45
Świadomość trudnych, niekiedy nawet niebezpiecznych,
warunków pogodowych, jakie wystąpią w Atenach, oraz
umiejętność ograniczania ich skutków, powinni mieć przede
wszystkim trenerzy i lekarze, którzy przygotowują naszych
sportowców do startu olimpijskiego i będą się nimi opiekowali
w trakcie Igrzysk Olimpijskich w Atenach.
Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
Wpływ gorącego otoczenia
na zdolność wysiłkową
sportowca
Jak przygotować zawodnika do startu
w Igrzyskach Olimpijskich w Atenach?
Celem artykułu jest przedstawienie warunków biometeorologicznych, jakie będą
panować w Atenach w okresie Igrzysk Olimpijskich i Paraolimpijskich, oraz ich
wpływu na organizm sportowców. Na podstawie wieloletnich danych autorzy
przedstawiają symulacje warunków biotermicznych i reakcji termofizjologicznych
organizmu w różnych, prawdopodobnych sytuacjach pogodowych w sierpniu
Krzysztof Błażejczyk  z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w War-
szawie oraz Instytutu Geografii Akademii Bydgoskiej. Zbigniew Szyguła  z Akademii Wycho-
wania Fizycznego w Krakowie.
 Sport Wyczynowy 2004, nr 5-6/473-474
46 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
i wrzeS
niu. Podejmują także próbę okreS
lenia metod, które pozwolą na zmini-
malizowanie skutków niekorzystnych warunków biometeorologicznych i dużego
wysiłku fizycznego  przegrzania i odwodnienia organizmu.
SŁOWA KLUCZOWE: warunki klimatyczne Aten  reakcje organizmu zawodnika
na wysiłki w gorącym otoczeniu  ograniczanie
niekorzystnych oddziaływań otoczenia.
nego, w tym także, między innymi, w za-
Wprowadzenie
kresie bilansu cieplnego i wodno-elek-
Doświadczenia Igrzysk Olimpijskich trolitowego. Utrzymanie tej równowa-
w Barcelonie w 1992 roku i w Atlancie gi uzależnione jest w dużej mierze od
w 1996 roku dowodzą, że niekorzystne warunków panujących w otaczającym
warunki biometeorologiczne mogą być powietrzu, głównie od jego temperatu-
realnym zagrożeniem dla zdrowia, a na- ry i wilgotności, natężenia promienio-
wet życia sportowca, podejmującego wania słonecznego oraz prędkości wia-
ekstremalny wysiłek fizyczny (41, 43). tru (9, 11, 19, 28). Gdy temperatura oto-
Wpływają one także na obniżenie osią- czenia (w cieniu i miejscu bezwietrz-
gnięć sportowych, zwłaszcza w tych nym) wynosi 18-23�C, mówimy o wa-
dyscyplinach, które są rozgrywane na runkach termoneutralnych. Wszystkie
otwartym powietrzu (2, 22, 33, 43). Zda- układy organizmu pracują wtedy bez
rzają się też zgony sportowców  najczę- zakłóceń. W gorących warunkach oto-
ściej biegaczy długodystansowych, kola- czenia organizm uruchamia procesy
rzy, ale także innych zawodników. Do- (reakcje termoregulacyjne), chroniące
chodzi do nich z reguły wtedy, gdy wy- go przed przegrzaniem. Im bardziej
siłek wykonywany jest w gorącym i wil- intensywne są te procesy, tym bardziej
gotnym otoczeniu (1, 2, 5, 6, 14, 16). zmniejszają się możliwości wysiłkowe
Podczas tegorocznych Letnich Igrzysk człowieka.
Olimpijskich w Atenach sportowcy będą W trakcie procesów metabolicznych
poważnie narażeni na różnorodne, nie- w organizmie wytwarza się tzw. ciepło
korzystne warunki pogodowe. Zachodzi endogenne. Jego ilość zależy od wie-
pytanie: czy dobrze wiemy, czym będą ku, płci i masy ciała osobnika. W spo-
się one charakteryzowały oraz w jaki czynku wynosi ono ok. 100 watów
sposób należy zawodników do startu (dżuli w ciągu sekundy). Podczas wy-
olimpijskiego przygotować? siłku fizycznego, w wyniku nasilone-
go metabolizmu, pracujące mięśnie
wytwarzają dodatkowe ilości ciepła,
Podstawy gospodarki
10-20 razy większe niż w stanie spo-
cieplnej organizmu
czynku. Te nadwyżki ciepła są odda-
Dla prawidłowego działania organi- wane tkankom, mającym niższą tempe-
zmu człowieka niezbędne jest zachowa- raturę, w wyniku czego temperatura
nie równowagi środowiska wewnętrz- wewnętrzna ulega podwyższeniu o 1�C
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 47
na każde 5-7 minut wysiłku. Gdyby gotności powietrza oraz sumy opadów
zawiodły mechanizmy termoregulacjne atmosferycznych i sumy promieniowa-
lub wystąpiły poważne zaburzenia nia słonecznego. Dane te posłużyły do
w usuwaniu ciepła z organizmu, już po obliczenia kilku wskaz
ników bioter-
15 minutach wysiłku temperatura cia- micznych: temperatury odczuwalnej
ła wzrosłaby do 40�C, a u maratoń- (STI), stresu termofizjologicznego (PhS)
czyka kończącego przeszło 42-kilome- oraz strat wody z organizmu (SW).
trowy bieg w czasie 2 godz 30 min Wykorzystano w tym celu model bilan-
temperatura wewnętrzna wynosiłaby su cieplnego człowieka MENEX 2002
ponad 70�C! (25). (10). Zastosowano też wskaz
nik HR,
Dzięki sprawnym mechanizmom ilustrujący wpływ środowiska atmosfe-
termoregulacyjnym ciepło z mięśni do- rycznego na częstotliwość tętna, oraz
ciera, poprzez krew, do powierzchni wskaz
nik WBGT, który doskonale na-
ciała, skąd następuje jego eliminacja daje się do oceny stresu cieplnego, na
do otoczenia. Ciepło może także prze- jaki może być narażona osoba przeby-
chodzić do organizmu z otoczenia. wająca w gorącym otoczenia (17).
Wtedy, gdy ogólne zyski ciepła są Wskaz
nik ten podawany jest w progno-
większe niż jego łączne straty, mamy zach pogody w Atenach oraz jest do-
do czynienia z gromadzeniem ciepła stępny na stronie internetowej greckich
w organizmie. Natomiast wtedy, gdy służb meteorologicznych (www.hnms.
zyski ciepła są mniejsze od jego strat, gr/hnms/english/index_html). Gdy
następuje jego stopniowe eliminowanie wartość wskaz
nika WBGT wynosi 28�C
z organizmu. lub jest wyższa, ryzyko wystąpienia za-
W tym artykule do określenia wa- burzeń cieplnych jest bardzo duże i na-
runków biometeorologicznych wyko- leży unikać intensywnych lub przedłu-
rzystano codzienne dane meteorologicz- żonych wysiłków fizycznych na wol-
ne ze stacji w Atenach z lat 1992-2001. nym powietrzu (tab. 1). Niestety, taka
Na ich podstawie obliczono średnie wartość WBGT w sierpniu w Atenach
miesięczne wartości temperatury i wil- występuje często.
Tabela 1
Wskaz
nik WBGT a ryzyko wystąpienia zaburzeń termoregulacji
podczas aktywności fizycznej
Wskaz
nik
Możliwość wykonywania aktywności fizycznej Stopień ryzyka
WBGT (�C)
Poniżej 18 nieograniczona małe
18-23 ograniczona dla osób zagrożonych umiarkowane
23,1-28 niewskazana aktywność osób niezaaklimatyzowanych duże
Powyżej 28 niewskazana aktywność osób zaaklimatyzowanych bardzo duże
48 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
cach letnich nie przekraczają one śred-
Warunki biotermiczne
nio 10 mm miesięcznie (tab. 2).
w Atenach
Dane za ostatnie 20 lat wskazują, że
w sierpniu i wrześniu
prawie corocznie Grecję nawiedza kilka
Grecja leży w strefie klimatów pod- fal upałów (29). W 1987 roku sierpnio-
zwrotnikowych, o tzw. typie śródziem- wa fala upałów trwała nieprzerwanie
nomorskim, a średnia temperatura po- przez 15 dni, a w 1998 przez 16. Na ich
wietrza w Atenach wynosi około 29�C wystąpienie składają się: wysoka tempe-
w sierpniu i 25�C we wrześniu. Zdarza- ratura powietrza, duży dopływ promie-
ją się jednak i takie dni, gdy tempera- niowania oraz duża wilgotność powie-
tura powietrza sięga nawet 42�C i już trza. Do tego należy dodać słaby wiatr
w godzinach wczesnoporannych prze- (czyli zmniejszone ochładzanie organi-
kracza 30�C! W godzinach porannych zmu). Takie warunki są wyjątkowo
występuje także największa wilgotność niekorzystne dla człowieka podejmu-
powietrza (dochodząca do 70%), co już jącego duży wysiłek fizyczny.
od samego rana dawać może uczucie W sierpniu w Atenach przez ponad
dyskomfortu (gorąca) i zwiększać ob- 80% dni w miesiącu panują warunki
ciążenie cieplne organizmu. Jednocze- odczuwane jako bardzo gorące lub upal-
śnie latem w Atenach jest małe zachmu- ne (aż 25%). Warunki komfortowe panu-
rzenie oraz notuje się bardzo wysokie ją jedynie w godzinach porannych. We
sumy promieniowania słonecznego, któ- wrześniu, podczas Igrzysk Paraolimpij-
re w sierpniu wynosi około 725 MJ/m2 skich, biotermiczne warunki odczuwal-
(w Warszawie w tym okresie sumy pro- ne będą korzystniejsze niż w sierpniu,
mieniowania są o około 200 MJ/m2 niż- ale i tak dni z komfortową temperaturą
sze). Rejon Aten jest stosunkowo ubo- i wilgotnością będzie jedynie około 10%
gi w opady atmosferyczne. W miesią- (ryc. 1).
Tabela 2
Charakterystyka klimatu Aten (na podstawie danych z lat 1992-2001)
Element meteorologiczny Miesiące
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Suma promieniowania
słonecznego (MJ/m2) 221 278 442 589 719 792 793 724 558 390 229 182
Zachmurzenie o godz. 14:00 (%) 58 55 56 54 47 28 20 19 32 46 61 64
Temperatura o godz. 14:00 (�C) 10,2 10,4 11,8 16,0 21,1 26,3 28,7 28,8 24,6 20,1 15,3 12,1
Temperatura maksymalna (�C) 20,2 20,4 23 27 33,4 37,8 40,2 40,2 36 31 25,6 20,4
Temperatura minimalna (�C) -0,8 -1,2 1,4 4,2 8,4 14,4 16,8 19 13 7,6 4 0
Suma opadów (mm) 43,8 23,6 59,9 21,9 14,8 5,9 10,2 2,8 6,1 24,5 82,1 54,2
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 49
Ryc. 1. Częstość warunków
biotermicznych powodują-
cych w godzinach dziennych
różne odczucia cieplne, Ate-
ny, 1992-2001.
Ryc. 2. Częstość sytuacji o
różnym natężeniu reakcji
termoregulacyjnych, Ateny,
1992-2001.
Ryc. 3. Ograniczenia wysił-
ku fizycznego podczas tre-
ningów i zawodów, Ateny,
1992-2001.
Panujące warunki biotermiczne zmu- gotność powietrza. W takich warunkach
szają organizm człowieka do uaktywnie- parowanie potu jest znacznie utrudnione
nia reakcji termoregulacyjnych o różnym i organizmowi grozi przegrzanie. Sytu-
natężeniu. W sierpniu w Atenach liczba acje takie mogą być ocenione na podsta-
dni, w których reakcje te muszą być bar- wie wartości wskaz
nika WBGT. W sierp-
dzo nasilone, przekracza 30%, a reakcje niu aż w ciągu 50% dni występuje duży
o natężeniu umiarkowanym stanowią i bardzo duży stopień ryzyka rozwoju
niespełna 15% przypadków. We wrze- zaburzeń termoregulacji podczas wysił-
śniu warunki są znacznie korzystniejsze ku fizycznego (treningów, startów). Dni
niż w sierpniu. Dni z umiarkowanym o warunkach termiczno-wilgotnościo-
natężeniem reakcji termoregulacyjnych wych bezpiecznych dla sportowców jest
stanowią 52% (ryc. 2). jedynie około 10%. Znacznie lepsza niż
Jak już wspomniano, w Atenach sto- w sierpniu sytuacja panuje we wrześniu
sunkowo często, szczególnie w godzinach  tylko 20% dni cechuje się bardzo
porannych, występuje nadmierna wil- niekorzystnymi warunkami do wysił-
50 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
ku, a aż 50% dni warunkami bez- rzy i wioślarzy  nawet 900-1000 dżuli
piecznymi (ryc. 3). (u kibiców i sędziów tylko 240 dżuli).
Młody, zdrowy, dobrze wytrenowany Eliminacja ciepła z organizmu do oto-
organizm jest w stanie poradzić sobie czenia odbywa się głównie poprzez pro-
z dostosowaniem do gorących warunków mieniowanie, konwekcję i parowanie
otoczenia. Niemniej jednak warunki te potu z powierzchni skóry. Bardzo nie-
będą miały znaczący wpływ na osiąga- wielkie znaczenie (poza pewnymi wyjąt-
ne wyniki sportowe. W gorącym otocze- kami) mają wymiana ciepła przez oddy-
niu dochodzi do pogorszenia możliwo- chanie oraz przewodzenie. Jeżeli tem-
ści wysiłkowych (wydolności fizycznej) peratura otoczenia przekracza 32-35�C,
człowieka. Patrząc na tablice rekordów, to jedynym sposobem eliminacji ciepła
łatwo można zauważyć, że gdy zawody staje się parowanie potu, które obniża
odbywają się w gorące dni, szczególnie, temperaturę ciała i poprawia samopoczu-
gdy wilgotność powietrza jest wysoka, to cie, ale niesie ze sobą niebezpieczeństwo
osiągane wyniki nie są najlepsze, a re- szybkiego odwodnienia organizmu oraz
kordy należą do rzadkości. zaburzeń gospodarki elektrolitowej (33).
Trzeba tu jednak pamiętać, że każdy wy-
siłek powoduje wzrost temperatury we-
Wpływ warunków
wnętrznej i odwadnianie organizmu, nie-
klimatycznych na organizm
zależnie od tego, czy wykonywany jest
sportowca
w gorącym czy zimnym (w tym także
Analiza rzeczywistych warunków klimatyzowanym) otoczeniu (2, 22).
meteorologicznych, panujących w Ate- Odwodnienie organizmu pogarsza
nach w sierpniu i wrześniu pokazuje, możliwości wysiłkowe i termoregulacyjne
że dla sportowców będą one bardzo organizmu. Nawet niewielkie odwodnie-
poważnym  przeciwnikiem ! nie (rzędu 500-700 ml), powodujące ob-
Dane charakteryzujące bioklimat niżenie masy ciała o około 1%, pogarsza
odnoszą się do tzw. warunków refe- funkcjonowanie układu krążenia. Przy
rencyjnych, tzn. do człowieka ubrane- dalszym odwodnieniu następuje upośle-
go w lekką odzież letnią, podejmujące- dzenie czynności psychicznych, obniża się
go niewielki wysiłek fizyczny (spacer wydolność organizmu, zmniejsza zdolność
z prędkością około 4 km/godz.). Spor- do wysiłków supramaksymalnych (takich
towcy, walczący o prymat światowy, jak np. biegi krótkie) i wytrzymałość mię-
wkładają w to ogromny wysiłek fizycz- śniowa oraz narasta uczucie zmęczenia.
ny, zwiększający produkcję ciepła endo- Jeśli wysiłek trwa dłużej (np. w biegach
gennego. U reprezentantów takich dys- długich), odwodnienie narasta, a jego
cyplin sportowych, jak: skoki, rzuty, skutki mogą okazać się fatalne  kontynu-
łucznictwo itp. sięga ona  około 350 owanie wysiłku przy odwodnieniu powo-
dżuli, u piłkarzy oraz biegaczy krótko- duje bardzo szybko nadmierny przyrost
i średniodystansowców 700-750 dżuli, temperatury wewnętrznej i rozwój zabu-
a u biegaczy długodystansowców, kola- rzeń cieplnych. Odwodnienie sięgające
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 51
3% masy ciała powoduje nie tylko znacz- ków różnych dyscyplin, zakładając róż-
ne obniżenie wydolności fizycznej, ale ne kombinacje warunków pogodowych.
zwiększa także ryzyko wystąpienia takich Stwierdzono, że jedynie w temperatu-
powikłań, jak bolesne kurcze mięśni rze powietrza równej 20�C warunki bio-
kończyn dolnych, bóle brzucha, omdle- termiczne będą stosunkowo łagodne.
nie cieplne. Dalsze odwodnienie prowa- Wprawdzie sportowcy będą odczuwać je
dzi do wyczerpania cieplnego, hiperter- jako gorące lub bardzo gorące, ale in-
mii i wreszcie udaru cieplnego, który tensywność procesów termoregulacyj-
może być przyczyną śmierci (6, 12, 15, nych będzie niewielka lub umiarkowana.
16, 18, 26, 33, 40). W zależności od wysiłku fizycznego oraz
warunków meteorologicznych straty wody
z organizmu będą się zmieniać od około
Możliwe scenariusze pogody
300 do 830 ml/godz. Częstość tętna może
i ich skutki dla sportowców
się wahać od 117 do 189 uderzeń serca na
Z uwagi na to, że warunki pogodowe minutę. Wartości WBGT (20-23�C) nie
w Atenach będą miały ogromny wpływ przekraczają wtedy wartości bezpiecznych
na sportowców, wykonano symulację dla treningów i odbywania zawodów.
gospodarki cieplnej organizmu zawodni- Wraz z podwyższaniem się temperatury
Ryc. 4. Straty wody (ml) pod-
czas długotrwałego wysiłku
fizycznego przy różnych kom-
binacjach temperatury i wil-
gotności powietrza.
52 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
Tabela 3
Wybrane charakterystyki biotermiczne podczas różnych warunków pogodowych
przy różnej aktywności fizycznej
Tem- Intensywność Straty
Odczucia Tętno
pera- Rodzaj procesów wody
cieplne (HR)
tura aktywności adaptacyjnych (SW)
(STI) (ud./min)
(�C) (PhS) (l/godz.)
słonecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 20�C
20 sędziowie, skoki gorąco niewielka 318 117
20 piłka, biegi średnie bardzo gorąco umiarkowana 641 165
20 biegi długie bardzo gorąco umiarkowana 764 183
słonecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 20�C
20 sędziowie, skoki gorąco niewielka 372 117
20 piłka, biegi średnie bardzo gorąco umiarkowana 702 165
20 biegi długie bardzo gorąco umiarkowana 828 183
słonecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 23�C
20 sędziowie, skoki gorąco niewielka 322 124
20 piłka, biegi średnie bardzo gorąco umiarkowana 645 171
20 biegi długie bardzo gorąco umiarkowana 769 189
słonecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 23�C
20 sędziowie, skoki gorąco niewielka 377 124
20 piłka, biegi średnie bardzo gorąco umiarkowana 707 171
20 biegi długie bardzo gorąco umiarkowana 833 189
słonecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 24�C
25 sędziowie, skoki bardzo gorąco umiarkowana 510 125
25 piłka, biegi średnie upalnie silna 876 173
25 biegi długie upalnie silna 1019 191
słonecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 24�C
25 sędziowie, skoki bardzo gorąco umiarkowana 602 125
25 piłka, biegi średnie upalnie silna 981 173
25 biegi długie upalnie silna 1129 191
słonecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 29�C
25 sędziowie, skoki bardzo gorąco umiarkowana 519 133
25 piłka, biegi średnie upalnie silna 887 181
25 biegi długie upalnie silna 1031 199
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 53
słonecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 29�C
25 sędziowie, skoki bardzo gorąco umiarkowana 602 125
25 piłka, biegi średnie upalnie silna 981 173
25 biegi długie upalnie silna 1129 191
słonecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 29�C
30 sędziowie, skoki upalnie silna 1048 133
30 piłka, biegi średnie upalnie silna 1634 181
30 biegi długie upalnie silna 1898 199
słonecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 29�C
30 sędziowie, skoki upalnie silna 1216 133
30 piłka, biegi średnie upalnie silna 1829 181
30 biegi długie upalnie silna 2104 199
słonecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 35�C
30 sędziowie, skoki upalnie silna 2028 158
30 piłka, biegi średnie upalnie silna 2358 205
30 biegi długie upalnie silna 2483 223
słonecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 35�C
30 sędziowie, skoki upalnie silna 1247 144
30 piłka, biegi średnie upalnie silna 1878 192
30 biegi długie upalnie silna 2162 210
otoczenia nasilają się niekorzystne odczu- miczne będą bardzo niekorzystne, a na-
cia cieplne i już w temperaturze powietrza wet niebezpieczne, dla zdrowia sportow-
równej 25�C, przy intensywnym wysiłku ców. Odczuwane będą jako upalne, a re-
fizycznym, będą odbierane jako upalne, akcje termoregulacyjne będą bardzo na-
a intensywność procesów dostosowaw- silone. Straty wody mogą dochodzić do
czych będzie silna. Ilość wydzielanego 3 l/godz., a tętno  do 225 uderzeń na mi-
potu może dojść do 1130 ml/godz., a tęt- nutę. Wartości WBGT przekraczające
no  do 200 uderzeń na minutę. Wyliczo- 30�C wskazują na warunki bardzo nieko-
ne wartości WBGT przy niskiej wilgotno- rzystne do treningów i odbywania zawo-
ści powietrza wskazują na warunki bez- dów sportowych (tab. 3).
pieczne do odbywania zawodów, jednak- Jak już wspomniano, jednym z naj-
że przy dużej wilgotności należy uważ- większych niebezpieczeństw, związanych
nie kontrolować stan zdrowia zawodni- z wysiłkiem fizycznym w gorącym otocze-
ków, gdyż mogą pojawiać się symptomy niu, jest odwodnienie organizmu. Dlate-
choroby cieplnej. Gdy temperatura po- go też dokonano symulacji zmian wydzie-
wietrza przekroczy 30�C, warunki bioter- lania potu podczas długotrwałego wysił-
54 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
ku o natężeniu 135 i 400 W/m2, odby-
Kurcze cieplne
wanego w zacisznych niszach stadionów.
Przy niskim poziomie aktywności łącz- Definicja i przyczyny: Kurcze cieplne
ne straty wody po 150 minutach ekspo- to niezamierzone, bolesne skurcze mięśni
zycji mogą  zależnie od temperatury (t) kończyn dolnych lub/i górnych. Czasami
i wilgotności powietrza (RH)  wynieść występują kurcze mięśni brzucha, imitu-
od 800 (przy t = 20�C i RH = 80%) do jące objawy tzw.  ostrego brzucha . Kur-
2300 ml (przy t = 35�C i RH = 40%). cze te obserwowane są podczas lub po
Przy dużym wysiłku fizycznym, np. wysiłku fizycznym u sportowców oraz
podczas biegu maratońskiego, straty u robotników, wykonujących pracę mię-
wody mogą wynieść odpowiednio od 2 śniową w gorącym otoczeniu, szczególnie
do 5,5 litra (3) (ryc. 4). tych, którzy pocą się bardzo obficie, tra-
Odwodnienie organizmu, z jednej cąc duże ilości chlorku sodu, spożywają-
strony, pogarsza możliwości wysiłkowe cych przy tym duże ilości wody, co po-
zawodnika, z drugiej zaś zmniejsza woduje zaburzenia elektrolitowe. Jako
sprawność mechanizmów termoregulacji. przyczyny kurczy wymienia się także
Organizm broni się skutecznie przed odwodnienie, zmęczenie nerwowo-mię-
nadmiernym wzrostem temperatury śniowe lub kombinację tych czynników
tylko wtedy, gdy ma odpowiedni zapas (8, 13, 33, 35). Temperatura ciała, ciśnie-
wody koniecznej do wytwarzania potu. nie krwi oraz tętno mogą być w granicach
Jeśli nastąpi odwodnienie, skuteczność normy (5, 7, 8, 13). Według Noakesa,
eliminacji ciepła z organizmu ulega osła- kurcze mięśniowe mogą być wynikiem
bieniu. Kontynuowanie wysiłku w wa- zaburzeń aktywności odruchowej na po-
runkach odwodnienia powoduje szybką ziomie rdzenia kręgowego (35).
akumulację ciepła i przegrzanie organi- Profilaktyka polega na dostarczaniu
zmu  hipertermię, ze wszelkimi jej w diecie odpowiednich ilości sodu oraz
konsekwencjami zdrowotnymi. na zapobieganiu odwodnieniu wysiłko-
wemu poprzez picie płynów zawierają-
Schorzenia cieplne
cych chlorek sodu (sól kuchenną).
Według Międzynarodowej Klasyfi- Postępowanie: W przypadku niezbyt
kacji Chorób wyróżnia się 10 różnych nasilonych dolegliwości poleca się picie
schorzeń, związanych z zaburzeniami go- około pół litra wody z dodatkiem soli ku-
spodarki cieplnej (15). W sporcie najczę- chennej (1/4 do 1/2 łyżeczki soli na 1 litr
ściej występują jednak tylko 3 z wymie- wody) w ilości 1/2 szklanki co 15 minut.
nianych schorzeń: kurcze cieplne, wy- W cięższych przypadkach konieczne jest
czerpanie cieplne i udar cieplny. W kla- dożylne podanie roztworu soli fizjologicz-
syfikacji tej nie uwzględniono jednak ta- nej w ilości 500-1000 ml. Gdy występują
kich schorzeń cieplnych, związanych z in- inne objawy, takie jak np. zawroty głowy
tensywnym wysiłkiem fizycznym, jak: czy nudności, należy podejrzewać, że
omdlenie cieplne, hiponatremia oraz mamy do czynienia z wyczerpaniem
rabdomioliza powysiłkowa (8, 15). cieplnym (5).
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 55
serca z odruchowym przyspieszeniem ak-
Omdlenie cieplne
cji serca, wzrost osmolalności osocza,
Definicja i przyczyny: Jest to przej- zmniejszenie przepływu skórnego, zmniej-
ściowa utrata przytomności, która może szenie pocenia się i obniżenie możliwości
wystąpić po nagłym przerwaniu przedłu- rozpraszania ciepła do otoczenia (2, 5, 8,
żonego wysiłku, jeszcze w trakcie jego 13, 15).
wykonywania, a także w wyniku dłuż- Objawy: Do typowych objawów wy-
szego przebywania w pozycji stojącej czerpania cieplnego zalicza się zmniej-
w gorącym otoczeniu (6, 13). Przyczy- szenie intensywności wydzielania potu,
ną jest najczęściej rozszerzenie naczyń skutkiem czego skóra jest gorąca, za-
skórnych i obwodowych, przemieszcze- czerwieniona i lepka, występuje uczucie
nie krwi na obwód, obniżenie powrotu suchości w jamie ustnej, bóle i zawroty
żylnego, zmniejszenie objętości wyrzu- głowy, przyspieszone i słabo napięte tęt-
towej serca, spadek ciśnienia tętniczego no (100-160 ud./min w spoczynku), spa-
i wtórne niedokrwienie mózgu. Utrata dek ciśnienia tętniczego krwi, przyśpie-
przytomności poprzedzona jest często szenie oddechów, uczucie wyczerpania,
uczuciem osłabienia, zawrotami głowy kurcze cieplne mięśni, nudności, wymio-
i nudnościami. Obserwuje się obniżone ty, zaburzenia orientacji i koordynacji
ciśnienie tętniczego, bladość skóry, poty, ruchowej. Temperatura rektalna rośnie
przy nie podwyższonej nadmiernie tem- do 39,4�C. Może wystąpić także utrata
peraturze rektalnej (5, 13). przytomności (2, 5, 13).
Postępowanie: Poszkodowanego na- Postępowanie powinno być zawsze
leży: dwutorowe  należy obniżyć temperatu-
" przenieść w chłodniejsze i zacienione rę ciała oraz uzupełnić niedobór płynów.
miejsce, Poszkodowanego należy przenieść do
" sprawdzić i zapewnić drożność dróg chłodnego pomieszczenia i rozebrać.
oddechowych, Kończyny dolne unieść do góry i pole-
" unieść kończyny dolne do góry, wać ciało chłodną wodą, a w celu zwięk-
" po odzyskaniu przytomności podawać szenia efektu parowania wody z po-
płyny do picia. wierzchni skóry stosować nawiew po-
wietrza (wentylator). Stosuje się także
Wyczerpanie cieplne
zawijanie w mokre prześcieradła. Do
Definicja i przyczyny: Stan ten definio- ochładzania ciała można użyć oziębio-
wany jest jako niemożność kontynuowa- nych pakietów żelowych lub kostek lodu
nia wysiłku w gorącym otoczeniu z powo- owiniętych w mokry ręcznik, umieszcza-
du wyczerpania możliwości termoregula- jąc je po bocznych stronach szyi, pod
cyjnych organizmu na skutek odwodnie- pachami i w pachwinach, co zwiększy
nia (5, 15). Ubytek masy ciała jest rzędu wymianę ciepła na drodze przewodzenia.
5-10% (2). Następuje zmniejszenie obję- Jeśli pacjent jest przytomny i nie wystę-
tości osocza i krwi krążącej, spadek obję- pują wymioty, polecane jest wyrównanie
tości wyrzutowej i pojemności minutowej strat wodnych i elektrolitowych poprzez
56 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
nawadnianie doustne w ilości 1,5 l/godz. przypadku występuje utrata przytomno-
(woda z 2 g soli kuchenej) do 4 litrów ści, która utrzymuje się często nawet po
(woda z dodatkiem 5-6 g soli kuchen- normalizacji temperatury ciała (39). Czę-
nej). Objętość podawanych płynów po- sto dochodzi do trwałego uszkodzenia
winna wynosić ok. 1,5 litra w przelicze- ośrodkowego układu nerwowego (OUN)
niu na 1 godz. wykonanego wysiłku. w postaci różnych zespołów ubytkowych
Należy przy tym prowadzić obserwację powodujących trwałe kalectwo. W bada-
częstości tętna, ciśnienia krwi i tem- niach sekcyjnych stwierdza się obrzęk
peratury wewnętrznej (rektalnej). Jeśli i przekrwienie mózgu. Zazwyczaj obec-
w ciągu kilku godzin nie następuje po- ne są wybroczyny krwawe do tkanki mó-
prawa stanu zdrowia, wymagane jest zgowej oraz zmiany degeneracyjne neu-
nawadnianie dożylne i leczenie szpital- ronów, głównie w móżdżku (39). W su-
ne (2, 8). rowicy krwi obserwuje się znaczne pod-
wyższenie aktywności enzymów komór-
Wysiłkowy udar cieplny
kowych  aminotransferazy aspargi-
Definicja i przyczyny: Wysiłkowy nowej (AspAT)  do wartości 1000 U/l
udar cieplny jest stanem zagrażającym i więcej oraz alaninowej (AlAT), dehy-
życiu. Śmiertelność w ciężkich przy- drogenazy mleczanowej (LDH) i kinazy
padkach sięga nawet 50-70% (13). kreatynowej (CPK)  powyżej 1000 U/l,
Udar cieplny jest rezultatem przegrza- co świadczy o poważnym uszkodzeniu
nia organizmu, w wyniku czego tempe- mięśni (rabdomioliza) i narządów we-
ratura wewnętrzna przekracza wartość wnętrznych (5, 39). Dodatkowym powi-
40�C, co powoduje poważne zaburzenia kłaniem w przebiegu wysiłkowego uda-
w funkcjonowaniu poszczególnych ru cieplnego jest zaburzenie krzepnięcia
tkanek i narządów (2, 5). Ryzyko krwi, występujące pod postacią zespołu
śmierci jest tym większe, im dłużej tem- rozsianego krzepnięcia wewnątrznaczy-
peratura wewnętrzna przekracza wartość niowego (DIC) (31, 39). Endotoksyny
41�C (2, 13). Chociaż najczęściej udar przedostają się z jelit do układu krąże-
cieplny spotyka się w gorącym klimacie, nia, gdy temperatura ciała przekracza
nie można zapominać, że do tego cięż- 40�C, a narastająca endotoksemia może
kiego powikłania dojść może także w re- być przyczyną niewydolności krążenia
zultacie wysiłku w umiarkowanych wa- i śmierci (31).
runkach termicznych, przy temperaturze Postępowanie: Ponieważ powysiłko-
12,8-29,4�C (2, 5, 17). wy udar cieplny jest stanem zagrażają-
Objawy dysfunkcji ośrodkowego cym życiu, szybkie i fachowe udzielenie
układu nerwowego są bardzo często pierwszej pomocy ma decydujące zna-
pierwszymi objawami udaru cieplnego czenie dla przebiegu choroby i dalszego
i to one różnicują ten stan od wyczerpa- rokowania. W pierwszej kolejności na-
nia cieplnego. Należą do nich: apatia, leży zabezpieczyć podstawowe funkcje
zamroczenie, omamy wzrokowe i słu- życiowe. Konieczne jest udrożnienie
chowe oraz drgawki (42). W każdym dróg oddechowych u nieprzytomnego.
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 57
Sprawą niezmiernie ważną jest jak sunku do utraconego potu, co powoduje
najszybsze wdrożenie postępowania  rozcieńczenie płynu pozakomórkowe-
schładzającego, już w ramach pierwszej go  hiponatremii z rozcieńczenia (tzw.
pomocy, gdyż ciężkość uszkodzeń ośrod- zatrucie wodne). Inną przyczyną może
kowego układu nerwowego i narządów być niewyrównana utrata sodu z potem.
wewnętrznych w przebiegu udaru ciepl- Możliwa jest także kombinacja tych
nego i rokowanie co do przeżycia zale- czynników (8, 27, 32, 34, 44). W rezul-
żą od stopnia i czasu trwania hipertermii tacie mamy do czynienia z sytuacją
(2, 39). W każdym przypadku udaru zmniejszenia poziomu sodu w prze-
cieplnego konieczne jest leczenie szpi- strzeni pozakomórkowej i przemiesz-
talne, gdzie stosuje się kąpiel oziębiają- czeniem się wody do przestrzeni we-
cą do momentu, gdy temperatura rektal- wnątrzkomórkowej, co powoduje obrzęk
na spadnie do poziomu 38,5�C. Do ob- komórek. Klinicznie wyróżnia się trzy
niżenia temperatury wewnętrznej trzeba formy hiponatremii:
użyć również środków farmakologicz- łagodną  125-135 mmol/l
nych. Oprócz ochładzania stosować na- umiarkowaną  120-125 mmol/l
leży także nawadnianie dożylne z rów- ciężką  < 120 mmol/l
noczesną kontrolą stężenia elektrolitów, Objawy: W postaci łagodnej, wystę-
częstości tętna i ciśnienia tętniczego pującej najczęściej, objawy bardzo sła-
krwi. W przypadku dużej hipowolemii bo nasilone mogą występować głownie
wskazane jest monitorowanie centralne- w postaci zaburzeń żołądkowo-jelito-
go ciśnienia żylnego. Należy ponadto wych  wzdęć lub nudności. W postaci
prowadzić monitorowanie akcji serca umiarkowanej pojawiają się objawy
oraz kontrolę ilości wydalanego moczu. obrzęku mózgu w postaci bólów głowy,
W przypadku wystąpienia anurii, mocz- nudności i wymiotów, niepokoju, spląta-
nicy, czy hiperkaliemii należy zastoso- nia i zaburzeń orientacji. Poza tym mogą
wać hemodializę (13, 39). występować także obrzęki stóp i rąk,
bolesne kurcze mięśniowe, uczucie wy-
Hiponatremia
czerpania, świszczący oddech. W cięż-
Definicja i przyczyny: Hiponatremią kiej hiponatremii dojść może do drga-
nazywa się stan obniżenia stężenia sodu wek, utraty przytomności, obrzęku płuc
w osoczu krwi poniżej 130 mmol/l i śmierci (8, 27, 32, 44).
(norma 135-144 mmol/l). Zaburzenie Postępowanie: Sportowców z ła-
to występuje u około 9-30% zawodni- godną hiponatremią należy poddać kil-
ków po długotrwałych wysiłkach, ta- kugodzinnej obserwacji, aż do sponta-
kich jak maraton, supermaraton, triath- nicznego oddania przez nich moczu.
lon (27, 32, 34, 44). Obniżony poziom Cięższe przypadki hiponatremii powin-
sodu w osoczu może być wynikiem wy- ny być leczone w szpitalu. Leczenie
pijania nadmiernych ilości wody lub in- pacjentów w hiponatremią za pomocą
nych płynów hipotonicznych podczas płynów podawanych dożylnie powinno
wysiłku fizycznego  nadmiernych w sto- być bardzo ostrożne i zawsze poprzedzo-
58 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
ne oznaczeniem poziomu sodu w oso- plinach, w których obowiązują katego-
czu (27, 34, 44). rie wagowe  boks, zapasy, judo, pod-
Profilaktyka hiponatremii polega na noszenie ciężarów, a zawodnicy  robią
wypijaniu, adekwatnych do zaistniałych wagę , stosując różne formy odwod-
strat, objętości napojów, zawierających nienia.
węglowodany i sód  najlepiej izotonicz- Ocenić warunki termiczne.
"
nych  szczególnie przy przedłużonym Nie podejmować, jeśli to możliwe,
wysiłku fizycznym (27, 44). wysiłków fizycznych w warunkach du-
żego stresu termicznego (WBGT powy-
żej 28�C).
Przeciwdziałanie
" Zapobiegać odwodnieniu organizmu
zagrożeniom
poprzez:
Zawody olimpijskie w Atenach będą  monitorowanie bilansu wodnego za-
się odbywały w gorącym, podzwrotniko- wodnika podczas treningów,
wym klimacie, a więc trzeba do tego  opracowanie strategii przyjmowania
odpowiednio przygotować zawodników. płynów,
Ustalając program przygotowania  właściwe nawodnienie organizmu
sportowców do występów w Atenach przed zawodami,
trenerzy i lekarze sportowi powinni pa-  częste przyjmowaniu płynów pod-
miętać o przedstawionych poniżej zasa- czas wysiłku.
dach profilaktyki zaburzeń cieplnych. Przygotować organizmy sportow-
"
Należy: ców do gorącego i wilgotnego oto-
" Ocenić stopień zagrożenia chorobą czenia przez odpowiednio prowa-
cieplną u poszczególnych zawodni- dzoną aklimatyzację.
ków. Można także stosować tzw. preco-
W niektórych dyscyplinach sporto- oling albo chłodzenie zawodnika pod-
wych, takich jak: piłka nożna, tenis, czas wysiłku lub po jego zakończeniu za
kolarstwo szosowe, biegi długodystan- pomocą specjalnych  lodowych kamize-
sowe, hokej na trawie, istnieje zwięk- lek ( ice jacket ). Aby zwiększyć za-
szone ryzyko wystąpienia zaburzeń wartość wody w organizmie, można sto-
cieplnych, gdyż zawody te odbywają sować różne techniki przewodnienia.
się na wolnym powietrzu, przy dużym
nasłonecznieniu. Możliwości termore-
Aklimatyzacja
gulacji są także pogorszone w takich
do gorącego otoczenia
dyscyplinach, jak np. szermierka,
gdzie stosuje się specjalne ubiory Aklimatyzacja do wysokiej tempera-
ochronne, które utrudniają wentylację tury otoczenia obejmuje szereg zmian
skóry i parowanie potu. Poważne nie- przystosowawczych, czynnościowych,
bezpieczeństwo wystąpienia zaburzeń czasami także morfologicznych organi-
zdrowotnych oraz pogorszenia możli- zmu, w wyniku których wzrasta toleran-
wości wysiłkowych występuje w dyscy- cja na działanie niekorzystnych zmian
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 59
temperatury otoczenia. Aklimatyzacja
Zapobieganie odwodnieniu
obejmuje przede wszystkim:
" zmiany adaptacyjne w układzie krąże- Odwodnieniu zapobiega przyjmo-
nia  wzrost maksymalnej pojemności wanie odpowiedniej ilości płynów
minutowej serca (przy zmniejszeniu przed wysiłkiem fizycznym i w cza-
tętna maksymalnego i zwiększeniu ob- sie jego trwania. Nie wolno zapominać
jętości wyrzutowej) oraz zwiększenie o uzupełnieniu strat wodnych i elektro-
przepływu skórnego; litowych po zakończonym wysiłku,
" zwiększenie objętości płynu pozako- szczególnie wtedy, gdy jeszcze tego sa-
mórkowego  wzrost objętości osocza mego dnia sportowiec ma przed sobą na-
rzędu 10-25%; stępny trening lub występ w zawodach
" sprawniejszą termoregulację, na co (40). Niezmiernie ważne jest także do-
składa się obniżenie progu uruchamia- starczanie organizmowi podczas wysiłku
nia pocenia i obfitsze jego wytwarza- dodatkowej porcji węglowodanów. Słu-
nie; żą do tego napoje przeznaczone dla spor-
" zmniejszenie spoczynkowej temperatu- towców (tzw. napoje sportowe), które
ry ciała; powinny spełniać cztery warunki:
" obniżenie stężenia sodu w pocie i osz- a) stymulować picie,
czędzanie sodu i wody przez nerki; b) być szybko przyswajalne po wypiciu,
" oszczędniejsza utylizacja glikogenu c) dobrze nawadniać organizm,
mięśniowego (4, 36). d) dostarczać energię niezbędną do pra-
cy mięśniowej.
Pełna aklimatyzacja do podwyższo- Najkorzystniej przeciwdziałają od-
nej temperatury otoczenia wymaga przy- wodnieniu organizmu napoje izotonicz-
najmniej 10-14 dni, jednakże do 75% ne o osmolalności 270-330 mOsm/kg
korzystnych zmian przystosowawczych wody (37). Napoje te powinny zawierać
pojawia się już po 4-7 dniach ćwiczeń 6-8% węglowodanów, gdyż wtedy wchła-
fizycznych (1-4 godz./dzień) w gorącym niają się najłatwiej oraz od 460 mg/l
otoczeniu ze wzrastającym od 40 do (20 mmol/l) do 1150 mg/l (50 mmol/l)
90% VO2max obciążeniem (4, 8, 15, 17, sodu. Woda, choć ma wiele zalet, nie
20, 22, 30, 36). Podobne zmiany adapta- jest najlepszym napojem dla sportow-
cyjne uzyskać można także dzięki akli- ców. Przede wszystkim przedwcześnie
macji, wykonując wysiłki w sztucznych gasi pragnienie, zanim wyrównany zo-
warunkach klimatycznych, np. w komo- stanie bilans wodny, nie dostarcza elek-
rze klimatycznej. Należy pamiętać, że trolitów oraz dodatkowych substancji
odwodnienie wydłuża proces aklimaty- energetycznych.
zacji, a także niweczy jej pozytywne Na podstawie zaleceń American
efekty. Można zaaklimatyzować się do College of Sports Medicine (ACSM)
gorącego otoczenia, natomiast  nie oraz National Athletic Trainers As-
można się zaaklimatyzować się do od- sociation (NATA) można przedstawić
wodnienia! następujący schemat zapobiegania od-
60 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
wodnieniu, a raczej łagodzenia jego żej niż 1 godz, jednak bardziej korzyst-
skutków (1, 15, 16). Ponieważ obję- ne, ze względu na jego zalety, będzie
tość płynów wypijanych dobrowolnie spożywanie izotonicznego napoju spor-
przez sportowców jest zazwyczaj dużo towego. W celu oszczędzania glikogenu
mniejsza niż objętość utraconej wody, mięśniowego, przy dłuższych wysiłkach
należy opracować i konsekwentnie sto- wskazane jest picie napoju sportowego,
sować odpowiednią strategię świado- zawierającego węglowodany w stężeniu
mego ich przyjmowania. Należy przy 6-8% oraz sód. Dzieci ważące do 40 kg
tym uwzględnić indywidualne cechy powinny co 15-30 min wypijać 7 ml pły-
zawodnika, warunki pogodowe i zasa- nu/kg masy ciała.
dy obowiązujące w danej dyscyplinie Temperatura spożywanych napojów
sportowej. powinna się mieścić w granicach 10-15�C,
Na dzień przed zawodami zawod- choć zależy to od preferencji zawodni-
nik powinien wypijać dużą ilość napo- ka. Schłodzony napój będzie wywierał
jów, ażeby dobrze nawodnić organizm. dodatkowy efekt chłodzący.
Objawem dobrego nawodnienia jest od- Po wysiłku należy jak najszybciej
dawanie dużej objętości jasno-słomko- uzupełnić powstałe straty wodno-elektro-
wego moczu. Do oceny gęstości i bar- litowe oraz dostarczyć węglowodany
wy moczy, co jest wykładnikiem stop- niezbędne do resyntezy glikogenu mię-
nia nawodnienia/odwodnienia organi- śniowego. W tym celu co 15-20 min
zmu, można posłużyć się specjalnymi sportowiec powinien wypić 200-250 ml
wskaz
nikami barwnymi (16). Jest to napoju zawierającego węglowodany
metoda bardzo prosta, choć obarczona i 30-40 mmol/l sodu, aby w ciągu pierw-
pewnym błędem. Obiektywną metodą szych 2 godzin uzupełnić co najmniej
jest natomiast pomiar osmolalności 2/3 ubytku wody. Dzięki temu w ciągu
moczu lub jego gęstości za pomocą spe- pierwszych 2 godzin restytucji spożyte
cjalnych przyrządów. zostanie ok. 50 węglowodanów, przy-
Na 2-3 godziny przed zawodami spieszając regenerację glikogenu mię-
sportowiec powinien wypić 500-600 ml śniowego.
płynów. Może to być woda, ale korzyst- Całkowita ilość wypitych w ciągu
niejsze będzie wypicie napoju sportowe- 6 godzin od zakończenia wysiłku napo-
go zawierającego węglowodany. Po roz- jów powinna być o 25-50% większa niż
grzewce, na 5-15 min przed wysiłkiem, objętość utraconej wody. Do uzyskania
należy wypić ok. 200-250 ml wody lub całkowitej równowagi wodno-elektroli-
napoju sportowego. towej potrzeba co najmniej 24 godzin.
W trakcie zawodów przyjmowanie
Zalecane postępowanie
płynów powinno się rozpocząć tak wcze-
śnie, jak jest to możliwe, a następnie, co Według wytycznych National Athle-
15-20 min zawodnik powinien wypijać tic Trainer s Association (8), w celu
ok. 200-300 ml płynu. Może to być zapobiegania zaburzeniom cieplnym na-
woda, jeśli wysiłek nie będzie trwał dłu- leży opracować odpowiednią strategię
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 61
postępowania, która obejmuje, między nia wchłaniania jelitowego spożyte-
innymi: go pokarmu i napojów;
1) przygotowanie personelu medyczne- 18)właściwe zaopatrzenie zawodników
go, trenerów, trenerów odnowy biolo- w chłodną wodę i zimne napoje spor-
gicznej do przeciwdziałania schorze- towe, opracowanie indywidualnego
niom cieplnym i odwodnieniu, rozpo- zapotrzebowania na płyny i nauka
znawania stopnia odwodnienia i obja- ich przyjmowania podczas wysiłku,
wów zaburzeń cieplnych oraz postę- zanim pojawi się pragnienie, w celu
powania w ramach pierwszej pomocy; zminimalizowania odwodnienia i jego
2) przeprowadzenie dokładnych badań skutków; celem powinno być ograni-
lekarskich wśród zawodników, także czenie odwodnienia tak, aby ubytek
pod kątem indywidualnych zagrożeń masy ciała podczas treningu/wysiłku
zaburzeniami termoregulacji; nie przekraczał 2-3%;
3) przeprowadzenie właściwej aklimaty- 19)zapewnienie właściwego nawodnienia
zacji/aklimacji do gorącego otoczenia; zawodnika po sesji treningowej/za-
4) poinformowanie sportowców o zagro- wodach; objętość wypitych napojów
żeniach wynikających z wysiłku w go- powinna być o 25-50% większa niż
rącym otoczeniu, nauczenie ich obser- zarejestrowane straty wodne;
wacji i oceny odwodnienia, a także ra- 10)zminimalizowanie czasu rozgrzewki
cjonalnego przyjmowania napojów; i przeprowadzanie jej w zacienionym
5) zachęcanie sportowców do spania co otoczeniu, gdy warunki pogodowe
najmniej 6-8 godzin w nocy i spoży- ocenianie są jako gorące i występuje
wania dobrze zbilansowanej diety, za- duże lub bardzo duże ryzyko wystą-
pewniającej odpowiednią ilość pły- pienia zaburzeń cieplnych;
nów, węglowodanów oraz sodu; 11) zapewnienie zawodnikom możliwo-
6) ocena warunków środowiska zewnętrz- ści skorzystania z ochładzających
nego za pomocą wskaz
nika WBGT, kąpieli  tułowia i kończyn dolnych.
unikanie wysiłku w okresie szczegól-
Podsumowanie
nie niekorzystnych warunków biokli-
matycznych, dostosowanie intensyw- Świadomość trudnych, niekiedy na-
ności wysiłku/treningu oraz ubioru do wet niebezpiecznych, warunków pogo-
panujących warunków; przełożenie dowych, jakie mogą wystąpić w Ate-
intensywnych wysiłków na godziny nach, oraz umiejętność ograniczania ich
poranne; skutków, powinni mieć przede wszyst-
7) zaplanowanie przerw wypoczynko- kim trenerzy i lekarze, którzy przygotowu-
wych, szczególnie w najbardziej go- ją naszych sportowców do startu olimpij-
rącej porze dnia, i unikanie nadmier- skiego i będą się nimi opiekowali w trak-
nej ekspozycji na działanie promieni cie Igrzysk. Zawodnicy powinni umieć
słonecznych, oraz 2-3-godzinnej prze- ocenić stan odwodnienia/nawodnienia
rwy na odpoczynek po głównym po- swojego organizmu, zapobiegać odwod-
siłku, celem ułatwienia i przyspiesze nieniu poprzez przyjmowanie odpowied-
62 Krzysztof Błażejczyk, Zbigniew Szyguła
Dear, J. D. Kalma, T. R. Oke, A. Auliciems
nich ilości napojów oraz unikanie niepo-
(red.) Biometeorology and urban climato-
trzebnej ekspozycji na promieniowanie
logy at the turn of millennium, Selected
słoneczne. Po medale mają szanse się-
papers from the Conference ICB-ICUC 99
gnąć tylko sportowcy doskonale przygo-
(Sydney, 8-12 Nov. 1999), World Meteoro-
towani do czekających na nich warun-
logical Organization, Genewa 2000, s.
ków termicznych. 267-271.
12. Bouchama A., Knochel J.: Heat stroke.
Piśmiennictwo
 The New England Journal of Medicine
11. American College of Sports Medicine. Po- 2002, 346, 25, 1978-1988.
sition Stand: Exercise and fluid replace- 13. Brewster S. J., O Connor F. G., Lille-
ment.  Medicine and Science in Sports and gard W. A.: Exercise-induced heat inju-
Exercise 1996, 28, I-VII. ry: diagnosis and management.  Sports
12. American College of Sports Medicine. Po- Medicine and Arthroscopy Review 1995,
sition Stand: Heat and cold illnesses during 3, 260-266.
distance running.  Medicine and Science in 14. Cabanac M., Bonniot-Cabanac M. C.:
Sports and Exercise 1996, 28, I-X. What may have killed the famous runner
13. Armstrong L. E. et al.: Preparing Alberto from Marathon.  MS-Medicine Sciences
Salazar for the heat of the 1984 Olympic 1997; 13, s 838-842.
Marathon.  The Physician and Sportsme- 15. Casa D. J.: Exercise in the heat. II. Criti-
dicine 1986, 14, 73-81. cal concepts in rehydration, exertional
14. Armstrong L. E., Meresh C. M.: The in- heat illnesses, and maximizing athletic
duction and decay of heat acclimatization performance.  Journal of Athletic Tra-
in trained athletes.  Sports Medicine ining 1999, 34, 253-262.
1991, 12, 302-312. 16. Casa D. J. et al.: National Athletic Tra-
15. Armstrong L. E., Meresh C. M.: The iners Association Position Statement:
exertional heat illness: a risk of athletic Fluid Replacement for Athletes.  Journal
participation.  Medicine, Exercise, Nutri- of Athletic Training 2000, 35, s. 212-224.
tion and Health 1993, 2, 125-134. 17. Coris E. E., Ramirez A. M., Van Durme
16. Bailes J. E, Cantu R. C., Day A. L.: The D. J.: Heat illness in athletes. The dan-
neurosurgeon in sport: awareness of the gerous combination of heat, humidity
risks of heatstroke and dietary supple- and exercise.  Sports Medicine 2004, 34,
ments.  Neurosurgery 2002, 51, 283-288. 9-16.
17. Barrow M. W., Clark K. A.: Heat-Related 18. Coyle E. F., Montain S. J.: Benefits of flu-
Illnesses.  American Family Physician id replacement with carbohydrate during
1998, 58, 749-756. exercise.  Medicine and Science in Sports
18. Binkley H. M., et al.: National Athletic and Exercise 1992, 24, 324-330.
Trainers Association Position Statement: 19. Freitas C. R. de, Ryken M. G.: Climate
Exertional Heat Illnesses.  Journal of Ath- and physiological heat strain during exer-
letic Training 2002, 37 (3), 329-343. cise.  International Journal of Biometeoro-
19. Błażejczyk K.: Influence of extremal heat logy 1989, 33, s. 157-164.
waves on man. Instytut Geografii UJ, Pra- 20. Garden J. W., Wilson I. D., Rasch P. J.:
ce Geograficzne 2000, 108, s. 101-108. Acclimatization of healthy young adult
10. Błażejczyk K.: Bioklimatyczne uwarunko- males to a hot-wet environment.  Jour-
wania rekreacji i turystyki w Polsce. Pra- nal of Applied Physiology 1996, 21, 2,
ce Geogr. IGiPZ PAN 2004, 192. 665-669.
11. Błażejczyk K. i in.: Solar radiation and 21. Givoni B., Goldman R. F.: Predicting ef-
thermal physiology in man. [w:] R. J. de fects of heat acclimatization on heart rate
Wpływ gorącego otoczenia na zdolnoS
ć wysiłkową sportowca 63
and rectal temperature.  Journal of Ap- 35. Noakes T. D.: Lore of Running. Cape
plied Physiology 1973, 35, 6, 875-879. Town 2001. Oxford University Press,
22. Gleeson M. et al.: Odwodnienie, nawad- wyd. IV.
nianie i wysiłek w gorącym otoczeniu. 36. Pandolf K. B.: Time course of heat ac-
 Medicina Sportiva 2001, 5, 2, s. 99-109. climation and its decay.  International
23. Gonz�lez-Alonso J. et al.: Dehydration Journal of Sports Medicine 1998, 19,
markedly impairs cardiovascular function 57-160.
in hyperthermic endurance athletes during 37. Report of the Scientific Committee on
exercise.  Journal of Applied Physiology Food on composition and specification
1997, 82, 1229-1236. of food to meet the expenditure of inten-
24. Gonz�lez-Alonso J. et al.: Influence of se muscular effort, especially for sport-
body temperature on the development of smen. European Commission Health &
fatigue during prolonged exercise in the Consumer Protection Directorate-General.
heat.  Journal of Applied Physiology Final (corrected) 28 February 2001, Brus-
1999, 86 (3), 1032-1039. sels 2001.
25. Harrison M. H.: Heat and exercise. Ef- 38. Rehrer N. J. et al.: Effects of dehydration
fects on blood volume.  Sports Medicine on gastric emptying and gastrointestinal
1986, 3, 214-223. distress while running.  Medicine and
26. Horswill C. A.: Effective fluid replace- Science in Sports and Exercise 1990, 22,
ment.  International Journal of Sports Nu- 790-795.
trition 1988, 8, 175-195. 39. Shapiro Y., Seidman D. S.: Field and cli-
27. Hsieh M.: Recommendations for treatment nical observation of exertional heat stro-
of hyponatraemia at endurance events. ke patients.  Medicine and Science in
 Sports Medicine 2004, 34, 231-238. Sports and Exercise 1990, 22: 6-14.
28. Kozłowski S., Nazar K.: Wprowadzenie do 40. Shirreffs S., Maughan R.: Rehydration
fizjologii klinicznej. Warszawa 1999. Wy- and recovery of fluid balance after exer-
dawnictwo Lekarskie PZWL. cise.  Exercise and Sport Science Reviews
29. Matzarakis A., Mayer H.: Heat stress in 2000, 27-32.
Greece.  International Journal of Biome- 41. Sparling P. B.: Environmental conditions
teorology 1997, 41, 34-39. during the 1996 Olympic Games: a brief
30. Maughan R.: Aklimatyzacja.  Medicina follow-up report.  Clinical Journal of
Sportiva 2000, 4, 3, 203-207. Sport Medicine 1997, 7, 159-161.
31. Mosley P. L., Gisolfi C. V.: New frontiers 42. Szyguła Z.: Choroba cieplna u sportow-
in thermoregulation and exercise.  Sports ców i sposoby jej zapobiegania (cz. I i II).
Medicine 1993, 16: 163-167.  Sport Wyczynowy 1997, 7-8: 60-69 i 9-
32. Murray B., Stofan J., Eichner E. R.: Hy- 10, s. 54-63.
ponatremia in athletes.  Sports Science 43. Verdaguer-Codina J.: How heat stress in-
Exchange 2003, 16 (1), 1-5. fluences athletics: lesson learnt from the
33. Nielsen B.: Olympics in Atlanta: a fight 1992 Olympic Games.  New Studies in
against physics.  Medicine and Science in Athletics 1993, 8, 2, 35-60.
Sport and Exercise 1996, 28, 665-668 44. Weir E.: Ultra-endurance exercise and
34. Noakes T.: Hiponatremia w czasie ćwiczeń. hyponatremia.  Canadian Medical Asso-
 Medicina Sportiva 1999, 3, 279-285. ciation Journal 2000, 163 (4), 439.