" Artykuł prezentuje czynniki których występowanie może zwiększać ryzyko zachowań
dewiacyjnych. Zawiera także propozycję rozwojowego podejścia do tych zachowań oraz
próbę przeciwdziałania w postaci planowania działań profilaktycznych.
Wprowadzenie
W dobie obecnych przemian społeczno-kulturowo-ekonomicznych, problemy współczesnej
młodzieży, zajmują znaczące miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu wielu różnych dziedzin
nauki. Szybko zmieniające się warunki życia - gwałtowny wzrost poziomu stawianych wymagań,
przepływ i dostępność informacji oraz wzrost możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością
zmian, brakiem umiejętności oraz niedostatecznym wsparciem i pomocą ze strony rodziny i szkoły
wywołują chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównym problemem
młodzieży staje się trudności w określeniu swojej tożsamości i znalezienie "sposobu na życie",
przejawem tego są coraz częściej spotykane akty agresji i przemocy, rosnąca przestępczość
nieletnich i ciągle rosnący poziom spożycia środków odurzających. Coraz większa ilość młodzieży
znajduje się w obszarze zagrożenie patologią społeczną, w obszarze wysokiego ryzyka.
Jednym z miejsc, w znaczący sposób wpływających na młodzież jest szkoła, która oprócz
przekazywania wiedzy, promuje określony styl życia poprzez preferowanie na jej terenie
określonych wartości, postaw i zachowań. Najczęściej zawiera się to w jej koncepcji dydaktyczno-
wychowawczej i przejawia w różnorodnych programach profilaktycznych realizowanych na terenie
szkoły. W okresie tak wielu, trudnych przemian to właśnie szkoła przy współpracy innych
środowisk wychowawczych powinna odgrywać bardziej świadomą i odpowiedzialną rolę w
procesie wspomagania rozwoju osobowego ucznia. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie
związku pomiędzy działaniami profilaktycznymi szkoły a rozwojem patologii społecznej. Pozwoli
to poszerzyć wiedzę o wpływie, nie tylko dydaktycznych oddziaływań szkoły oraz określić
optymalizację warunków rozwoju. W wymiarze działań profilaktycznych oznacza to sformowanie
określonych wskazówek i propozycji dla współczesnej szkoły, tak ważnych w dobie reformy
edukacji w Polsce.
Specyfika okresu dorastania
Okres dorastania jest szczególną fazą w rozwoju człowieka i budzi zainteresowanie wielu badaczy
(Świda 1979, Żebrowska 1982, Nurmi 1989, Oleszkiewicz 1993, Obuchowska 1996).
W okresie tym pomimo zasadniczo stałej sytuacji zewnętrznej następują duże zmiany wewnętrzne,
spowodowane przemianami biologicznymi wynikającymi z wchodzenia w okres dojrzałości
fizjologicznej oraz rosnącymi wymaganiami psychospołecznymi związanymi ze wzrostem zakresu
samodzielności i umiejętności decydowania (Nurmi 1989, Chłopkiewicz 1987, Obuchowska 1996)
oraz wynikającymi z tego zmianami w zakresie obrazu siebie, społecznej percepcji jednostki oraz
hierarchii wartości (Świda 1979, John-Borys 1994). Jest to okres w którym rośnie liczba
doświadczeń osobistych i społecznych, co powoduje formułowanie się nowych wzorców relacji
interpersonalnych. Rozwijają się nowe umiejętności pozwalające na kształtowanie się poczucia
własnej kompetencji w osiąganiu nowego statusu społecznego. Wiążę się to z rozwojem
możliwości osiągania nowych celów i kształtowania nowych zachowań. W okresie tym zachodzą
zasadnicze zmiany w zakresie poczucia tożsamości osobistej i społecznej. "Koniecznością staje się
konfrontacja możliwości wewnętrznych jednostki i zewnętrznych propozycji, w wyniki czego
ustala się centralna orientacja życiowa jednostki, jej wybiórczy i świadomie zaakceptowany sposób
istnienia w świecie" (Chłopiewicz 1987)
Okres dorastania należy dodatkowo podzielić na różne stadia rozwojowe, charakteryzujące się
odmiennymi zachowaniami i skłonnością do zachowań z obszaru ryzyka. U ujęciu P. Blosa (za: Gaś
1994) wyróżnia się następujące fazy:
" preadolescencja - zaznacza się tu wyraz
nie dojrzewanie fizyczne i związane z tym narastanie
napięć popędowych (wzrost zachowań agresywnych). Pojawia się wrogość chłopców do
dziewcząt, zaś dziewczęta preferują zachowania typowe dla chłopców (okres między 9-11
rokiem życia);
" wczesna adolescencja - w tym okresie zaczyna się proces oddzielania nastolatków od
rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji, ponad relacje z dorosłymi
preferowane są relacje z rówieśnikami (okres między 10-12 rokiem życia);
" pełna adolescencja - nasilają się tendencje do uniezależnienia się od rodziców. Przy
podejmowaniu decyzji ważniejsi staja się rówieśnicy. Następują gwałtowne zmiany w sferze
życia emocjonalnego, pojawiają się intensywne, labilne emocje. Młodzież przejawia w
zachowaniu arogancję, buntowniczość i lekceważenie autorytetów. Wzmacniają się
mechanizmy obronne, doskonali racjonalizacja, intensyfikuje wymiar życia
heteroseksualnego (okres miedzy 12-17 rokiem życia);
" póz
na adolescencja - następuje konsolidacja życia psychicznego, zakończeniu ulega proces
identyfikacji psychoseksualnej. W dążeniu do pełnego partnerstwa zmianie ulegają relacje z
rodzicami i rówieśnikami (okres między 17-20 rokiem życia);
" okres poadolescencyjny -następuje pełna konsolidacja ról społecznych i wyboru stylu życia.
Pojawia się poczucie siły, umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów.
Stabilizuje się poczucie osobistej godności i szacunek do samego siebie (zazwyczaj powyżej
20 roku życia).
Powyższe etapy to typowy przebieg faz rozwoju, różnice w tym przebiegu mogą być spowodowane
głównie: silnymi wpływami kulturowymi i społecznymi, specyfiką rodziny i rodziców oraz
indywidualnymi doświadczeniami i potrzebami danej jednostki.
Przyczyny i przejawy zaburzeń zachowania u młodzieży
Okres dorastania to dla każdego nastolatka czas wielkiej aktywności, poszukiwań i
eksperymentowania z nowymi umiejętnościami i zachowaniami. Pojawiają się nowe potrzeby,
nowe prawa i obowiązki oraz nowe cele do realizacji( John-Borys 1994, Bidziński 1995).
Przechodzenie z fazy dzieciństwa do dorosłości, nie jest więc tylko biernym oczekiwaniem ale
aktywnym, związanym z wieloma eksperymentami działaniem naznaczonym wielokrotnie
manifestowaniem zachowań, uważanych wśród dorosłych za zachowania dewiacyjne
(patologiczne). Zachowania te budzą niepokój i przeciwdziałanie otoczenia, tymczasem wielu
psychologów(Jessor 1977 1992, Lindsay 1983, Gaś 1994, ) uważa te zachowania za element
normalnego rozwoju nastolatka, odgrywający bardzo ważną rolę w osiąganiu dorosłości.
Przegląd wielu badań nad dorastającą młodzieżą pozwala określić obszar zachowań wysokiego
ryzyka (high risk behaviors). Zalicza się tutaj: używanie alkoholu i innych środków odurzających,
przedwczesne stosunki seksualne i związane z tym nastoletnie ciąże, brak poczucia sensu życia i
umiejętności działania konstruktywnego(samotność i próby samobójcze), niewłaściwa dieta,
ucieczki i porzucenia szkoły, agresja wobec siebie i wobec otoczenia, przestępczości i kłopotów z
policją (Kerckhoff 1998, Blum 1998, Lerner 1998). Określenie obszaru zagrożenie pozwala na
analizę czynników mogących wywoływać takie zachowania.
Zdaniem autorów jednej z popularniejszych i eksperymentalnie uzasadnionych koncepcji Jessor R.,
Jessor S. (za Gaś 1994) zachowania takie są wypadkową wzajemnych interakcji między trzema
grupami zmiennych:
1. Zmienne wyjściowe i podstawowe, które koncentrują się głównie na dwóch czynnikach:
- strukturze społeczno-demograficznej - obejmującej wykształcenie ojca i matki,
wykonywany przez rodziców zawód, deklarowane przez nich przekonania religijne oraz
strukturę rodziny;
- socjalizacji - na którą zdaniem autorów składają się: ideologia rodziców, klimat domowy,
wpływy rówieśników oraz wpływy środków masowej informacji.
2. Zmienne społeczno-psychologiczne zorganizowane w dwa systemy:
- system osobowości na który składają się: struktura pobudzeń motywacyjnych związana z
wartością i oczekiwaniami od osiągnięć szkolnych, niezależności działania, struktura
osobistych przekonań a niej m.in. krytycyzm społeczny, alienacja, samoocena i poczucie
kontroli zewn.-wewn. oraz struktura osobistej kontroli - tolerancja wobec dewiacji,
religijność i rozbieżność funkcjonowania;
- system spostrzegania środowiska , a w nim: struktury bliższe tj.: rodzicielska i
przyjacielska aprobata zachowania aspołecznego oraz rówieśnicze wzorce, oraz struktury
dalsze poparcie i kontrola zarówno rodziców jak i przyjaciół a także zgodność rodzice-
przyjaciele;
3. System zachowań obejmujący:
- strukturę zachowań dewiacyjnych - zachowań które są z
ródłem społecznego niepokoju i są
niepożądane z punktu widzenia konwencjonalnych norm społecznych lub autorytetu
dorosłych,
- strukturę zachowań konwencjonalnych - zachowań uzyskujących akceptacje społeczną i
pozwalające uzyskiwać osobom je stosującym różne społeczne profity.
Inny badacz Dryfoos (1990) w swoich przeglądowych badaniach wyznaczył trzy indywidualne i
trzy kontekstowe czynniki będące centralnymi w genezie zachowań dewiacyjnych. Są to jego
zdaniem:
1. Wiek - wczesna inicjacja jakiekolwiek zachowań z grupy ryzyka, może bardziej niż inne
czynniki prowadzić do zaangażowania się lub ponoszenia negatywnych konsekwencji tych
działań;
2. Oczekiwania związane z edukacją i szkolnymi ocenami - młodzież, która nie oczekuje
sukcesów w szkole i która faktycznie w szkole czuje się z
le, jest w zasięgu wszystkich
wyżej wymienionych problemów zachowania;
3. Ogólne zachowanie - nieodpowiednie, niewłaściwe zachowania i nieadekwatne do
ogólnych wymagań postępowanie (samookaleczenia, wagary, zamieszki) są w ścisłej relacji
z pojawianiem się zachowań z obszaru ryzyka;
4. Wpływy i oddziaływania rówieśnicze - prawdopodobieństwo zaangażowania się w
zachowania problemowe, nie jest spowodowane tylko indywidualnymi czynnikami, ważne
są także elementy kontekstowe tj. posiadanie znajomych, którzy zaangażowani są w
zachowania ryzyka;
5. Wpływy rodziców - specyficzny styl wychowania autorytarny lub skrajnie liberalny, nie
dający młodzieży autorytetu. Podobnie brak kontaktu, pomocy i efektywnego porozumienia
z nastolatkiem powoduje, że wzrasta zagrożenie. Dodatkowo, jeżeli dorastający nie jest
pozytywnie (emocjonalnie) przywiązany do rodziców, zachowania z grupy ryzyka
występować będą częściej niż u innych;
6. Wpływy otoczenia - środowiskowy kontekst także odgrywa znaczącą rolę. Charakterystyka
środowiska ze względu na niedostatek (ubóstwo), wielkomiejskie aglomeracje, wysoką
intensywność życia oraz przynależność do grup mniejszościowych pozwala określić główne
zagrożenia.
Interakcje pomiędzy indywidualnymi, rodzinnymi, rówieśniczymi i społecznymi czynnikami w
odniesieniu do indywidualnej jednostki dają całościowy obraz czynników zwiększających
zagrożenie.
Czynniki te pozwalają określić i przewidzieć wcześniej skłonność do "zachowań dewiacyjnych"
czyli takich które nie znajdują akceptacji w oczach ogółu społeczeństwa oraz instytucji opartych na
autorytecie dorosłych. Są to zachowania określane wcześniej jako działaniami z obszaru wysokiego
ryzyka i wszystkie one w konsekwencji przynoszą negatywne sankcje społeczne. Potocznie ocenia
się je jako negatywne i szkodliwe, co prowadzi do etykietowania i piętnowania nastolatków.
W tym artykule proponuję inne podejście do zachowań dewiacyjnych. Mogą być one rozpatrywane
jako działania ukierunkowane na osiąganie celu i pełniące ważne funkcje rozwojowe dla
dorastającego człowieka. W ujęciu tym są one wynikiem oddziaływań wyżej wymienionych
czynników oraz przejawem niedojrzałych form zachowania i braku umiejętności skutecznego
radzenia sobie z trudnościami. Podstawowe z nich to (Gaś 1994):
" działania instrumentalne - ukierunkowane na osiąganie celu który został zablokowany lub
wydaje się nie osiągalny przy innej formie działania;
" działania manifestujące opozycję - głównie wobec autorytetu dorosłych i konwencjonalnego
społeczeństwa, którego normy i wartości są kwestionowane przez młode pokolenie;
" działania ukierunkowane na redukcję lęku, frustracji i obaw - związanych z
niepowodzeniami szkolnymi lub niemożliwością spełnieni oczekiwań dorosłych;
" sposoby manifestowania solidarności z rówieśnikami - przejawiające się w pozyskiwaniu
poczucia przynależności do grupy rówieśniczej lub doświadczania identyfikacji z grupą
młodzieżową;
" działania zmierzające do zademonstrowania sobie i innym osobom znaczącym ważnych
atrybutów własnej tożsamości - działania dewiacyjne są w tym przypadku sposobem
zdobycia wizerunku "silnego mężczyzny", "równego kumpla", "równiachy";
" zachowania pozwalające na pozorne osiąganie wyższego poziomu rozwoju - mające na celu
uzyskanie poczucia bycia dorosłym, prze demonstrację niezależności i samodzielności
Zachowania takie mogą przejawiać się jako niedojrzałe formy radzenie sobie z trudnościami i mogą
występować zarówno w działaniach młodzieży jaki i w działaniach dorosłych, stanowiąc
podstawowy wymiar działania przemocowego.
Wspomaganie rozwoju osobowego jako podstawa oddziaływań
profilaktycznych w szkole
Szkoła to obok domu rodzinnego i grupy rówieśniczej, jedno z najsilniej oddziałujących na rozwój
młodej osoby, środowisk wychowawczych. Sposób realizacji podstawowych funkcji szkoły,
dotyczących zarówno nauczania jak i wychowania, jest ściśle związany z koncepcją człowieka oraz
wynikającą z przyjętej koncepcji strukturą wartości wyznaczającą cele pedagogiczne.
W koncepcji humanistycznej za podstawę zmian w rozwoju człowieka przyjmuje się jego zdolność
do wzrostu i rozwoju, zdolność do uczenia się i podejmowania decyzji w oparciu o własne potrzeby
i doświadczenia. Tendencja ta nazwana została przez Carla Rogersa (1969,1991) czołowego
teoretyka tej koncepcji, tendencją do samorealizacji. Spełnia się ona w środowisku umożliwiającym
poznanie i zaspokojenie potrzeb, co stanowi podstawę zdrowego i twórczego rozwoju człowieka.
Ujęcie humanistyczne podkreśla istnienie w człowieku takich cech jak wolność, odpowiedzialność,
możliwość dokonywania wyboru oraz umiejętność przekraczania własnych ograniczeń.
Wychowanie w tym ujęciu to proces, w którym dziecko jest podmiotem a nie celem wychowania.
Wychowawca realizując proces wychowawczy oparty na podmiotowym traktowaniu ucznia,
korzystając ze swoich cech i umiejętności, nie zmusza dziecko do rozwoju i realizacji własnych
celów wychowawczych( Maslow 1986,Sołowiej 1988,A
obocki 1994). Wychowawca tworząc
specyficzny klimat oparty na zaufaniu, szacunku i akceptacji, wspomaga rozwój dziecka szanując
jego wybory i cele życiowe, dążąc zawsze do samowystarczalności wspomaganego. Świadome
działania tego typu, stanowiące podstawowy element w procesie wychowawczym nazywamy -
tworzeniem warunków wspomagających rozwój dziecka (Brammer 1984, Porzak 1994).
Przekładając te cele i założenia na grunt szkoły, celem jej oddziaływania staje się wspomaganie
rozwoju "całej osoby", a nie tylko kształcenie i dostarczanie wiedzy. W ujęciu tym równie ważne
jest wspomaganie rozwoju emocjonalnego i osobowego oraz rozwijanie umiejętności
umożliwiających realizację potencjalnych możliwości ucznia (uczenie uczenia).
Ideał wychowawczy określany jest w różnych placówkach jako specyficzny program, zawarty
najczęściej w koncepcji dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Program ten zawiera się z
promowaniu na terenie szkoły określonych wartości idealnych i jego celem są oddziaływania
zmierzające do włączenia ich w system wartości preferowanych przez uczniów danej szkoły i
realizowany przez całą dorosłą kadrę w ramach różnorodnych oddziaływań i programów
profilaktycznych.
Poprzez szeroko ujmowane działania profilaktyczne rozumiem za Duffy E.T. "proces, który
wspiera zdrowie przez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze
złożonymi, stresującymi warunkami życia oraz przez umożliwienie jednostkom osiągania
subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie akceptowanego, bogatego życia poprzez: -celowy
konstruktywny proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, w kierunku realizowania
ich potencjalnych możliwości, -przeciwdziałanie szkodliwym wpływom".
Podstawowe warunki tworzenia działań profilaktycznych na
terenie szkoły
W obecnej chwili w wielu szkołach istniej wiele różnorodnych programów profilaktycznych. Jedne
z nich obejmują ogólnie rozumianą profilaktykę zdrowia ("Zdrowa Szkoła"), inne specjalizują się w
przeciwdziałaniu zachowaniom dewiacyjnym np. używanie środków odurzających ("Siedem
Kroków") lub w edukacji i przystosowaniu się do satysfakcjonującego życia ("Rówieśniczy
doradcy", "Nasze spotkania").
W niniejszym opracowaniu przedstawię podstawowe wytyczne i cechy efektywnie działających
programów profilaktycznych w ujęciu przekrojowym.
Najszerzej obszary tworzenia działań prozdrowotnych ujmuje Model elastycznej bazy wyjściowej
do programowania oddziaływań profilaktycznych (PCAP) autorstwa R Blum'a (1998). Obejmuje on
cztery krytyczne obszary:
" ludzie (people) - wszystkich ludzi mających wpływ i zaangażowanych w życie nastolatka,
szczególnie sieć wsparcia dorosłych celowo i w sposób świadomy oddziałujących na
młodzież,
" współpraca (contributions) - aktywne współdziałanie młodego człowieka z rodziną, szkołą,
rówieśnikami i otoczeniem,
" działania (activities) - szkolne i społeczne działania twórcze i rekreacyjne mające na celu
rozwój tożsamości i poczucia przynależności u nastolatka,
" miejsce (place) - bezpieczne, wolne od używek i innych zagrożeń miejsce zbierania się,
odpoczynku i rozwoju młodzieży pod czujnym okiem dorosłych zaangażowanych w proces
wspierania rozwoju.
Podobne wyznaczniki, które należy brać pod uwagę planując efektywne działania profilaktyczne
przedstawia Little (1993) proponując tzw. "4 C's":
1. Umiejętności (competence) w obszarze przechodzenia z okresu dzieciństwa do dorosłości,
podnoszenie kwalifikacji w zakresie umiejętności czytania i pisania, umiejętności
interpersonalnych, zawodowych i szkolnych oraz nabywanie umiejętności współpracy z
otoczeniem.
2. Relacje (connection) z innymi, nabywanie i rozwój pozytywnie manifesujących się, bliskich
związków, przyjazne wspieranie się, liderowanie oraz korzystanie ze wsparcia i superwizji
dorosłych w celu tworzenia sieci wsparcia społecznego.
3. Charakter (character) rozwój osobowy w oparciu o podstawowe wartości, pomoc w
określeniu ich hierarchii i znaczenia dla rozwoju, w ramach tworzenia osobistej
odpowiedzialności, tożsamości społecznej, poczucia wspólnoty, podejmowania decyzji i
satysfakcjonujących relacji.
4. Zaufanie (cofidence) budowanie doświadczeń i tworzenie warunków do osiągania poczucia
bezpieczeństwa, nadziei, rozwoju osobowego i poczucia sensu w realizowaniu przyjętych
celów.
Jedne z najszerszych ujęć stanowią badania Dryfoos (1990) wykonane na ponad 100 programów
profilaktycznych w różnych placówkach w USA. Badacz dokonał ewaluacji różnorodnych podejść
w celu wyodrębnienia podstawowych elementów charakterystycznych dla efektywnie działających
programów. Jego zdaniem, aby program profilaktyczny przeznaczony dla młodzieży był skuteczny
należy brać pod uwagę następujące wskazówki:
1. Silnie zindywidualizowana relacja
Skuteczne programy bazują na młodzieńczym przywiązaniu, silnej więz
emocjonalna do
odpowiedzialnego dorosłego, który jest dostrojony (zharmonizowany) z charakterystycznym
dla młodzieży dążeniem do indywidualności i jego lub jej specyficznymi potrzebami. Ta
silnie zindywidualizowana relacja na bazie silnej więzi tworzy warunki bezpiecznego
rozwoju pod opieką autorytetu.
2. Szerokie integrowane środowisko
Istnieje potrzeba integracji i współpracy wszystkich adresowanych od młodzieży
programów zajmujących się poznawaniem potrzeb, poszukiwaniem rozwiązań obecnych i
potencjalnych problemów młodzieży. Jedynie zintegrowana współpraca wszystkich
ośrodków wychowawczych, oparta na przepływie informacji i współtworzeniu warunków
do rozwoju pozwoli na osiąganie zamierzonych rezultatów.
3. Wczesna identyfikacja i interwencja
Zakładając związek między wiekiem, naporem ryzykownych zachowań a ewentualnymi
negatywnymi rezultatami tych zachowań, skuteczne programy powinny skupić się na
identyfikacji i interwencji we wczesnych etapach w granicach przebiegu rozwoju. Związane
jest to z rozpoznawaniem i przeciwdziałaniem czynnikom torującym drogę do zachowań
dewiacyjnych (profilaktyka pierwszorzędowa) oraz interwencji w sytuacji wystąpienia
pierwszych kontaktów z obszarem ryzyka (profilaktyka drugorzędowa).
4. Umiejscowienie (położenie) w szkole
Przyjmując zasadniczą rolę szkolnych oczekiwań i szkolnych działań w
prawdopodobieństwie wystąpienia zachowaniach dewiacyjnych u młodzieży, skuteczne
programy powinny być umiejscowione w szkole i ściśle korelować z wartościami
preferowanymi na jej terenie.
5. Zarzadzanie szkolnymi programami przez agencje spoza szkoły
Przyjmując znaczenie szerokiego środowiska oraz wielpacówkowego współdziałania,
skuteczne programy są umiejscawiane w szkole ale powinny być zarządzane
(koordynowane) przy ścisłej współpracy z dyrekcją szkoły, przez nie szkolne profesjonalne
ośrodki profilaktyczne. Ponadto zgodnie z ważnością wieloplacówkowego koordynowania i
współpracy skuteczne programy wymagają wychodzenia poza obszar szkoły i problemy
szkoły. Korzystna jest też nie-szkolna bazy interwencyjnej czyli profesjonaliści nie
zaangażowani bezpośrednio w działania danej placówki ale rozumiejący jej potrzeby i
możliwości .
6. Układ treningów
Skuteczne programy zawierają orientacje programową odnoszącą się do działalności
edukacyjnej w formie treningów umiejętności. Program treningów powinien obejmować
zarówno nauczycieli, rodziców jak i personel i dotyczyć rozwijaniu umiejętności
komunikacji, pomagania oraz superwizji.
7. Trening umiejętności społecznych dla uczniów
Wiele skutecznych programów zawiera trening osobistych i społecznych umiejętności u
młodzieży. Taki trening oprócz promowania zdrowych zachowań, umożliwia dorastającym
skutecznie i samodzielnie przeciwstawiać się potencjalnym negatywnym oddziaływaniom
charakterystycznym dla społecznego kontekstu np.: antyspołeczne wpływy rówieśnicze,
będące poza obszarem oddziaływań profilaktycznych szkoły.
8. Włączenie relacji i wsparcia rówieśniczego do interwencji
Uznając znaczenie kontaktów i wpływów rówieśniczych na etapie dorastania, wiele
programów profilaktycznych włącza do współpracy grupy młodzieżowe. Rówieśnicze grupy
wsparcia współpracujące z ściśle z dorosłymi odnoszą największa skuteczność w
kształtowaniu sytemu wartości oraz rozwijaniu nowych umiejętności.
9. Właczanie rodziców
Uznając centralna rolę rodziny w rozwoju osobowym nastolatka, program będzie skuteczny,
gdy będzie włączał aktywnie rodziców do pomocy w tworzeniu warunków do rozwoju.
Planowanie takiej współpracy zawiera między innymi treningi umiejętności i rozwoju
osobowego dla rodziców, włączanie się do pomoc w szkole i klasie (zależnie od możliwości
poświęcania na te działania czasu) oraz wsparcie w domu poprze np. wizyty domowe.
10.Więzi z realnym światem
Zakładając cel ogólnego zdrowego rozwoju, zmierzającego do samodzielności, efektywne
programy powinny utrzymywać silną więz
programową z realnymi potrzebami. Między
innymi, przyjmując centralność pracy w rozwoju tożsamości dorastającego programy muszą
dostarczać sposobności zdobywania doświadczeń zawodowych i przygotowywać do wejścia
w świat pracy.
Zdaniem autora tych obszernych badań efektywnie działający program profilaktyczny, niezależnie
od szczegółów, wymaga oprócz wzięcia pod uwagę powyższych, zintegrowanych wytycznych,
szczególnej koordynacji troski o zachowanie dążenia do charakterystycznej dla nastolatka
indywidualność i niezależności z jego potrzebami oraz jego społecznym kontekst działania:
Zakończenie
Podsumowując powyższe rozważania na temat zależności pomiędzy dobrze, przygotowanym i
zaplanowanym programem profilaktycznym wspierającym rozwój osobowy ucznia w okresie
dorastania a przeciwdziałaniem powstawania patologii społecznej należy podkreślić znaczenie
następujących elementów:
" znajomość specyfiki i właściwości okresu dorastania na różnych jego etapach,
przejawiających się w różnorodnych, często ocenianych jako dewiacyjne zachowaniach
młodzieży,
" szerokie rozwojowe podejście do rozmaitych zachowań nastolatków, rozumienie ich jako
zachowania zmierzające do osiągnięcia celu w sytuacji braku umiejętności, deprywacji
potrzeb i ogólnego zagubienia i chaosu. Rozwojowe podejście do zachowań zwanych
potocznie patologicznymi pozwoli lepiej zrozumieć potrzeby i poznać niedojrzałe metody
ich zaspokajania co w rezultacie umożliwi wsparcie w rozwijaniu efektywnych,
akceptowanych społecznie sposobów zaspokajania potrzeb, charakterystycznych dla
zdrowego funkcjonowania człowieka;
" znajomość i umiejętność rozpoznawania i ograniczania wpływów czynników torujących
zachowania z obszaru wysokiego ryzyka. Wczesna identyfikacja i interwencja
zapobiegająca rozwojowi tych zachowań, nie dopuszczająca do konsekwencji negatywnych
skutków pozwala przeciwdziałać rozwojowi patologii w fazie początkowej. W myśl idei
działań profilaktycznych lepiej zapobiegać niż leczyć;
" świadomość efektywności, jedynie skomasowanych i zintegrowanych oddziaływań
wieloplacówkowych, łączących działania rodziny, szkoły, środowiska i rówieśników w
jeden mający na celu zdrowie logiczny i ekonomiczny plan działań;
" umiejętność planowania i realizacji programów profilaktycznych. Związana często w
wyborem najlepszego, dostosowanego do potrzeb i specyfiki danej placówki, programu
profilaktycznego proponowanego przez profesjonalne placówki. Wybór odpowiednich
skutecznych oddziaływań wiążę się bezpośrednio z wiedzą i świadomością dorosłej kadry
szkoły dotyczącej wyboru efektywnego programu oddziaływań. Programu dostosowanego
do danej placówki, uzyskującego sprawdzalne rezultaty i wymierne zmiany zachowania
uczniów.
Specyficzne rady umożliwiające efektywne oddziaływania profilaktyczne można za R.
Blum'em(1999) zebrać w następujące wskazówki:
1. zbuduj silne, emocjonalne relacje młodzież - dorośli,
2. przedstaw jasną i dobrze określoną filozofię na temat dorastania oraz określ do czego dane
młodzież dąży i co chce osiągnąć,
3. buduj podstawowe działania (interwencje) na gruncie teorii rozwoju młodzieży, badając
nieustannie (ewaluacja) co na nich działa a co na nich nie działa,
4. określ co jest podstawową siłą i motywacją działań danej grupy, poznaj ich nawet gdy to
będzie najbardziej przeszkadzająca i trudna młodzież, buduj z nimi wspólnie tą siłę,
5. rozpoznaj zasoby jakimi dysponują, także ludzkie, poznaj gdzie i z kim działają, rekrutuj ich
do wspólnej pracy,
6. aktywizuj młodych ludzi w działania planowania i opieki wykraczające poza obszar
diagnozowanego problemu i interwencji interwencją,
7. dostarcz umiejętności życiowych wykraczających poza ograniczanie zgłaszanych
problemów.