TRADYCJA NOSZENIA OZDÓB i malowania cia"a jest znacznie d"uŻsza,
niŻ sądzono dotychczas. Paciorki z muszelek sprzed 75 tys. lat (z le-
wej) z jaskini Blombos w Republice Po"udniowej Afryki są wczesnym
przejawem tego typu symbolicznych zachował
, uznawanych przez wie-
lu archeologów za g"ówny wskaęnik nowoczesnoĘci.
Kiedy
cz"owiek
nauczy" si� myĘle�
Z ostatnich znalezisk archeologicznych wynika,
Że Homo sapiens od samego początku swego istnienia
by" równie inteligentny jak my
KATE WONG
70 �WIAT NAUKI LIPIEC 2005
Kapsztad, Republika Po"udniowej Afryki. Chris- Przez ostatnie 20 lat wi�kszoĘ� naukowców uwaŻa"a, Że oko-
topher Henshilwood podaje mi wyciągni�tą z ma"ej plasti- "o 40 tys. lat temu dosz"o w naszych dziejach do rewolucji
kowej torby podniszczoną niebieską tekturk� z przymo- behawioralnej. Dat� t� ustalili przede wszystkim na podsta-
cowanymi w trzech rządkach 19 muszelkami Ęlimaków, nie wie dobrze znanych obiektów archeologicznych  pozosta-
wi�kszymi niŻ nasiona kukurydzy. Dla przypadkowego wionych przez ludzi zamieszkujących Europ� podczas epoki
obserwatora nie ma w nich nic szcze- lodowej. Zapis archeologiczny na Sta-
gólnego  ot, garĘ� poszarza"ych, nad- rym Kontynencie badacze dzielą na
gryzionych z�bem czasu skorup daw- dwa okresy: paleolit Ęrodkowy i górny
nych stworzeł
. A jednak są cenniejsze (datą graniczną jest 40 tys. lat temu),
od zawartoĘci cho�by najwspanial- a róŻnice mi�dzy nimi są ogromne.
szej, wy"oŻonej at"asem szkatu"ki od Ludzie Ęrodkowego paleolitu prawdo-
Cartiera. podobnie wytwarzali niemal identycz-
Muszelki odkopano w namuliskach ne narz�dzia kamienne przez dziesiąt-
jaskini Blombos, jakieĘ 300 km stąd na ki tysi�cy lat  i niewiele poza tym. Za
wschód. Wszystkie są  wyjaĘnia Hen- to ludzie górnego paleolitu lubowali
shilwood, archeolog z Universitetet i si� w nowoĘciach. W geologicznym
Bergen w Norwegii  niemal dok"adnie mgnieniu oka mieszkał
cy terenów od
tej samej wielkoĘci i w kaŻdej po prze- doliny Rodanu po rosyjskie niziny za-
ciwleg"ej stronie ujĘcia wywiercono ta- cz�li wytwarza� zaawansowaną broł
,
ki sam otwór. Henshilwood jest prze- handlowa� z odleg"ymi plemionami,
Te muszelki Ęlimaków
konany, Że przed 75 tys. lat starannie wyraŻa� myĘli i uczucia poprzez ma-
je zebrali i przedziurawili ludzie, by larstwo, rzeęb� i muzyk�  ogólnie mó-
ludzie zebrali w estuarium
zrobi� z nich po"yskujące koraliki na- wiąc  angaŻowa� si� we wszelkiego
rzecznym 20 km
szyjnika. JeĘli ma racj�, te niepozorne rodzaju czynnoĘci "ączone zwykle
muszelki są najcenniejszym klejnotem przez archeologów ze  wspó"cze-
od Blombos, a nast�pnie
ludzkoĘci, najstarszym niezaprzeczal- snoĘcią . Najwyraęniej by" to prze"o-
przedziurawili koĘcianym
nym Ęwiadectwem upi�kszania ludz- mowy Wielki Skok Naprzód.
kiego cia"a i dowodem, Że nasi przod- I pewnie nieprzypadkowo w"aĘnie
szyd"em. �lady wokó"
kowie myĘleli i zachowywali si� jak my podczas tej transformacji mi�dzy Ęrod-
otworów wskazują,
znacznie wczeĘniej, niŻ ktokolwiek do- kowym a górnym paleolitem ludzie
tąd przypuszcza". anatomicznie wspó"czeĘni przybyli do
Że zrobili z nich naszyjnik
Europy zamieszkanej przez neander-
lub bransolet�.
Wielki skok talczyków i doĘ� szybko si� tu zado-
WIóKSZO�� BADACZY uwaŻa, Że wspó"- mowili. Cho� nie uda"o si� jednoznacz-
czesny anatomicznie Homo sapiens wykszta"ci" si� w Afryce. nie okreĘli�, kto naprawd� wykona" najwczeĘniejsze narz�dzia
Z opisanych w roku 2003 skamienia"oĘci ze stanowiska w po- z górnego paleolitu  nie odnaleziono przy nich szczątków
bliŻu etiopskiego miasteczka Herto wynika, Że pojawi" si� ludzkich koĘci  zazwyczaj ich autorstwo przypisuje si� kro-
160 tys. lat temu. Natomiast w lutym tego roku badacze po po- manioł
czykom (czyli ludziom anatomicznie wspó"czesnym),
nownym datowaniu szczątków ludzkich z innego miejsca w a nie neandertalczykom. Niektóry badacze przypuszczają
Etiopii (w Omo Kibish) przesun�li dat� powstania naszego wi�c, Że to konfrontacja dwóch gatunków rozbudzi"a uĘpio-
gatunku na 195 tys. lat temu. ne wczeĘniej zdolnoĘci twórcze najeędęców.
Znacznie trudniej jednak ustali�, od kiedy cz"owiek wspó"- Inni badacze uwaŻają, Że ta eksplozja kultury w Europie
czesny anatomicznie zaczą" by� wspó"czesny intelektualnie. zacz�"a si� juŻ w Afryce. Na przyk"ad wed"ug Richarda G.
Kleina ze Stanford University to nag"e przejĘcie ze Ęrodko-
wego w górny paleolit odzwierciedla przemiany, jakie zasz"y
od 5 do 10 tys. lat wczeĘniej w Afryce, podczas porównywal-
Przegląd / Ewolucja myĘli
nych okresów przemian kulturowych  Ęrodkowej i póęnej
n
Archeolodzy do niedawna uwaŻali, Że wspó"czesny sposób
epoki kamienia. Zdaniem Kleina czynnikiem, który urucho-
myĘlenia wykszta"ci" si� u Homo sapiens szybko i doĘ� póęno:
mi" te przemiany, by" nie kontakt dwu gatunków ludzkich
oko"o 50 tys. lat temu, a wi�c ponad 140 tys. lat po powstaniu
(gdyŻ w tym czasie w Afryce H. sapiens nie mia" Żadnych ry-
naszego gatunku.
wali), ale raczej mutacja genetyczna, która zdarzy"a si� przed
n
Nowe znaleziska w Afryce wskazują, Że wiele oznak
50 tys. lat i zmieniając przebieg procesów neuronalnych,
behawioralnej nowoczesnoĘci pojawi"o si� znacznie wczeĘniej,
niŻ dotąd sądzono. wyzwoli"a naszą kreatywnoĘ�.
n
Odkrycia te sugerują, Że nasz gatunek mia" potencja"
NajwaŻniejsze tego dowody  mówi Klein  znajdują si�
intelektualny od samego początku swego istnienia,
na Ęrodkowokenijskim stanowisku Enkapune Ya Muto. Po-
a wykorzystywa" go tylko wtedy, gdy sk"ania"y go do tego warunki
s"uŻy"y one do datowania początku górnego paleolitu na 45
Życia, na przyk"ad wzrasta"a liczebnoĘ� populacji.
 50 tys. lat temu. W namuliskach tej jaskini, odpowiadających
n
H. sapiens prawdopodobnie nie by" jedynym hominidem
póęnej epoce kamienia, zespó" Stanleya H. Ambrose a z Uni-
o tak zaawansowanej inteligencji  z niektórych znalezisk wynika,
versity of Illinois odkopa" obsydianowe noŻe, maleł
kie skro-
Że równie uzdolnieni byli neandertalczycy.
bacze wielkoĘci paznokcia kciuka i  co szczególnie godne
72 �WIAT NAUKI LIPIEC 2005
FRANCESCO D ERRICO
Universit� Bordeaux
; AFRICAN HERITAGE RESERACH INSTITUTE AND UNIVERSITETET i BERGEN (
koraliki z muszelek Ęlimaków, s. 70 i powyŻej
); RANDY HARRIS (
poprzednia strona
)
MISTRZOWIE �RODKOWEGO PALEOLITU
MALOWID�A
PACIORKI
MIKROLITY
OSTRZA LI�CIOWATE
GÓRNICTWO
NARZóDZIA KO�CIANE
P�YTKI Z SYMBOLICZNYMI NACIóCIAMI
RYBO�ÓWSTWO
WYMIANA DÓBR NA ZNACZNE ODLEG�O�CI
PO�OWY OWOCÓW MORZA
GROTY
WYRÓB
BARWNIKÓW
�ARNA
OD�UPKI
WIÓROWE
500 280 240 200 160 120 80 40 OBECNIE
WIEK NAJSTARSZYCH ZNANYCH �LADÓW LUDZKIEJ DZIA�ALNO�CI [TYSIŃCE LAT]
Archeolodzy odkryli w Afryce, Że pierwsze wspó"czesne Ęwiadectwa zachował
ludzkich mają ponad 40 tys. lat (powyŻej). Jest to sprzeczne
z obowiązującą dotychczas teorią, która powsta"a na podstawie Ęladów odnalezionych na terenie Europy. Badacze są jednak zgodni, Że 40 tys.
lat temu wspó"czesne zachowania znacznie si� rozpowszechni"y. Wysuni�to wiele hipotez (nie zawsze wzajemnie si� wykluczających), które
mają t"umaczy�, co spowodowa"o ten prze"om (poniŻej).
Symbole: Odkrycie sposobu przechowywania i przekazywania infor- Technika miotania: Wynalezienie broni miotanej 50 30 tys. lat
macji  w postaci ozdób, sztuki, j�zyka czy narz�dzi  da"o, zdaniem temu umoŻliwi"o ludziom polowanie z bezpiecznej odleg"oĘci na gru-
Christophera S. Henshilwooda z Universitetet i Bergen, początek bego zwierza i obron� przed innymi ludęmi. To w"aĘnie, jak twierdzi
wspó"czesnym zachowaniom cz"owieka. H. sapiens zapewne mia" John Shea ze Stony Brooks University, by"o silnym bodęcem do wspó"-
moŻliwoĘci anatomiczne niezb�dne do myĘlenia symbolicznego juŻ pracy i prawdopodobnie przyczyni"o si� do rozwoju sieci spo"ecznych
od samego początku gatunku, czyli co najmniej od 195 tys. lat. To relacji pozwalających na szybszy przep"yw informacji.
t"umaczy odosobnione, wczesne przeb"yski nowoczesnoĘci w zapisie
archeologicznym. Jednak wspó"czesnoĘ� zachował
by"a pe"na Eksplozja demograficzna: Wspó"czesne zachowania pojawia"y si�
dopiero, gdy symboliczne myĘlenie sta"o si� podstawą organizacji i zanika"y w róŻnych okresach i miejscach do czasu, gdy liczebnoĘ�
populacji ludzkich, skutkując rozwojem handlu i zawiązywaniem populacji przekroczy"a pewną wartoĘ� krytyczną. Wtedy, jak twier-
przymierzy. dzą m.in. Alison Brooks z George Washington University i Sally
McBrearty z University of Connecticut, konfrontacje mi�dzy grupami
Kl�ska ekologiczna: Populacja H. sapiens, jak wynika z zapisu i rywalizacja o zasoby stymulowa"y potrzeb� myĘlenia symboliczne-
genetycznego, zosta"a znacznie przetrzebiona 70 tys. lat temu na go i uruchomi"y post�p techniczny. A im wi�cej osób przekazywa"o
skutek, jak sądzi Stanley H. Ambrowe z University of Illinois, gigan- tradycje, tym wi�ksze by"o prawdopodobieł
stwo, Że nie zostaną one
tycznej erupcji wulkanu Toba na Sumatrze, która doprowadzi"a do zapomniane po Ęmierci ostatniego cz"onka grupy.
trwającej szeĘ� lat zimy wulkanicznej i zapoczątkowa"a epok� lodo-
wą. Ludzie, którzy potrafili wspó"pracowa� z innymi i dzieli� si� za- Nowy mózg: Mutacja genetyczna sprzed oko"o 50 tys. lat spowodo-
sobami  równieŻ wykraczając poza lokalne grupy spo"eczne  naj- wa"a  zdaniem Richarda Kleina ze Stanford University, przypadkowe
lepiej radzili sobie w trudnych czasach i przekazywali swe geny  przezwojenie sieci neuronowych w mózgu, umoŻliwiając myĘlenie
nast�pnym pokoleniom. Te ekstremalne warunki prawdopodobnie symboliczne, w tym takŻe powstanie j�zyka. Osobniki, u których do
sprzyja"y przejĘciu od spo"ecznej organizacji grupowej do organizacji tej mutacji dosz"o, wykazywa"y wyraęną przewag� selekcyjną nad nie-
plemiennej. zmutowanymi i szybko wypar"y ich z populacji.
LIPIEC 2005 �WIAT NAUKI 73
ALISON KENDALL; ŁRÓD�O: AKTUALIZOWANE Z S. McBREARTY I A. S. BROOKS;
JOURNAL OF HUMAN EVOLUTION
, TOM 39, NR 5, S. 453 563, XI/2000
Kartowanie wspó"czesnoĘci
Podobni do nas fizycznie ludzie wyewoluowali 195 tys. lat temu, jak wynika z badał
szczątków kopalnych z Omo Kibish w Etiopii.
Wielu archeologów jest jednak przekonanych, Że cz"owiek zaczą" zachowywa� si� w sposób wspó"czesny dopiero 150 tys. lat póę-
niej. Wywnioskowali to na podstawie znalezisk z Europy, gdzie sztuka, obrz�dy, post�p techniczny i inne wskaęniki nowoczesnego
myĘlenia pojawiają si� nagle oko"o 40 tys. lat temu, mniej wi�cej w czasie, gdy anatomicznie wspó"czesny H. sapiens (kromanioł
-
czyk) rozpoczą" kolonizacj� Starego Kontynentu. Ostatnie odkrycia, równieŻ w jaskini Blombos w RPA, pokazują, Że wiele wyrafino-
wanych umiej�tnoĘci ludzie opanowali na d"ugo przed przybyciem do Europy. Z tego wynika, Że zachowywali si� tak jak my od
zarania gatunku, a cz"owiekowate moŻe nawet wczeĘniej. JeĘli naprawd� neandertalczycy równieŻ potrafili myĘle� symbolicznie,
moŻe to oznacza�, Że zdolnoĘ� ta nieobca by"a juŻ wspólnemu przodkowi obu tych gatunków. Na mapce przedstawiono lokalizacj�
stanowisk, o których jest mowa w tekĘcie.
SCH�NINGEN,
Niemcy
400 tys. lat temu
HOHLE FELS,
SUNGIR,
Niemcy
Rosja
30 35 tys. lat temu
28 tys. lat temu
ARCY-SUR-CURE,
TATA, W�gry
Francja
KRAPINA,
50 100 tys.
33 tys. lat temu
Chorwacja
lat temu
130 tys. lat temu
JASKINIA CHAUVETA,
Francja
35 tys. lat temu
ISTURITZ,
Francja
32 tys. lat temu
QUNEITRA,
QAFZEH, Izrael
Izrael
92 tys. lat temu
60 tys.
Ząb perforowany
lat temu
przez neandertalczyka,
Arcy-sur-Cure, Francja,
33 tys. lat
HERTO, Etiopia
OMO KIBISH, Etiopia
160 tys.lat temu
195 tys. lat temu
LOIYANGALANI, Tanzania
BARINGO, Kenia
70 tys. lat temu
510 550 tys. lat temu
ENKAPUNE YA MUTO, Kenia
43 tys. lat temu
KATANDA, Demokratyczna
MUMBA, Tanzania
Republika Konga
130 tys. lat temu
80 tys. lat temu
TWIN RIVERS, Zambia
200 tys. lat temu
`"GI, Botswana
77 tys. lat temu
NajwczeĘniejsze szczątki
anatomicznie wspó"czesnego
APOLLO 11,
Homo sapiens
Namibia
28 tys. lat temu
Kopalne przejawy kultury
Homo sapiens
KLASIES RIVER MOUTH, RPA Kopalne przejawy kultury
DIEPKLOOF, RPA
100 tys. lat temu neandertalczyka
60 tys. lat temu
Najstarsze malowid"o w Afryce,
schronisko skalne Apollo 11, Namibia,
Inne kopalne przejawy
28 tys. lat BLOMBOS, RPA kultury hominidów
75 tys. lat temu
Figurka ptaka brodzącego,
ko� s"oniowa, Hohle Fels,
Niemcy, 30 35 tys. lat
uwagi  drobne dyskowate paciorki wykonane ze skorup stru-
sich jaj, datowane na 43 tys. lat. (Podobnymi naszyjnikami
obdarowują si� po dziĘ dzieł
"owcy i zbieracze !Kung San w
Botswanie). Ambrose uwaŻa, Że kiedyĘ w Enkapune Ya Mu-
to ozdoby te wytwarzano w tym samym celu co teraz: aby
zapewni� sobie dobre stosunki z sąsiadami na wypadek, gdy-
by nadesz"y trudne czasy. JeĘli Ambrose ma racj�, to zdaniem
Kleina, genetycznie uwarunkowana zdolno� komunikowania
si� za pomocą symboli  wraz z doskonaloną techniką "o-
Ochra poddana dzia"aniu
ognia, zapewne uŻywana
wiecką i coraz lepszym wykorzystaniem zasobów  pozwoli-
w obrz�dach grzebalnych,
"y wreszcie naszym przodkom w 150 tys. lat po powstaniu
Qafzeh, Izrael, 92 tys. lat
gatunku opuĘci� ich ojczysty kontynent i ruszy� na podbój
Ęwiata.
Pierwsze kroki
OSTATNIO JEDNAK niewielka, ale coraz liczniejsza grupa archeo-
logów zaczyna odŻegnywa� si� od teorii wielkiego skoku kul-
turowego, proponując zupe"nie inny model rozwoju. Rzeczni-
cy tych poglądów uwaŻają, Że mi�dzy kszta"towaniem si�
mózgu i cia"a nie by"o opóęnienia, a nowoczesne formy za-
chował
z wolna wy"ania"y si� w procesach ewolucyjnych, a
nie rewolucyjnych. Niektórzy utrzymują nawet, Że wspó"-
czesnoĘ� poznawcza mog"a si� ujawni� takŻe u innych homi-
nidów, na przyk"ad neandertalczyków.
Hipoteza, Że nasza niedoĘcig"a kreatywnoĘ� powsta"a w
bardzo dalekiej przesz"oĘci, nie jest ca"kiem nowa. Od wielu
lat wiadomo o istnieniu przedmiotów, które od razu powinny
sk"ania� do myĘlenia, Że ludzie angaŻowali si� w nowoczesne
zachowania na d"ugo, zanim powsta"y pierwsze malunki
we francuskich jaskiniach. Tymi przedmiotami są trzy drew-
niane ostro zakoł
czone w"ócznie sprzed 400 tys. lat, odkryte
niedawno w Sch�ningen we wschodnich Niemczech, licząca
KoĘciany harpun, Katanda,
Demokratyczna Republika Konga,
233 tys. lat figurka z Berekhat Ram w Izraelu, kawa"ek krze-
80 tys. lat
mienia z koncentrycznymi, "ukowatymi naci�ciami sprzed 65
tys. lat z Quneitry, teŻ w Izraelu, dwa fragmenty koĘci z geo-
metrycznymi naci�ciami sprzed 100 tys. lat z po"udniowo-
afrykał
skiego stanowiska Klasies River Mouth i wreszcie wy-
g"adzona p"ytka z koĘci mamuciej z Taty na W�grzech,
datowana na 50 100 tys. lat. Wielu archeologów patrzy"o na
Paciorek ze skorupy strusiego jaja,
te Ęlady nieufnie, podkreĘlając, Że ich wiek jest niepewny, a zna-
Loiyangalani, Tanzania,
czenie niejasne. KaŻdy objaw wyŻszej inteligencji czy wraŻli-
40 200 tys. lat
woĘci z czasów wykraczających poza przyj�te ramy chrono-
logiczne t"umaczyli jako przypadek odosobniony, samorodny
przeb"ysk geniuszu.
Poglądy te stawa"y si� jednak coraz trudniejsze do obrony,
w miar� jak pojawia"o si� coraz wi�cej dowodów, Że w na-
MALAKUNANJA II, Australia,
szych odleg"ych afrykał
skich przodkach zasz"a swoista prze-
50 60 tys. lat temu
miana duchowa na d"ugo przed początkiem póęnej epoki ka-
mienia. W artykule  The Revolution That Wasn t: A New
NAUWALABILA I, Australia,
Interpretation of the Origin of Modern Human Behavior
50 60 tys. lat temu
( Rewolucja, której nie by"o. Nowa interpretacja powstania
wspó"czesnych zachował
cz"owieka ), opublikowanym w 2002
roku w Journal of Human Evolution, Sally McBrearty z
University of Connecticut i Alison S. Brooks z George Wa-
shington University przedstawiają swoją teori�. Wed"ug nich
wiele zachował
typowych dla cz"owieka wspó"czesnego, któ-
re mia"y pojawi� si� w krótkim okresie mi�dzy 40 a 50 tys.
lat temu, wyst�powa"o juŻ dziesiątki tysi�cy lat wczeĘniej 
ich Ęlady moŻna odnaleę� na stanowiskach przypisywanych
kulturom Ęrodkowej epoki kamienia. Co wi�cej, pojawiają si�
LIPIEC 2005 �WIAT NAUKI 75
LUCY READING-IKKANDA (
mapka
); RANDAL WHITE
New York University
(
perforowany ząb
); GERALD NEWLANDS (
malowid"a w Apollo 11
); HILDE JENSEN
Universit�t T�bingen
(
ptak brodzący
);
GAVRIEL LARON I ERELLA HOVERS
Institute of Archaeology, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie
(
ochra
); CHIP CLARK
National Museum of Natural History
(
koĘciany harpun
); ARIZONA STATE UNIVERSITY (
paciorek ze skorupy strusiego jaja
)
one nie w postaci zintegrowanego systemu kulturowego, lecz k"ad do przyozdabiania cia"a, podobnie jak wspó"czeĘnie.
pojedynczo, rozsiane w miejscach bardzo od siebie oddalonych (Baringo nie jest jedynym miejscem, gdzie udokumentowano
w czasie i przestrzeni. tak pradawne wykorzystanie ochry. Podobne materia"y zna-
Na trzech takich stanowiskach w Katandzie w Demokratycz- leziono w jaskini Twin Rivers w Zambii  badacze datują je
nej Republice Konga Brooks i John Yellen ze Smithsonian na ponad 200 tys. lat). ZaĘ mi�dzy narz�dziami ze schroniska
Institution znaleęli precyzyjnie wykonane koĘciane harpuny, skalnego Mumba w Tanzanii zosta"y odkopane od"upki z
które ich zdaniem mają 80 tys. lat, a wi�c pochodzą ze Ęrod- obsydianu sprzed 130 tys. lat, który zdaniem McBrearty po-
kowego paleolitu. Stopieł
zaawansowania tych narz�dzi jest chodzi z odleg"ych o ponad 300 km ods"oni�� ska" wylewnych.
porównywalny z analogicznymi narz�dziami europejskimi To mocny dowód, Że grupy hominidów wymienia"y si� mi�dzy
sprzed zaledwie 25 tys. lat  sobą trudno dost�pnymi i egzo-
Ęwiadczy o tym zarówno precyzja tycznymi towarami.
ich wykonania, jak i dobór mate- Sceptycy odrzucają jednak t�
ria"ów: do ich wyrobu uŻyto koĘ- argumentacj�, wskazując na pro-
ci i ciosów s"oni, co mia"o by� blemy związane z datowaniem
wyróŻnikiem póęnej epoki kamie- niektórych narz�dzi i okreĘleniem
nia i górnego paleolitu. W dodat- intencji ich wytwórców. Twierdzą
ku w pobliŻu niektórych harpu- na przyk"ad, Że ochra mog"a by�
nów z Katandy znaleziono teŻ stosowana do mocowania ostrzy
szczątki wielkiego nilowego su- do drewnianych r�kojeĘci albo do
ma, a to  twierdzą odkrywcy  czyszczenia zwierz�cych skór.
wskazuje, Że ludzie celowo przy-
bywali na tereny tarlisk tych ryb; Sprytni jak na swój wiek
mieli wi�c rozeznanie w sezono- NA TLE TYCH SPORÓW i dyskusji le-
woĘci dost�pu do zasobów i po- piej docenia si� znaczenie wyko-
trafili zrobi� z tej wiedzy uŻytek. palisk w Blombos. Stanowisko to
P"ytka ochrowa z Blombos
Taką umiej�tnoĘ� przypisywano odkry" Henshilwood w roku 1991
z naci�ciami wykonanymi
dotąd tylko ludziom z czasów podczas poszukiwał
znacznie
znacznie póęniejszych. m"odszych Ęladów obecnoĘci grup
kamiennym rylcem mog"a
Na innych stanowiskach Ęrod- zbieracko-"owieckich, które by"y
s"uŻy� do robienia notatek
kowego paleolitu, jak `"Gi (znak `" mu potrzebne do rozprawy dok-
ma oddawa� charakterystyczny torskiej. W jaskini po"oŻonej w po-
lub wyraŻa� wraŻliwoĘ�
dla ludów Żyjących na tym tere- bliŻu Still Bay w RPA na cyplu
estetyczną jej twórcy. Wysi"ek
nie mlask) na pustyni Kalahari w skalnym wychodzącym w Ocean
Botswanie, datowanych na 77 tys. w"oŻony w jej przygotowanie Indyjski znalaz" ma"o materia"u
lat, naukowcy znaleęli szczątki holoceł
skiego, którego poszuki-
i wykonanie naci�� wskazuje,
upolowanych i oprawionych zwie- wa", natkną" si� za to na wielką
Że by" to Ęwiadomy akt,
rząt, co podwaŻy"o kolejny roz- iloĘ� znacznie starszych narz�-
powszechniony pogląd, Że ludzie dzi Ęrodkowopaleolitycznych, któ-
a nie bez"adna d"ubanina.
w tych odleg"ych czasach nie byli rych wiek wykracza" poza jego
tak wytrawnymi "owcami, jak ówczesne zainteresowania. Jed-
ludzie górnego paleolitu. Tymczasem prawdopodobnie miesz- nak w roku 1997 zebra" wystarczające fundusze, by powróci�
kał
cy `"Gi polowali nawet na tak duŻe i niebezpieczne zwie- do Blombos na nowe i zakrojone na znacznie wi�kszą skal�
rz�ta, jak zebry i guęce. A na po"udniowoafrykał
skich sta- prace wykopaliskowe. Od tego czasu wraz z zespo"em odko-
nowiskach, gdzie odkryto narz�dzia charakterystyczne dla pa" zadziwiający materia" archeologiczny  skomplikowane
jednej z kultur Ęrodkowego paleolitu, Hilary J. Deacon ze narz�dzia i przedmioty symboliczne wykonane przez ludzi,
Stellenbosch Universiteit w RPA znalaz"a wskazówki, Że juŻ którzy juŻ w tak odleg"ych czasach musieli myĘle� jak my.
przed 60 tys. lat ludzie rozmyĘlnie wypalali stepy, by przy- Z poziomów datowanych róŻnymi metodami na 75 tys. lat po-
Ępieszy� wzrost poŻywnych bulw roĘlin ogniolubnych, które chodzi wiele zaawansowanych narz�dzi, w tym 40 koĘcianych
kie"kują dopiero po przejĘciu ognia. (cz�Ę� z nich to starannie wykonane szyd"a), a takŻe setki dwu-
Niektóre znaleziska nasuwają podejrzenie, Że pewne stronnie obrobionych ostrzy z kwarcytu i innych trudnych do
nowoczesne zachowania pojawi"y si� nawet przed powsta- obróbki ska", dzi�ki którym ludzie z Blombos mogli polowa� na
niem gatunku H. sapiens. Latem ubieg"ego roku McBrearty antylopy i inne Żyjące na tych terenach zwierz�ta. Niektóre z
i jej wspó"pracownicy na stanowisku w pobliŻu jeziora Barin- tych ostrzy są dok"adnie takiej wielkoĘci (2 3 cm), Że mog"y
go w Kenii odkopali kamienne narz�dzia wiórowe  do tej s"uŻy� jako groty strza". A koĘci wielu gatunków ryb g"�-
pory sztandarowy symbol kultur górnego paleolitu  mające bokowodnych  najstarsze z ich mają 130 tys. lat  wskazują,
510 tys. lat. A na pobliskim stanowisku w warstwach sprzed Że ludzie z Blombos posiadali sprz�t potrzebny do "owienia
co najmniej 285 tys. lat jej zespó" odnalaz" wielkie iloĘci ochry w oceanie duŻych, 40-kilogramowych stworzeł
.
i kamienne Żarna, na których ją proszkowano, co jest dla �lady palenisk w namuliskach wskazują, Że jaskinia by"a
McBrearty wskazówką, Że w Baringo ludzie Ęrodkowego pa- zasiedlona, a z�by osobników m"odych i doros"ych  Że za-
leolitu uŻywali barwników w celach symbolicznych, na przy- mieszkiwa"y ją ca"e rodziny. Wielka iloĘ� i niezwykle zróŻ-
76 �WIAT NAUKI LIPIEC 2005
CHAD HENNING;
AFRICAN HERITAGE RESEARCH INSTITUTE I UNIVERSITETET i BERGEN
nicowana jako� wykonania kamiennych narz�dzi podsun�"y
Henshilwoodowi myĘl, Że ta ma"a jaskinia s"uŻy"a takŻe jako
pracownia, w której mistrzowie uczyli m"odzieŻ wyrobu
narz�dzi.
By� moŻe przekazywali im teŻ inne tradycje. Najbardziej
spektakularne odkrycia z Blombos dotyczą materia"ów, któ-
re Ęwiadczą, Że mieszkał
cy jaskini pos"ugiwali si� symbola-
mi. Póki co zespó" archeologów odkopa" jedną koĘ� pokrytą
naci�ciami, dziewi�� p"ytek ochrowych o tajemniczych zary-
sowaniach i dziesiątki drobnych paciorków  wszystko sprzed
75 tys. lat, z tych samych warstw, w których znaleziono teŻ na-
rz�dzia. Ponadto z osadów datowanych na czasy do 130 tys.
lat wydobyto liczne fragmenty obrobionej ochry, cz�� w
kszta"cie kredek.
Naukowcy pewnie nigdy si� nie dowiedzą, jakie znaczenie
mia"y naci�cia dla ich twórców. Są jednak pewni, Że musia-
"y by� dla nich waŻne. Drobiazgowa analiza dwu takich zary-
sowanych p"ytek, wykonana przez Francesca d Errico z Uni-
versit� Bordeaux we Francji, wskazuje, Że te rdzawo
zabarwione ska"y r�cznie wyg"adzono z jednej strony, a po-
wsta"a w ten sposób powierzchnia zosta"a nast�pnie wy-
Ż"obiona kamiennym rylcem. Na najwi�kszej z p"ytek g"�bo-
kie linie przecinają si�, tworząc zagadkowy wzór.
Wiadomo teŻ, Że wykonywanie paciorków by"o bardzo pra-
coch"onne. Henshilwood uwaŻa, Że grube muszle morskich Ęli-
maków Nassarius kraussianus zbierano w jednym z dwu ist-
niejących do dziĘ estuariów rzecznych, odleg"ych od jaskini
oko"o 20 km. W styczniowym numerze Joural of Human
Evolution Henshilwood i d Errico wraz ze wspó"pracowni-
kami piszą, Że eksperymentalna rekonstrukcja techniki per-
foracji muszli za pomocą koĘcianych ostrzy wskazuje, jak
nadzwyczajnej zr�cznoĘci wymaga"o wykonywanie otworów
od wewn�trznej strony ujĘcia muszli. Gdy badacze z zespo"u
próbowali t� metod� powtórzy�, zwykle koł
czy"a si� p�kni�-
ciem muszli. Pradawni jubilerzy nizali nast�pnie koraliki na
JASKINIA BLOMBOS by"a dla ludzi przed 75 tys. lat prawdziwym raj-
jakiĘ materia", na co wskazują Ęlady wokó" perforacji. Reszt-
skim ogrodem  twierdzi jej odkrywca Christopher Henshilwood. Łród"a
ki ochry na muszlach mogą natomiast oznacza�, Że zrobione
s"odkiej wody tryska"y u podnóŻy klifu, obmywanego przez fale pe"ne-
tak naszyjniki nak"adano na pomalowane cia"o.
go Życia oceanu. Antylopy eland i inne kopytne przemierza"y równiny
 Blombos jest niezaprzeczalnym Ęwiadectwem wyst�- wokó", a klimat by" równie "agodny jak dziĘ. Henshilwood wraz ze wspó"-
powania rozwini�tych zdolnoĘci poznawczych ludzi Ęrod- pracownikami rozpocz�li rozkopywanie Ęrodkowopaleolitycznych
osadów tej jaskini w roku 1997, dok"adnie zaznaczając lokalizacj� kaŻ-
kowego paleolitu  mówi McBrearty. Henshilwoodowi nie
dego obiektu, który znaleęli. W tym roku rozpocz�li dziewiąty sezon
uda"o si� jednak wszystkich przekona� do tej interpretacji.
prac wykopaliskowych.
Wątpi w nie Randall White z New York University, znawca
póęnopaleolitycznej sztuki dekorowania cia"a. Perforacje
i domniemane Ęlady na muszlach N. kraussianus są wed"ug Pozostaje jednak faktem, Że w wi�kszoĘci Ęrodkowopa-
niego rezultatem naturalnych procesów, a nie dzia"alnoĘci leolitycznych stanowisk Ęladów wskazujących na w pe"ni
cz"owieka. wykszta"coną zdolnoĘ� poznawczą ówczesnych ludzi nie
znajdujemy wcale lub są one niejednoznaczne. Na przyk"ad
Przeb"yski geniuszu w innych po"udniowoafrykał
skich wykopaliskach datowa-
TE NIEZWYK�E ZNALEZISKA z Blombos, jeĘli odczytujemy je nych na Ęrodkowy paleolit znaleziono wprawdzie zaawanso-
prawid"owo, stanowią waŻki dowód na poparcie tezy, Że przy- wane obustronnie obrobione ostrza, lecz brak tam dowodów
najmniej jedna z grup ludzkich osiągn�"a poziom behawio- zachował
symbolicznych. OczywiĘcie brak dowodów nie jest
ralnej wspó"czesnoĘci na d"ugo przed 50 tys. lat, co uwiary- dowodem braku  lubią powtarza� badacze prehistorii. MoŻ-
godnia poprzednie twierdzenia o początkach wspó"czesnej liwe, Że mieszkający tam niegdyĘ ludzie byli artystami i mieli
ludzkiej wraŻliwoĘci. Podobne znaczenie mogą mie� niedawne zwyczaj przyozdabia� swe cia"a, ale do naszych czasów prze-
znaleziska na takich stanowiskach, jak Diepkloof w RPA, skąd trwa"y tylko ich kamienne narz�dzia.
pochodzą fragmenty ząbkowanych skorup strusich jaj sprzed By� moŻe wi�c rysujące si� w afrykał
skim zapisie przes"a-
oko"o 60 tys. lat, i w Loiyangalani w Tanzanii, gdzie odnale- nie, Że przed początkiem póęnego paleolitu istnia"y tylko izo-
ziono paciorki równieŻ wykonane ze strusich jaj, które praw- lowane skupiska ludzi o prawdziwie wspó"czesnych umiej�t-
dopodobnie mają 70 tys. lat. noĘciach poznawczych, wynika z niekompletnego zachowania
LIPIEC 2005 �WIAT NAUKI 77
CHRISTOPHER S. HENSHILWOOD
African Heritage Research Institute i Universitetet i Bergen
materia"u archeologicznego albo z niewielkiej liczby przeba- populacji ludzkich w Afryce za"ama"a si� oko"o 60 tys. lat temu,
danych stanowisk. Ale moŻe teŻ  jak sądzi wielu zwolenników zapewne wskutek nag"ego och"odzenia. Wnioskowanie o zdol-
gradualizmu  w"aĘnie takich falstartów naleŻa"oby oczeki- noĘciach ludzi na podstawie ich wytworów cz�sto prowa-
wa�, jeĘli H. sapiens od razu by" zdolny do wspó"czesnych za- dzi na manowce  zauwaŻa White. W Ęredniowieczu cz"owiek
chował
, ale wykorzystywa" je dopiero, gdy zacz�"y przynosi� mia" z pewnoĘcią moŻliwoĘci intelektualne, by polecie� na
mu korzyĘci. Ksi�Życ. Dlatego na podstawie faktu, Że nie ruszy" wtedy na
Naszych przodków do bardziej zaawansowanych zacho- podbój kosmosu, nie wolno nam twierdzi�, Że mia" mniej spraw-
wał
kulturowych sk"oni", zdaniem McBrearty i innych bada- ny mózg niŻ my.  Nigdy w dziejach  dodaje White  ludzie w
czy, wzrost populacji. Wi�cej ludzi oznacza utrudniony do- pe"ni nie wykorzystywali swych zdolnoĘci .
st�p do zasobów  musieli wi�c opracowa� zmyĘlniejsze
sposoby zdobywania poŻywienia i materia"ów do produkcji na- Mózg symboliczny
rz�dzi  a takŻe wi�cej okazji do spotkał
. Paciorki, malowa- DEBATó nad tym, gdzie, kiedy i w jaki sposób narodzi"a si�
nie cia", a nawet wyrób stylizowanych narz�dzi prawdopo- kognitywna wspó"czesnoĘ�, gmatwa fakt, Że sami badacze
dobnie s"uŻy"y jako wskaęniki przynaleŻnoĘci klanowej nie potrafią ustali�, która jej cecha jest najistotniejsza. W do-
i statusu, co mia"o znaczenie przy eg- s"ownym sensie zachowania wspó"cze-
zekwowaniu praw do zasobów, szcze- sne powinny odnosi� si� do wszelkich
gólne gdy ich brakowa"o. RównieŻ przejawów kultury spo"eczeł
stw Żyją-
przedmioty symboliczne mog"y u"atwia� cych dzisiaj  od rolnictwa po iPody.
kontakty spo"eczne  taka interpretacja Aby definicja ta by"a uŻyteczna, wielu
pojawi"a si� przy okazji znalezisk kora- badaczy pos"uguje si� listą cech beha-
lików z Enkapune Ya Muto. wioralnych, które pozwalają rozgrani-
 Trzeba Ży� w przyjaęni z innymi, bo czy� Ęrodkowy i górny paleolit w Eu-
tylko wtedy moŻna liczy� na wspó"pra- ropie. Inni kierują si� obserwacjami
c�  mówi Henshilwood.  Wr�czanie wspó"czesnych kultur materialnych dzi-
podarków jest metodą utrzymania do- siejszych "owców i zbieraczy. Dlatego
brych stosunków . W istocie, wymiana ostatecznie na ocenie Ęladów przez ar-
prezentów t"umaczy, dlaczego niektóre cheologa moŻe zawaŻy�, którą defini-
narz�dzia z Blombos są wykoł
czone w cj� wspó"czesnoĘci przyją".
tak wyrafinowany sposób. Pi�kne na- Biorąc to pod uwag�, niektórzy ba-
W Blombos w Ęrodkowym
rz�dzie nie jest lepszą bronią  zauwa- dacze twierdzą, Że naleŻy si� skoncen-
paleolicie ludzie
Ża badacz  ale moŻe by� symbolem trowa� na najwaŻniejszej zapewne
utrzymania pokoju. cesze nowoczesnych spo"eczeł
stw ludz-
robili narz�dzia niezwykle
I odwrotnie, gdy liczebnoĘ� popula- kich: zachowaniach Ęwiadczących o
wyrafinowane i zupe"nie
cji mala"a, zaprzestawano tych zaawan- myĘleniu symbolicznym, w tym rów-
sowanych czynnoĘci. By� moŻe dlatego, nieŻ pos"ugiwaniu si� j�zykiem.  Zdol-
nietypowe dla tego
Że wymierali ludzie, którzy przekazy- noĘ� do wyraŻania symboli jest pod-
okresu. Na przyk"ad
wali te tradycje, albo z braku konku- stawą naszej wspó"czesnej egzystencji
rencji po prostu si� one nie op"aca"y, i  zapewnia Henshilwood. Oparty na ta-
starannie wykonywali
popada"y w zapomnienie. Przyk"adem kich znakach system komunikacji nie
szyd"a, a potem
takiego procesu są mieszkał
cy Tasma- jest pewnie najlepszym wskaęnikiem
nii, z którymi Europejczycy zetkn�li si� behawioralnej nowoczesnoĘci w zapi-
wyg"adzali je ochrą.
w XVII wieku, gdy po raz pierwszy sie archeologicznym, co wida� na przy-
przybyli na t� wysp�. Wtedy okaza"o si�, k"adzie Tasmał
czyków, ale wi�kszoĘ�
Że kultura materialna tubylców by"a prymitywniejsza nawet badaczy przyjmuje go za jeden, moŻe nawet najwaŻniejszy, z
od kultury Ęrodkowego paleolitu  pos"ugiwali si� w zasa- wyróŻników ludzkiego umys"u.
dzie jedynie najbardziej podstawowymi narz�dziami od"up- Pozostaje wi�c rozstrzygną�, jak stara jest nasza kultura
kowymi. Narz�dzia te nie przesz"yby prawie Żadnego  testu symboliczna. Ostatnie odkrycia spoza Afryki i Europy pozwa-
na wspó"czesnoĘ� , stosowanego do badania prehistorycz- lają spojrze� ĘwieŻym okiem na ten problem. Tak na przy-
nych wykopalisk. Jednak z badał
archeologicznych wynika, k"ad kontrowersyjne znaleziska ze schronisk skalnych Mala-
Że wiele tysi�cy lat wczeĘniej Tasmał
czycy dysponowali wy- kunanja II i Nauwalabila I w Australii sugerują, Że ludzie
robami znaczniej bardziej zaawansowanymi technicznie, przybyli tam juŻ przed 60 tys. lat, a moŻe nawet wczeĘniej.
wĘród których by"y narz�dzia koĘciane, sieci rybackie, "uki Aby dotrze� na ten izolowany ląd, koloniĘci z Azji Po"udnio-
i strza"y. Wydaje si�, Że wczeĘni Tasmał
czycy dysponowali wo-Wschodniej musieli skonstruowa� pot�Żne "odzie i prze-
najbardziej zaawansowaną technologią do czasu, gdy 10 tys. mierzy� co najmniej 80 km na otwartym morzu (w zaleŻnoĘ-
lat temu wzrost poziomu morza odcią" ich wysp� od reszty ci od jego poziomu). SpecjaliĘci zgadzają si�, Że do takiego
Ęwiata. A wtedy odizolowana od lądu australijskiego popula- wyczynu zdolny jest tylko cz"owiek dysponujący w pe"ni
cja utraci"a wi�kszoĘ� swych umiej�tnoĘci. wykszta"conym, funkcjonalnym j�zykiem. Natomiast Erella
To moŻe by� powód, dla którego na po"udniowoafrykał
skich Hovers z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie wraz ze
stanowiskach sprzed 30 60 tys. lat oznaki wspó"czesnoĘci są tak wspó"pracownikami odkopa"a w izraelskiej jaskini Qafzeh
rzadkie  rekonstrukcje demograficzne sugerują, Że liczebnoĘ� dziesiątki okruchów ochry w pobliŻu grobu H. sapiens sprzed
78 �WIAT NAUKI LIPIEC 2005
HARRY TYLER
AFRICAN HERITAGE RESEARCH INSTITUTE I UNIVERSITETET i BERGEN
ZACHOWANIA SYMBOLICZNE by� moŻe nie wykszta"ci"y si� w Europie,
ale dowody ich wczesnych przejawów są tu szczególnie bogate. W jaski-
ni Chauveta we francuskim regionie ArdŻche znajdują si� najstarsze ma-
lowid"a na Ęwiecie. Na jej Ęcianach wida� prawdziwą menaŻeri� zwierząt
epoki lodowcowej, m.in. po mistrzowsku oddane barwione ochrą lwy (z le-
wej na górze) sprzed 35 tys. lat. Dawni Europejczycy kochali takŻe mu-
zyk�, o czym Ęwiadczy ten koĘciany flet z Isturitz we Francji wykonany
32 tys. lat temu (z lewej na dole). Chowali teŻ swych zmar"ych, a ceremo-
nie pogrzebowe musia"y by� niezwyk"e  wida� to na replice pochówku dwój-
ki dzieci wraz z tysiącami paciorków i innych przedmiotów ofiarowanych
im w ostatnią drog� (na górze), Sungir w Rosji, 28 tys. lat temu.
oko"o 92 tys. lat. Badacze uwaŻają, Że kawa"ki tego natural- technikom datowania i wydobywania szczątków.  Nam juŻ wy-
nego barwnika podgrzewano w ognisku, by nabra"y specy- starczy, nie musimy w Blombos kopa� g"�biej  mówi Henshil-
ficznego szkar"atnego odcienia, a nast�pnie uŻywano ich w ry- wood.  Teraz powinniĘmy poszuka� innych stanowisk z tego sa-
tua"ach grzebalnych. mego okresu . I wida�, Że jest pewny sukcesu  juŻ zlokalizowa"
Natomiast na podstawie innych znalezisk naukowcy stawia- kilka bardzo obiecujących miejsc w nadmorskim rezerwacie
ją pytanie, czy pos"ugiwanie si� symbolami jest rzeczywiĘcie przyrody DeHoop, oko"o 45 km na zachód od Blombos.
wyróŻnikiem naszego gatunku. Na stanowiskach neandertal- Siedz� na dziedził
cu African Heritage Research Institute,
skich badacze znajdują wiele Ęladów przetwarzania ochry. patrz� na kruche muszelki Ęlimaków w mej d"oni i zastana-
A pod koniec ich obecnoĘci w Europie, w początkach górnego wia"am si�, co teŻ one znaczy"y dla ludzi z Blombos. W pierw-
paleolitu, neandertalczycy wykszta"cili zapewne w"asną trady- szej chwili trudno sobie wyobrazi�, dlaczego nasi odlegli an-
cj� ornamentacji cia"a, o czym Ęwiadczą odkrycia przedziura- tenaci mieliby odstawi� na bok codzienne troski związane ze
wionych z�bów zwierz�cych i innych przedmiotów na takich zdobywaniem poŻywienia, wody, obroną przed drapieŻnikami
stanowiskach, jak Quin�ay czy Grotte du Renne w Arcy-sur- czy poszukiwaniem schronienia, by zajmowa� si� takimi b"a-
-Cure we Francji [patrz: Kate Wong  Kim byli neandertalczy- hostkami. Spoglądam jednak na agresywną reklam� wyrobów
cy? ; �wiat Nauki, czerwiec 2000]. Neandertalczycy takŻe grze- kapsztadzkich jubilerów  od z"otych krzyŻyków po diamento-
bali swoich zmar"ych, cho� trwają spory, czy pochówki te mia"y we pierĘcionki zar�czynowe  i wiem, Że jeszcze trudniej wy-
charakter symboliczny, poniewaŻ nie zawiera"y zwyczajowych obrazi� sobie, by H. sapiens zachowywa" si� inaczej. Te bibe-
u ludzi wspó"czesnych darów pogrzebowych. Ale w kwietniu loty zmieni"y si� nieco w ciągu 75 tys. lat, ale przes"anie, jakie
n
ub.r. na dorocznym sympozjum Paleoanthropology Society Jill niosą, w"aĘciwie pozosta"o bez zmian.
Cook z British Museum og"osi", Że z mikroskopowych badał

szczątków z jaskini Krapina w Chorwacji wynika, Że neander-
JE�LI CHCESZ WIEDZIE� WIóCEJ
talczycy czyĘcili koĘci swych zmar"ych zapewne podczas ob-
rz�dów grzebalnych, a nie jak sądzono wczeĘniej, po prostu
Nassarius kraussianus Shell Beads from Blombos Cave: Evidence for
Symbolic Behavior in the Middle Stone Age. Francesco d Errico, Chri-
oga"acali je z mi�sa w celach  konsumpcyjnych .
stopher Henshilwood, Marian Vanhaeren i Karen van Niekerk; Journal
By� moŻe zdolnoĘ� myĘlenia symbolicznego rozwin�"a si�
of Human Evolution, tom 48, nr 1, s. 3-24; I/2005.
niezaleŻnie u neandertalczyków i u H. sapiens. A moŻe poja-
The Invisible Frontier: A Multiple Species Model for the Origin of Beha-
vioral Modernity. Francesco d Errico; Evolutionary Anthropology, tom
wi"a si� przed rozejĘciem si� obu tych gatunków, u naszego
12, nr 4, s. 188-202; 5 VIII 2003.
wspólnego przodka?  Nie jestem w stanie tego dowieĘ�, ale
The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and
mog� si� za"oŻy�, Że [Homo] heidelbergensis [europejski Their Test Implications. Christopher S. Henshilwood i Curtis W. Mare-
an; Current Anthropology, tom 44, nr 5, s. 627-651; XII/2003.
hominid, który Ży" na naszym kontynencie przed prawie
Prehistoric Art: The Symbolic Journey of Humankind. Randall White;
400 tys. lat] by" juŻ do tego zdolny  spekuluje White.
Harry N. Abrams, 2003.
Emergence of Modern Human Behavior: Middle Stone Age Engravings
Henshilwood natomiast obstawia, Że cz"owiek zaczą" myĘle�
from South Africa. Christopher S. Henshilwood i in.; Science, tom 295,
symbolicznie w Ęrodkowym paleolicie. Wraz z zespo"em w"aĘ-
s. 1278-1280; 15 II 2002.
nie rozpocz�li dziewiąty sezon wykopaliskowy w Blombos.
The Dawn of Human Culture. Richard G. Klein, with Blake Edgar; John
Wiley & Sons, 2002.
Gdy go zakoł
czą, b�dą mieli za sobą przekopaną trzecią cz�Ę�
The Revolution That Wasn t: A New Interpretation of the Origin of Mo-
liczących 75 tys. lat osadów tej jaskini, reszt� pozostawiając
dern Human Behavior. Sally McBrearty i Alison S. Brooks; Journal of
archeologom, którzy przyjdą po nich, i ich nieznanym jeszcze Human Evolution, tom 39, nr 5, s. 453 -563; XI/2000.
LIPIEC 2005 �WIAT NAUKI 79
JEAN CLOTTES; FRANCUSKIE MINISTERSTWO KULTURY (
jaskinia Chauvet)
; R�UNION DE S MUS�ES NATIONAUX/ART RESOURCE, NY (
koĘciany flet
);
KENNETH GARRETT
National Geographic Image Collection
(
pochówek z Sungiru
)