno-
we z ca"kowitą dominacją, dziedziczenie grup krwi i czynnika Rh oraz dziedziczenie p"ci
u cz"owieka. Pozna takŻe róŻnice mi�dzy mutacjami punktowymi i chromosomowymi
na przyk"adzie muskowiscydozy i zespo"u Downa.
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
36
Ewolucja Życia na Ziemi
Proponujemy skupi� si� przede wszystkim na wyt"umaczeniu podstawowego me-
chanizmu ewolucji, jakim jest dobór naturalny.
WyjaĘniając poj�cie ewolucji, najlepiej ukaza� ją jako ciąg pokoleł
z modyfikacjami
 od dalekiego przodka po organizmy obecnie Żyjące. Nie jest konieczne wprowadza-
nie na tym etapie poj�cia filogenezy, a zw"aszcza tzw. praw ewolucji.
Pomocne w wyjaĘnianiu ewolucji moŻe by� przedstawienie jej ogólnego przebiegu
a nie li sty fak tów do zapami�tania. Jako dowód ewo lucji zachodzącej na na szych
oczach moŻna wskaza� np. nabywanie odpornoĘci na antybiotyki przez bakterie.
Uczniowie wiedzą, Że organizmy rozmnaŻające si� p"ciowo róŻnią si� nieznacznie,
a bezp"ciowo dziedziczą taki sam zestaw cech. Wykorzystujemy to do omówienia do-
boru naturalnego. Z kolei historia cz"owieka to okazja do �wiczenia si� w formu"owa-
niu problemów badawczych i hipotez a tak Że prowadzenia w"a snych po szukiwał

w róŻnych ęród"ach.
Ekologia
Wiele spoĘród tych zagadnieł
zosta"o zrealizowanych przy omawianiu róŻnorodno-
Ęci roĘlin i zwierząt, przystosował
do Ęrodowiska i trybu Życia. W dziale tym g"ównie
moŻemy skupi� si� na porządkowaniu i przetwarzaniu zdobytych wczeĘniej informacji
oraz wnioskowaniu. Związki organizmów ze Ęrodowiskiem pokaŻemy tu w szerszym
kontekĘcie: na przyk"ad poprzez analiz� fizycznych cech Ęrodowiska lądowego i wod-
nego oraz zestawienie ze sobą tych Ęrodowisk. Ciekawym �wiczeniem by"oby zapro-
jektowanie organizmu Żyjącego w skrajnych warunkach ciĘnienia bądę temperatury.
ZaleŻnoĘci ekologiczne staramy si� przedstawi� na przyk"adach; nie ma konieczno-
Ęci wprowadzania poj�� takich jak biotop, ekosystem, populacja. Nowe zagadnienia to
konkurencja mi�dzygatunkowa i analiza rozmieszczenia organizmów w Ęrodowisku.
Ochrona Ęrodowiska i przyrody
Wiele spoĘród zagadnieł
tradycyjnie realizowanych w dziale o takim tytule przenie-
siono do programu klasy 1 szko"y ponadgimnazjalnej. W gimnazjum skupiamy si� tyl-
ko na:
 problemach ocieplenia klimatu  proponujemy ocen�, czy dysponujemy naukowymi
podstawami do uznania, iŻ obserwowane zmiany są wynikiem ludzkiej dzia"alnoĘci,
 wdrQ
eniu do segregowania odpadów i oszcz�dzania zasobów przyrody.
Realizowane tu cele moŻna osiągną� na przyk"ad poprzez projekty uczniowskie.
37
VII. Przewidywane osiągni�cia uczniów
Osiągni�cia uczniów zosta"y szczegó"owo opisane w podstawie programowej.
Uczeł
:
1) stosuje poj�cia biologiczne we w"aĘciwym kontekĘcie,
2) opisuje i wyjaĘnia podstawowe fakty, zjawiska i procesy biologiczne,
3) rozpoznaje w Ęrodowisku poznane organizmy, zjawiska i procesy,
4) porównuje i interpretuje informacje zapisane s"ownie i graficznie,
5) przedstawia za leŻnoĘci przy czynowo-skutkowe, prze strzenne, cza sowe i hie rar-
chiczne za pomocą prostych schematów,
6) formu"uje cel obserwacji lub doĘwiadczenia,
7) prowadzi obserwacje i doĘwiadczenia wed"ug instrukcji,
8) formu"uje spostrzeŻenia i opracowuje wyniki liczbowe,
9) rozróŻnia cele, spostrzeŻenia, hipotezy i wnioski,
10) sporządza preparat mikroskopowy,
11) prowadzi obserwacje makroskopowe oraz z uŻyciem mikroskopu,
12) ilustruje za pomocą rysunku lub schematu cechy obserwowanego obiektu,
13) pos"uguje si� prostym kluczem do oznaczania organizmów, atlasami i tablicami
anatomicznymi,
14) rozpoznaje pospolite gatunki organizmów,
15) opisuje budow� i po"oŻenie komórek, tkanek, organów i uk"adów narządów,
16) wskazuje związek mi�dzy budową a pe"nioną funkcją Życiową i trybem Życia orga-
nizmów,
17) analizuje fizyczne cechy Ęrodowisk i ich wp"yw na budow� i funkcjonowanie orga-
nizmów,
18) rozpoznaje przystosowania Ęrodowiskowe i funkcjonalne u róŻnych organizmów,
19) podaje przyk"ady wspó"dzia"ania róŻnych struktur organizmu,
20) odczytuje schematy ilustrujące wspó"dzia"anie struktur biologicznych,
21) wskazuje podobieł
stwa i róŻnice w przebiegu procesów biologicznych,
22) wymienia, wyjaĘnia i stosuje zasady higieny,
23) wskazuje zagroŻenia zdrowia wynikające z niew"aĘciwego stylu Życia,
24) opisuje wybrane choroby i dysfunkcje organizmu, wskazuje ich przyczyny,
25) zna zasady udzielania pierwszej pomocy,
26) odczytuje wyniki wybranych badał
medycznych,
27) ocenia w kategoriach zdrowotnych i moralnych ryzykowne zachowania: ekspery-
mentowanie z uŻywkami i Ęrodkami uzaleŻniającymi,
28) wybiera produkty ŻywnoĘciowe, analizując informacj� o produkcie na jego opako-
waniu,
29) przedstawia etapy rozwoju cz"owieka,
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
38
30) opisuje zmiany fizyczne i emocjonalne zachodzące w okresie dojrzewania,
31) rozpoznaje stany obniŻonego nastroju i wymienia sposoby radzenia sobie z nimi,
32) porównuje sposoby rozmnaŻania si� organizmów,
33) wyjaĘnia rol� genów w przekazywaniu informacji dziedzicznej,
34) wskazuje praktyczne zastosowania genetyki,
35) w dyskusji na temat zastosował
biotechnologii pos"uguje si� racjonalnymi argu-
mentami,
36) porządkuje organizmy wed"ug stopnia z"oŻonoĘci budowy,
37) na podstawie cech budowy rozpoznaje grup� systematyczną, do której naleŻy da-
ny organizm,
38) przedstawia z"oŻonoĘ� budowy ludzkiego organizmu,
39) wskazuje ponadorganizmalne poziomy funkcjonowania Żywej materii,
40) obserwuje organizmy i struktury biologiczne, wskazuje podobieł
stwa i róŻnice,
41) ustala kryteria porządkowania obiektów biologicznych,
42) dokonuje podzia"u organizmów wed"ug róŻnych kryteriów, na przyk"ad podobieł
-
stwa, Ęrodowisk Życia, pokrewieł
stwa, miejsca w ekosystemie,
43) wskazuje przyczyny róŻnorodnoĘci organizmów,
44) porównuje cechy budowy wybranych organizmów w uj�ciu ewolucyjnym,
45) charakteryzuje cz"owieka jako gatunek przyrodniczy i wskazuje specyficzne ludz-
kie cechy,
46) przedstawia etapy rozwoju Życia na Ziemi,
47) charakteryzuje teorie wyjaĘniające pochodzenie gatunków,
48) wskazuje argumenty potwierdzające i podwaŻające wybraną hipotez�,
49) przedstawia struktur� ekosystemów i cechy ich sk"adników,
50) odczytuje i interpretuje informacje zapisane w postaci tabel, wykresów, schema-
tów opisujących populacje, biocenozy i ich Ęrodowiska,
51) rozpoznaje ekosystemy i ich sk"adniki,
52) opisuje zaleŻnoĘci mi�dzy elementami ekosystemów,
53) prowadzi badania wybranych elementów ekosystemu,
54) opisuje miejsce cz"owieka w ekosystemach,
55) wskazuje przyk"ady nieodpowiedzialnej gospodarki ekosystemami i wp"ywu prze-
mys"u na Ęrodowisko,
56) wskazuje przyk"ady racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi,
57) projektuje zachowania w"asne i rodziny zmierzające do ograniczenia negatywne-
go wp"ywu cz"owieka na Ęrodowisko,
58) odróŻnia fakty od opinii na temat wp"ywu dzia"ał
cz"owieka, funkcjonowania go-
spodarki i urządzeł
na ludzkie zdrowie i stan Ęrodowiska,
59) zna i stosuje zasady ochrony róŻnorodnoĘci biologicznej,
60) rozpoznaje i opisuje j�zykiem przedmiotu zjawiska biologiczne zachodzące w oto-
czeniu i wyjaĘnia je,
61) dostrzega związek mi�dzy fizycznymi warunkami Ęrodowisk a budową i funkcjono-
waniem organizmów,
62) wskazuje związek mi�dzy sk"adem chemicznym komórek a ich budową i funkcjo-
nowaniem,
63) wskazuje przyczyny i skutki zjawisk oraz procesów biologicznych.
39
VIII. Warunki realizacji programu
Niniejszy program nauczania biologii przygotowany jest do realizacji treĘci naucza-
nia w ciągu 4 godzin tygodniowo w cyklu kszta"cenia: w klasie pierwszej  1 godzina,
w klasie drugiej  2 i w klasie trzeciej  1; "ącznie 130 godzin przy 32 33 tygodniowym
roku szkolnym. W zaleŻnoĘci od moŻliwoĘci szko"y moŻna zaplanowa� dodatkowe go-
dziny, poĘwi�cone na zaj�cia terenowe, obserwacje i eksperymenty w ramach bloku
przyrodniczego.
Na wprowadzanie nowych treĘci dzia"ów programu powinna wystarczy� nast�pują-
ca liczba godzin:
Klasa I
Biologia jak nauka o Życiu. Metody badawcze  2 godziny
Budowa i funkcjonowanie komórek  5 godzin
RóŻnorodnoĘ� organizmów: bakterie, protisty, grzyby  6 godzin
Budowa i czynnoĘci Życiowe roĘlin na przyk"adzie nasiennych  14 godzin
RóŻnorodnoĘ� roĘlin  5 godzin
Klasa II
Budowa i funkcje Życiowe cz"owieka. Zdrowie cz"owieka  48 godzin
RóŻnorodnoĘ� zwierząt  18 godzin
Klasa III
Genetyka  8 godzin
Ewolucja Życia na Ziemi  4 godziny
Ekologia  10 godzin
Globalne i lokalne problemy Ęrodowiska  7 godzin
Ochrona przyrody w Polsce i w Europie  3 godziny
Proponowany przydzia" godzin nie uwzgl�dnia lekcji poĘwi�conych organizacji pra-
cy na lekcji biologii ani zaj�� porządkujących i utrwalających wiedz� uczniów, a takŻe
tych, podczas któ rych uczniowie prezentują wyniki do Ęwiadczeł
i ob serwacji oraz
efekty zakoł
czonych projektów.
Do realizacji niniejszego programu potrzebne b�dą:
 sala lekcyjna z moŻ liwoĘcią aranŻacji przestrzeni w za leŻnoĘci od omawianego za-
gadnienia lub formy pracy,
 hodowle d"ugotrwa"e i krótkotrwa"e oraz miej sce do ich es tetycznej ekspozycji;
uwzgl�dnienie w pracy uczniów na leŻytych (optymalnych) warunków rozwoju ho-
dowanych organizmów,
 miejsce do prowadzenia hodowli krótkotrwa"ych i doĘwiadczeł
,
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
40
 mikroskopy uczniowskie (wystarczy powi�kszenie do 100 razy) oraz sprz�t do mikro-
skopowania,
 prosty sprz�t do prowadzenia doĘwiadczeł
(w tym przedmioty codziennego uŻytku),
 miejsce do ekspozycji prac uczniów,
 zbiory zielnikowe i zbiory innych okazów, estetyczne i opisane,
 rzutnik pisma lub projektor multimedialny,
 moŻliwoĘ� powielania materia"ów dla uczniów,
 liczba uczniów w klasie nieprzekraczająca 26 osób.
41
IX. Ocenianie osiągni�� ucznia
Sprawdzanie i ocenianie osiągni�� jest istotnym elementem pro cesu naucza-
nia uczenia si�.
NaleŻy odróŻnia� ocenianie wewn�trzne, którego celem jest przede wszystkim sty-
mulowanie rozwoju ucznia, od oceniania sumującego, mierzącego efekty kszta"cenia.
Pierwsze jest rodzajem monitoringu  po zwala wy kry� trudnoĘci w uczeniu si�
i na bieŻąco je eliminowa�. Drugie nast�puje po zakoł
czeniu etapu kszta"cenia  sta-
nowi informacj� o poziomie osiągni�� w porównaniu do standardów edukacyjnych.
Ocena sumująca nie zawsze jest równie wysoka jak wspierająca. W przypadku oce-
niania wspierającego rozwój ucznia nauczyciel winien uwzgl�dnia� róŻne formy jego
aktywnoĘci, a przede wszystkim obserwowa� przyrost wiedzy i umie j�tnoĘci ucznia.
MoŻe si� zatem zdarzy�, Że uczeł
, który poczyni" post�py, ciągle nie spe"nia wymagał

ponadpodstawowych. Na egzaminie zewn�trznym z powodów technicznych (stro -
na organizacji diagnozy i obiektywnoĘci oceny) nie sprawdza si� na przyk"ad umiej�t-
noĘci praktycznych ani twórczego myĘlenia. Uczniowie pos"ugujący si� cz�sto myĘle-
niem praktycznym i twórczym mogą mie� wi�c gorsze wyniki w rozwiązywaniu arkuszy
egzaminacyjnych wymagających myĘlenia logicznego i krytycznego.
W przypadku oceniania kszta" tującego wi�k szego znaczenia nabiera sprawdzanie
osiągni�� uczniów niŻ przypisywanie im skali stopni szkolnych  ocenianie. Nauczyciel
moŻe zrezygnowa� ze stawiania ocen cząstkowych, chociaŻ ma obowiązek wystawie-
nia ocen na koniec roku i semestru. Zasady oceniania przedmiotowego muszą by�
spójne z wewnątrzszkolnym systemem oceniania.
Realizując koncepcj� oceniania kszta"tującego, nauczyciel ma wiele narz�dzi do sku-
tecznego motywowania uczniów do pracy, a takŻe jest zobligowany do informowania
uczniów na bieŻąco o wymaganiach, udzielania informacji zwrotnej i instrukcji dotyczą-
cych uczenia si�. Zach�cając m"odzieŻ do stawiania indywidualnych celów edukacyjnych
oraz angaŻując w proces samooceny i oceny koleŻeł
skiej (na podstawie kryteriów), na-
uczyciel wspiera samodzielno�, umie j�tno� samokszta"cenia, od powiedzialno�
za uczenie si�. Zapewnia takŻe osiąganie sukcesów na w"asną miar�. Szczególne znacze-
nie mają w tym procesie b"�dy pope"niane przez uczniów. Gdy konsekwentnie egzekwo-
wanym obowiązkiem ucznia b�dzie poprawa b"�dów i towarzysząca temu re fleksja
na temat przyczyn niepowodzeł
, sprawdzanie osiągni�� uczniów b�dzie sku tecznie
wspiera� zarówno proces nauczania, jak i wychowania. WaŻną kwestią jest termin prze-
kazywania in formacji: im krót szy, tym lepiej in formacja wy korzystywana jest przez
uczniów.
Obserwowane stale wyniki pracy uczniów są tak Że pod stawą do wprowadzania
zmian w planowaniu procesu nauczania i realizowaniu go przez nauczyciela. Plan wy-
BIOLOGIA " PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM
42
nikowy powinien by� zatem budowany na kilka najbliŻszych jednostek lekcyjnych. Tyl-
ko wtedy moŻna uwzgl�dnia� potrzeby poszczególnych uczniów oraz aktualne tem-
po ich pracy.
Ocenianie, które ukierunkowuje proces nauczania, nie tyle powinno bra� pod uwa-
g� formy pracy ucznia (klasówka, kartkówka, ustna odpowiedę, aktywnoĘ�, zadanie
domowe), ile umie j�tnoĘci. Tymi umie j�tnoĘciami mogą by� ce le ogólne programu
biologii. �atwiej wtedy na przyk"ad formu"owa� uzasadnienie ocen i obserwowa� po-
st�py ucznia.
Zarówno formu"ując cele lekcji, jak i spójne z nimi wymagania przedmiotowe, na-
uczyciel powinien bra� pod uwag� nie tylko umiej�tnoĘci z kategorii pami�tania i ro-
zumienia (A i B), ale takŻe stosowanie wiedzy w sytuacjach typowych i problemowych
(kategoria C i D). W przypadku wymagał
podstawowych równieŻ naleŻy projektowa�
i sprawdza� opanowanie praktycznych umiej�tnoĘci.
Ocenianie post�pów uczniów nie jest moŻliwe bez diagnozy na począt ku i na koł
-
cu etapu kszta"cenia. Aby zapewni� uczniowi powodzenie na egzaminie gimnazjal-
nym, warto sprecyzowa� cele diagnoz wewn�trznych. MoŻna sprawdza� opanowanie
treĘci nauczania (np. co uczeł
wie o budowie i funkcjonowaniu organizmu cz"owie-
ka), jak i uniwersalnych umiej�tnoĘci ponadprzedmiotowych (przyk"adowy cel diagno-
zy: w jakim stopniu uczniowie potrafią korzysta� z tekstu ęród"owego  zapisu s"ow-
nego, rysunku, schematu, tabeli, wykresu). Wynik takiej diagnozy ma znaczenie dla
nauczyciela biologii, jak i innych nauczycieli pracujących z daną klasą.
43
X. Li te ra tu ra
Arends R. I., Uczymy si� naucza�, Warszawa 1995
Black P. (i in.), Jak ocenia�, aby uczy�, Warszawa 2006
Brzeził
ska A. I. (red.), Portrety psychologiczne cz"owieka. Praktyczna psychologia roz-
wojowa, Gdał
sk 2006
Decker F. W., Soltis J. F., Program i cele kszta"cenia, Warszawa 2000
Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Poznał
2000
Dylak S., Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania, Warsza-
wa 2000
Fenstermacher G. D., Soltis J. F., Style nauczania, Warszawa 2000
Fisher R., Uczymy jak si� uczy�, Warszawa 1999
Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Poznał
1997
Mika S., Psychologia spo"eczna dla nauczycieli, Warszawa 1998
Niemierko B., Mi�dzy oceną szkolną a dydaktyką. BliŻej dydaktyki, Warszawa 2001
Stawił
ski W. (red.), Dydaktyka biologii i ochrony Ęrodowiska, Warszawa Poznał
2000
Sterna D., Ocenianie kszta"tujące w praktyce, Warszawa 2006
�liwierski B., Pedagogika, Gdał
sk 2006
Taraszkiewicz M., Jak uczy� jeszcze lepiej, Warszawa 2001
W"odarski Z., Psychologia uczenia si�, Warszawa 1998
NOTATKI
44
NOTATKI
45
NOTATKI
46
NOTATKI
47
NOTATKI
48