A. Szczotka
Anna Szczotka
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu przygo-
towawczym
Streszczenie
Przedstawiony artykuł podejmuje problematykę dostępu do akt sprawy
w postępowaniu przygotowawczym. Potrzeba zajęcia stanowiska, mimo
istniejących wcześniej publikacji dotyczących tego tematu, narodziła się
w związku z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca
2008 r. Trybunał poruszył bowiem szereg kwestii niezwykle istotnych i rzuca-
jących nowe światło na instytucję dostępu do akt sprawy w postępowaniu
przygotowawczym. Celem artykułu jest w szczególności konfrontacja insty-
tucji dostępu do akt w postępowaniu przygotowawczym z konstytucyjnym
prawem do obrony. Główna teza artykułu brzmi zatem, \
e unormowany
w art. 156 ż 5 k.p.k. dostęp do akt sprawy w postępowaniu przygotowaw-
czym nie spełnia standardów konstytucyjnych i konwencyjnych.
I
Wyrokiem z dnia 3 czerwca 2008 r., wydanym w sprawie o sygn. akt
K 42/07 z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny
orzekł, i\
art. 156 ż 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r.  Kodeks postępowa-
nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) w zakresie, w jakim umo\
liwia
arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygoto-
wawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymcza-
sowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw.
z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu powy\
szego orze-
czenia, brzmienie zakwestionowanej regulacji umo\
liwia w praktyce dowolną
interpretację przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze oko-
liczności decydujących o wyra\
eniu zgody na udostępnienie podejrzanemu
i jego obrońcy akt bądz
określonych materiałów tego postępowania i pozo-
staje w sprzeczności ze standardami prawidłowej legislacji i określoności
prawa. Przestrzeganie tych standardów jest zaś szczególnie istotne, je\
eli
chodzi o ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności, zwłaszcza o tak
podstawowym charakterze jak prawo do obrony.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
12
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
II
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zagadnienia udostępnia-
nia akt sprawy podejrzanemu w toku postępowania przygotowawczego
w oparciu o stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyra\
one w wyroku
z dnia 3 czerwca 2008 r. Za sprawą bowiem ww. orzeczenia Trybunału Kon-
stytucyjnego przepis regulujący powy\
szą kwestię, tj. art. 156 ż 5 k.p.k.,
wprawdzie nie utracił mocy obowiązującej, jednak, co podkreślił Trybunał
Konstytucyjny, powinien spowodować zmianę w jego stosowaniu, polegają-
cą na wyeliminowaniu takiej mo\
liwości jego interpretacji, która jest niezgod-
na z Konstytucją RP1. Mając powy\
sze na uwadze, warto zatem jeszcze raz
powrócić do tematu dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowaw-
czym, wskazując jednocześnie w szczególności na te jego aspekty, które
zostały zaakcentowane przez Trybunał Konstytucyjny. W pierwszej części
artykułu omówiony zostanie przepis kodeksu postępowania karnego regulu-
jący dostęp do akt w postępowaniu przygotowawczym podejrzanego i jego
obrońcy, w drugiej części wskazane zostaną najwa\
niejsze aspekty konsty-
tucyjnie i konwencyjnie zagwarantowanego prawa do obrony, które mogą
być naruszane przez te regulacje, i w końcu, w ostatniej części stanowiącej
podsumowanie pracy, problem dostępu do akt w postępowaniu przygoto-
wawczym oraz zasada prawa do obrony zostaną ze sobą skonfrontowane,
przede wszystkim na gruncie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
3 czerwca 2008 r., ale tak\
e wcześniejszego orzecznictwa Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka.
III
Prawo podejrzanego oraz jego obrońcy do dostępu do materiału dowo-
dowego uznać mo\
na za uprawnienie do korzystania z tej samej wiedzy
i tych samych materiałów procesowych, jakie posiada organ prowadzący
postępowanie. Jego zakres obejmuje zarówno dostęp do dokumentów pro-
cesowych związanych z czynnościami procesowymi, w których podejrzany
brał udział, jak i tych, w których nie uczestniczył. W pierwszym przypadku
mo\
e słu\
yć podejrzanemu równie\
informacją o tym, czy zapis czynności
był wierny z rzeczywistością i ewentualnie umo\
liwić podjęcie działań w celu
jej przywrócenia. W drugim dostarcza informacji co do ich przebiegu i skut-
ków dokonanych czynności.
Prawo dostępu do akt sprawy nie jest jednak prawem nieograniczonym.
Ograniczenia dotyczą zarówno całkowitego wyłączenia dostępu do niektó-
1
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
13
A. Szczotka
rych materiałów czy informacji, jak te\
uzale\
nienia od decyzji organów,
a tak\
e sposobu korzystania z udostępnionych materiałów. Wyłączony jest
całkowicie dostęp do materiałów zawierających informacje objęte tajemnicą
państwową2. Pełną mo\
liwość zaznajomienia się z dokumentami w aktach
sprawy ma podejrzany tylko odnośnie do protokołów tych czynności, w któ-
rych on sam uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, oraz odnośnie do
dokumentów pochodzących od niego lub sporządzonych z jego udziałem
(art. 157 ż 3 k.p.k.)3.
Kwestię dostępu podejrzanego oraz jego obrońcy do akt sprawy, a zara-
zem jego ograniczenia, w toku postępowania przygotowawczego reguluje
art. 156 ż 5 k.p.k., zgodnie z którym, je\
eli ustawa nie stanowi inaczej,
w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocni-
kom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umo\
liwia sporzą-
dzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy
lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowaw-
cze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego
mogą być w wyjątkowych przypadkach udostępniane innym osobom.
Przepis powy\
szy określa krąg osób, które mogą uzyskać dostęp do akt
(strony, obrońcy, pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi, w wyjątkowych
wypadkach  inne osoby), zakres korzystania z akt postępowania (udostęp-
nienie, umo\
liwienie sporządzenia odpisów i kserokopii oraz wydawanie
odpłatnie uwierzytelnionych odpisów lub kserokopii) oraz warunki formalno-
proceduralne udostępnienia akt (mogą być udostępniane tylko za zgodą
prowadzącego postępowanie przygotowawcze)4.
Przepis art. 156 ż 5 k.p.k. nie wskazuje \
adnego terminu do zło\
enia
wniosku o udostępnienie akt sprawy. Tym samym uprawnienie podejrzanego
i jego obrońcy do \
ądania udostępnienia akt sprawy obejmuje etap od
przedstawienia zarzutu popełnienia przestępstwa do zakończenia postępo-
wania przygotowawczego. śądanie udostępniania akt na podstawie art. 156
ż 5 k.p.k. nie zostało tak\
e obwarowane jakimikolwiek warunkami, a zatem
podejrzany nie musi spełnić \
adnych pozytywnych przesłanek umo\
liwiają-
cych uzyskanie dostępu do akt sprawy5.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu swojego orzeczenia wskazał, i\

ustawodawca w \
adnym z przepisów kodeksu postępowania karnego nie
sprecyzował, co nale\
y rozumieć przez zawarte w art. 156 ż 5 k.p.c. sformu-
łowanie  akta sprawy sądowej . W tym miejscu podnieść nale\
y, i\
przepis
2
P. W i l i ń s k i, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Proku-
ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 75.
3
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
4
Ibidem.
5
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 65.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
14
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
art. 156 ż 5 k.p.k. nie zawiera pojęcia  akta sprawy sądowej . Określeniem
 akta sprawy sądowej posłu\
ył się ustawodawca wyłącznie w art. 156 ż 1
k.p.k., określając ogólne reguły udostępnienia akt na etapie postępowania
sądowego. Zasadne wątpliwości Trybunału, dotyczące braku określoności
pojęcia  akta sprawy sądowej w kontekście akt przekazanych sądowi wraz
z wnioskiem w przedmiocie tymczasowego aresztowania, wynikają więc nie
z treści art. 156 ż 5 k.p.k., lecz ewentualnie łącznie z przepisów art. 156 ż 1
i 5 k.p.k. Tymczasem Trybunał przyjął, \
e kwestię zasad dostępu do akt
sprawy w postępowaniu w przedmiocie zastosowania lub przedłu\
enia sto-
sowania tymczasowego aresztowania reguluje art. 156 ż 5 k.p.k., przeto
zakres znaczeniowy pojęcia  akta sprawy sądowej u\
ytego w art. 156 ż 1
k.p.k. zdaje się nie mieć większego znaczenia przy rozstrzyganiu przedsta-
wionego Trybunałowi zagadnienia6. Trybunał Konstytucyjny w swoim orze-
czeniu nie wskazał wykładni pojęcia akt sprawy zawartego w art. 156 ż 5
k.p.k. Trybunał wskazał jedynie, i\
zgodnie z praktyką stosowaną przez sądy
powszechne określenie  akta w toku postępowania przygotowawczego
obejmuje zarówno  właściwe akta sprawy, o których mowa w art. 250 ż 3
i art. 263 ż 6 k.p.k., przysłane sądowi wraz z wnioskiem o zastosowanie
bądz
przedłu\
enie tymczasowego aresztowania, jak i akta  aresztowe , tj.
wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania wraz
z załączonymi do niego dokumentami7. Znany jest te\
pogląd, i\
w zakresie
dowodów, które stanowią podstawę wniosku o tymczasowe aresztowanie,
akta sprawy przesłane przez prokuratora wraz z wnioskiem w przedmiocie
tymczasowego aresztowania stanowią akta sprawy sądowej w rozumieniu
art. 156 ż 1 k.p.k., co do udostępniania których nie ma potrzeby uzyskiwania
zgody na ich udostępnienie (art. 156 ż 5 k.p.k.). Dopiero w pozostałym za-
kresie są to akta postępowania przygotowawczego, na udostępnienie któ-
rych wymagana jest zgoda prowadzącego postępowanie przygotowawcze.
Uzasadnieniem powy\
szego poglądu jest przyjęcie, i\
postępowanie
w przedmiocie tymczasowego aresztowania stanowi postępowanie sądowe,
a zatem akta sprawy, które prokurator przesyła sądowi wraz z wnioskiem
o tymczasowe aresztowanie, nale\
y uznać za akta sprawy sądowej8.
Odmowa dostępu do akt postępowania przygotowawczego wydana na
podstawie art. 156 ż 5 k.p.k. mo\
e mieć ró\
ny zakres. Uznać bowiem nale-
\
y, \
e skoro organ prowadzący postępowanie przygotowawcze wyrazić mo-
\
e zgodę na dostęp do akt sprawy, to mo\
e równie\
wyrazić ją w odniesieniu
6
P. K a r d a s, P. W i l i ń s k i, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy w po-
stępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7 8, s. 28.
7
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
8
J. S k o r u p k a, W kwestii dostępu tymczasowo aresztowanego do wniosku przedmiocie
tymczasowego aresztowania oraz akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym na margi-
nesie orzeczeń sądów powszechnych, Palestra 2008, nr 7 8, s. 37.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
15
A. Szczotka
do części akt albo niektórych ich fragmentów. Zatem odmowa dostępu do
akt mo\
e obejmować cały zgromadzony materiał procesowy, poszczególne
fragmenty akt albo te\
konkretne jego elementy  protokoły przesłuchań,
opinie, ekspertyzy9. Wydaje się, \
e tylko w nielicznych sprawach zajdą prze-
słanki pozwalające na odmówienie podejrzanemu dostępu do całości akt
sprawy, natomiast w większości wypadków odmowa będzie mogła być ogra-
niczona jedynie do części akt, a nawet poszczególnych dokumentów10.
Odnośnie odmowy dostępu do akt sprawy, nale\
y wskazać, i\
ustawo-
dawca w \
aden sposób nie uregulował podstaw odmowy udostępniania po-
dejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w toku postępowania przygoto-
wawczego11. W art. 156 ż 5 k.p.k. nie zostały określone \
adne przesłanki
odmowy udostępnienia akt, jak choćby  interes śledztwa . Z przepisu po-
wy\
szego nie wynika równie\
, na jakiej podstawie winno być oparte przeko-
nanie prowadzącego postępowanie przygotowawcze o udostępnieniu bądz

odmowie udostępnienia podejrzanemu akt sprawy12. Trybunał Konstytucyjny
wskazał na nadmierną ogólność sformułowania art. 156 ż 5 k.p.k., co prze-
sądziło o uznaniu jego niezgodności z zasadą poprawnej legislacji zawartej
w art. 2 Konstytucji RP. W uzasadnieniu swojego wyroku Trybunał Konstytu-
cyjny podniósł, i\
byłoby po\
ądane wprowadzenie przez ustawodawcę do
przepisu art. 156 ż 5 k.p.k. przesłanek ograniczających arbitralne stosowa-
nie zawartej w nim regulacji. Powinny one polegać na doprecyzowaniu prze-
pisów dotyczących dostępu do akt w związku z zastosowaniem lub przedłu-
\
eniem tymczasowego aresztowania w taki sposób, aby oskar\
ony (jego
obrońca) miał mo\
liwość efektywnej obrony i podwa\
enia zasadności zasto-
sowania środka zapobiegawczego. Jednocześnie Trybunał podkreślił, i\

samo doprecyzowanie art. 156 ż 5 k.p.k., polegające na dodaniu do tego
przepisu przesłanek odmowy dostępu do dokumentów w postaci klauzul
ogólnych (np. dobra wymiaru sprawiedliwości), nie gwarantowałoby osobie
tymczasowo aresztowanej dostępu do akt spraw w sposób zgodny ze stan-
dardami wyznaczonymi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka13.
Nale\
y jednak zgodzić się ze stanowiskiem, i\
prowadzący postępowanie
przygotowawcze nie powinien odmawiać zgody na przejrzenie akt przez
9
P. W i l i ń s k i, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Proku-
ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 79.
10
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 73.
11
M. W ą s e k - W i a d e r e k, Dostęp do akt sprawy oskar\
onego tymczasowo aresztowa-
nego i jego obrońcy w postępowaniu przygotowawczym  standard europejski a prawo pol-
skie, Palestra 2003, nr 3 4, s. 65.
12
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 65.
13
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
16
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
strony, je\
eli mo\
e to nastąpić bez wyrządzenia istotnej szkody interesom
prowadzonego śledztwa (dochodzenia)14.
Odmowa wglądu do akt sprawy wydawana jest w formie zarządzenia
wraz z jego pisemnym uzasadnieniem osoby prowadzącej postępowanie
przygotowawcze. Uzasadnienie zarządzenia powinno spełniać warunki
określone w art. 424 ż 1 k.p.k., tj. wskazanie, jakie fakty uznano za udowod-
nione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparto się dowodach
i dlaczego nie uznano dowodów przeciwnych, oraz wyjaśnienie podstawy
prawnej zarządzenia. Przede wszystkim jednak uzasadnienie powinno
wskazywać na te okoliczności sprawy, które stały na przeszkodzie udostęp-
nienia akt sprawy. Odmowa udostępniania akt została poddana kontroli in-
stancyjnej. Na zarządzenie w przedmiocie odmowy udostępniania akt
w postępowaniu przygotowawczym, zgodnie z art. 159 k.p.k., przysługuje
stronom za\
alenie do prokuratora bezpośrednio przeło\
onego. Je\
eli zarzą-
dzenie o odmowie udostępnienia akt wydał prokurator, za\
alenie na jego
zarządzenie rozpoznaje prokurator bezpośrednio przeło\
ony. Je\
eli nato-
miast zarządzenie wydał nieprokuratorski organ prowadzący postępowanie
przygotowawcze, za\
alenie rozpoznaje prokurator sprawujący nadzór nad
tym postępowaniem15. W za\
aleniu podejrzany mo\
e zakwestionować nie
tylko zasadność samego rozstrzygnięcia, ale tak\
e jego uzasadnienie,
wskazując brak podstaw do decyzji16.
Decyzja o odmowie udostępnienia akt sprawy ma charakter incydental-
ny, wydawana jest ona stosownie do aktualnego stanu postępowania. Po-
dejrzany w ka\
dej chwili mo\
e ponowić wniosek o udostępnienia akt. Wcze-
śniejsza odmowa, choćby podtrzymana przez prokuratora bezpośrednio
przeło\
onego bądz
sprawującego nadzór nad postępowaniem przygoto-
wawczym, nie stanowi bowiem przesłanki negatywnej do wystąpienia z ko-
lejnym wnioskiem o udostępnienie akt. Wydanie zarządzenia uwzględniają-
cego wniosek podejrzanego nie wymaga te\
zmiany, ani uchylenia wcze-
śniejszego zarządzenia w tej kwestii. Wydaniu postanowienia w drugiej in-
stancji równie\
nie towarzyszy zakaz ponownego \
ądania, ani te\
nie korzy-
sta ono z powagi rzeczy osądzonej17.
Wskazać ponadto nale\
y, i\
obowiązujący kodeks postępowania karnego
nie zawiera odmiennych uregulowań dostępu podejrzanego i jego obrońcy
do akt postępowania przygotowawczego w sytuacji, kiedy podejrzany jest
14
F. P r u s a k, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999.
15
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego, t. IV:
Komentarz. Aktualizacje, Wydawnictwo C. H. Beck 2008.
16
P. W i l i ń s k i, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Proku-
ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 82.
17
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 66.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
17
A. Szczotka
tymczasowo aresztowany. Zatem przewidziane przez kodeks postępowania
karnego incydentalne procedury aresztowe, w ramach których odbywa się
kontrola zasadności tymczasowego aresztowania, nie skutkują \
adnym
uprzywilejowaniem podejrzanego tymczasowo aresztowanego w dostępie do
akt sprawy w porównaniu z podejrzanym odpowiadającym z wolnej stopy18.
Czynność polegająca na udostępnieniu akt sprawy stosownie do art. 156
ż 5 k.p.k. nie wymaga spisania protokołu. Mo\
e on być jednak spisany, gdy
przeprowadzający tą czynność uzna to za konieczne. Mo\
liwe jest tak\
e
udokumentowanie tej czynności w formie notatki urzędowej19.
IV
Prawo do obrony to podstawowe prawo podejrzanego w procesie kar-
nym, nale\
ące do sfery praw człowieka, przewidziane w Konstytucji RP
i gwarantowane przez kodeks postępowania karnego oraz Konwencję
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja
Europejska). Prawo do obrony jest zatem fundamentalną zasadą procesu
karnego, ale tak\
e elementarnym standardem demokratycznego państwa
prawnego20. Zasada prawa do obrony podniesiona została do rangi zasady
konstytucyjnej. Umieszczenie powy\
szej zasady w przepisach Konstytucji
powoduje, \
e zasada ta nabiera szczególnej doniosłości dla całego systemu
prawa, w tym dla norm karnoprocesowych. Zasada prawa do obrony znajduje
ponadto swoje miejsce w traktatach międzynarodowych regulujących zagad-
nienia praw człowieka, w tym równie\
w Powszechnej Deklaracji Prawa Czło-
wieka czy Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych21.
Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP ka\
dy, przeciw komu prowadzone
jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach po-
stępowania; Mo\
e on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach
określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
Podkreślić nale\
y, \
e prawo do obrony występować winno we wszystkich
stadiach postępowania, a więc zarówno w stadiach przedjudykacyjnych, jak
i przed organami orzekającymi, w tym i przed sądami, wszystkich instancji.
We wszystkich tych stadiach występuje ono w takim samych pełnym zakre-
sie, niezale\
nie od tego, \
e nie wszystkie z tych stadiów mogą się kończyć
18
M. W ą s e k - W i a d e r e k, Dostęp do akt sprawy oskar\
onego tymczasowo aresztowa-
nego i jego obrońcy w postępowaniu przygotowawczym  standard europejski a prawo pol-
skie, Palestra 2003, nr 3 4, s. 66.
19
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 67.
20
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
21
Wyrok SN z dnia 4 lutego 2003 r., IV KK 379/02, LEX nr 75448.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
18
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
takim czy innym orzeczeniem22. Ponadto, zgodnie ze stanowiskiem Sądu
Najwy\
szego, nie formalne postawienie zarzutu popełnienia przestępstwa,
lecz ju\
pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie
określonej osoby czyni ją podmiotem prawa do obrony23.
W piśmiennictwie karnoprocesowym powszechnie przyjmowane jest roz-
ró\
nienie prawa do obrony na obronę materialną i formalną. Zasada prawa
do obrony obejmuje zatem zarówno prawo do obrony materialnej, tj. podej-
mowanie przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu
ochrony interesów oskar\
onego w procesie, jak i prawo do obrony formalnej,
czyli korzystanie z pomocy obrońcy przez oskar\
onego. Obrona materialna
polega przede wszystkim na składaniu wniosków o przeprowadzenie dowo-
dów oraz innych wniosków procesowych, których uwzględnienie wyjdzie na
korzyść oskar\
onemu, przytaczaniu argumentów na jego rzecz oraz kontrar-
gumentów przeciwko tezom oskar\
enia, składaniu wyjaśnień oraz komento-
waniu przeprowadzonych dowodów i wnoszeniu środków zaskar\
enia
(obrona czynna, aktywna). Do obrony materialnej zaliczyć równie\
nale\
y
prawo wglądu w akta sprawy. Obronę materialną cechuje więc to, \
e ka\
dy
mo\
e ją wykonywać na rzecz oskar\
onego, a działalność ta ma granice wy-
znaczone przez przepisy prawa. Formą obrony materialnej jest równie\
mil-
czenie i bierne zachowanie się oskar\
onego (obrona bierna)24.
Jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny25, prawo do obrony
nie jest prawem absolutnym. Ograniczenia tego prawa podlegają ocenie
przez pryzmat art. 31 ust. 3 Konstytucji, który formułuje kumulatywnie ujęte
przesłanki dopuszczalności ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych
praw i wolności. Są to: ustawowa forma ograniczenia, istnienie w państwie
demokratycznym konieczności wprowadzenia ograniczenia, funkcjonalny
związek ograniczenia z realizacją wskazanych w art. 31 ust. 1 wartości
(bezpieczeństwo państwa, porządek publicznym, ochrona środowiska,
zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób) oraz zakaz
naruszania istoty danego prawa lub wolności. Stwierdzenie, \
e ograniczenia
mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym
państwie, nakazuje rozwa\
yć, czy wprowadzona regulacja jest w stanie do-
prowadzić do zamierzonych przez nią skutków, czy regulacja ta jest nie-
zbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest połączona, oraz czy
22
P. S a r n e c k i, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red. L. G a r -
l i c k i e g o, Warszawa 2003.
23
Wyrok SN z dnia 9 lutego 2004 r., KK 194/03.
24
S. W a l t o ś, Naczelne zasady procesu karnego, Warszawa 1999, s. 119.
25
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07; a tak\
e: wyrok TK z dnia 24 marca 2003 r.,
P 14/01; wyrok TK z dnia 6 marca 2007 r., SK 54/06; orzeczenie TK z dnia 26 kwietnia
1995 r., K 11/94; wyrok TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
19
A. Szczotka
efekty wprowadzonej regulacji pozostaną w proporcji do cię\
arów nakłada-
nych przez nią na obywatela.
Podstawowym aktem międzynarodowym regulującym zagadnienie prawa
do obrony jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol-
ności26, która w art. 6 ust. 3 stanowi, i\
ka\
dy oskar\
ony o popełnienie czynu
zagro\
onego karą ma co najmniej prawo do posiadania odpowiedniego cza-
su i mo\
liwości do przygotowania obrony oraz do bronienia się osobiście lub
przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających
środków na pokrycie kosztów obrony  do bezpłatnego korzystania z pomo-
cy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru spra-
wiedliwości. Uprawnienia zawarte w art. 6 ust. 3 Konwencji Europejskiej
tradycyjnie uznaje się za podstawowe prawa oskar\
onego, tworzące stan-
dard tzw. minimum praw oskar\
onego, choć, jak się wskazuje, nie jest to
z pewnością lista wyczerpująca.
V
Trybunał Konstytucyjny orzekł, i\
art. 156 ż 5 k.p.k. w zakresie, w jakim
umo\
liwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania
przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie
tymczasowego aresztowania, narusza konstytucyjnie zagwarantowane pra-
wo do obrony zagwarantowane podejrzanemu w art. 42 ust. 2 Konstytucji
RP. Wskazać nale\
y, i\
Trybunał nie wykluczył całkowicie mo\
liwości od-
mowy udostępniania tych materiałów, pod warunkiem jednak, i\
nie będzie
ona miała arbitralnego charakteru27.
Trybunał Konstytucyjny przyznał jednocześnie, i\
co do zasady słusznie
postępowanie przygotowawcze  odmiennie ni\
postępowanie sądowe  nie
jest oparte na zasadzie pełnej jawności akt sprawy. Mo\
liwość osiągnięcia
celów postępowania przygotowawczego warunkowana jest bowiem, między
innymi, zachowaniem w tajemnicy pewnych informacji, dowodów itd.28. Po-
mimo jednak dominowania w postępowaniu przygotowawczym zasady taj-
ności, powinnością prowadzącego to postępowanie jest przede wszystkim
poszanowanie prawa do obrony podejrzanego oraz zasady kontradyktoryj-
ności postępowania29.
W miejsce wynikającej z powszechnie przyjmowanej dotąd wykładni
art. 156 ż 5 k.p.k. zasady tajności akt sprawy, od której odstępstwo uzale\
-
26
Dz. U. z 1993 r., Nr 284, poz. 61.
27
P. K a r d a s, P. W i l i ń s k i, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy
w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7 8, s. 26.
28
Postanowienie TK z dnia 27 stycznia 2004 r., SK 50/03.
29
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 73.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
20
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
nione było od zgody prowadzącego postępowanie, Trybunał przyjął wykład-
nię wskazującą na zasadę  wewnętrznej jawności tej części materiałów
zgromadzonych w aktach przekazanych sądowi w trybie art. 250 ż 3 k.p.k.
lub art. 263 ż 6 k.p.k., która stanowi uzasadnienie wniosku prokuratora
w przedmiocie tymczasowego aresztowania30.
Podstawowym uzasadnieniem dla ograniczenia dostępu do akt sprawy
w postępowaniu przygotowawczym jest dą\
enie do efektywności postępo-
wania, eliminowanie sytuacji, w których przedwczesne ujawnienie posiada-
nych informacji mo\
e oznaczać zniweczenie wysiłków i niepowodzenie
w gromadzeniu dowodów popełnionego lub zarzucanego przestępstwa31.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu swojego wyroku wskazał jednak, i\

przepis art. 156 ż 5 k.p.c. nie spełnia kryterium proporcjonalności. Regulując
kolizję między dwiema wartościami  efektywnością postępowania przygo-
towawczego i skutecznością obrony osoby aresztowanej  umo\
liwia nad-
mierne ograniczenie praw jednostki, mo\
e nawet wkraczając w istotę konsty-
tucyjnego prawa do obrony32. Organ procesowy winien zatem w bardzo wni-
kliwy sposób wywa\
yć  z jednej strony chronione Konstytucją RP oraz
standardami międzynarodowymi interesy i prawa podejrzanego, a z drugiej
strony interes skutecznego ścigania w postępowaniu przygotowawczym33.
Odmawianie dostępu do akt niewątpliwie wkracza w sferę prawa do
obrony, co nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji stosowania (przedłu-
\
ania) najsurowszego środka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe
aresztowanie. Teza ta zachowuje swoją aktualność, mimo \
e na gruncie
postępowania karnego mo\
na wskazać przepisy, które umo\
liwiają oskar\
o-
nemu i jego obrońcy uzyskanie częściowej wiedzy na temat materiału dowo-
dowego, zebranego na danym etapie postępowania przygotowawczego34.
Trybunał Konstytucyjny wskazał bowiem, i\
zagwarantowany w art. 157
ż 3 k.p.k. dostęp do protokołów tych czynności, w których podejrzany sam
uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, oraz odnośnie do dokumentów
pochodzących od niego lub sporządzonych z jego udziałem nie umo\
liwia
w sposób wystarczający realizacji prawa do obrony w sytuacji zastosowania
środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania35, w tym
celu konieczne jest bowiem bezpośrednie zapoznanie się przez aresztowa-
30
P. K a r d a s, P. W i l i ń s k i, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy
w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7 8, s. 26.
31
P. W i l i ń s k i, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Proku-
ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 79.
32
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
33
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 73.
34
Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.
35
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
21
A. Szczotka
nego (jego obrońcę) z materiałami postępowania przygotowawczego, uza-
sadniającymi wniosek prokuratora.
Dostęp podejrzanego do akt sprawy jest niezwykle istotnym gwarantem
rzetelności postępowania. Rzetelny proces karny wymaga bowiem, aby
oskar\
yciel ujawnił podejrzanemu wszystkie istotne dowody przemawiające
za i przeciw oskar\
eniu. Skuteczna obrona jest bowiem niemo\
liwa, albo co
najmniej niezwykle utrudniona, je\
eli oskar\
ony pozbawiony zostanie mo\
li-
wości dostępu do zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Brak
wiedzy o informacjach, które posiada organ procesowy, oznacza brak mo\
-
liwości skutecznej reakcji na wynikające z nich konsekwencje. Stąd uznać
nale\
y, i\
prawo dostępu do materiału dowodowego jest jednym z istotnych
elementów prawa do obrony36.
Mając na względnie, i\
postępowanie w przedmiocie tymczasowego
aresztowania umo\
liwia pozbawienie wolności podejrzanego, musi ono za-
pewnić mu obronę realną i efektywną, a nie iluzoryczną i abstrakcyjną.
W toku tego postępowania tymczasowo aresztowany musi mieć mo\
liwość
przedstawienia i obrony własnego stanowiska. Obrona będzie zaś mogła być
uznana za realną i efektywną, je\
eli podejrzany będzie znał dowody i oko-
liczności stanowiące podstawę wniosku prokuratora37.
Przyjęta przez Trybunał koncepcja przesądza zatem o braku podstaw
prawnych do nieuwzględnienia wniosku podejrzanego lub jego obrońcy
o dostęp do tej części materiałów postępowania przygotowawczego, które
stanowią uzasadnienie wniosku o zastosowanie lub przedłu\
enie stosowa-
nia tymczasowego aresztowania. W obowiązującym stanie prawnym ozna-
cza to konieczność zapewnienia podejrzanemu i obrońcy mo\
liwości dostę-
pu do tej części akt. Standardem staje się zatem, zgodnie z zasadą równości
broni, zapewnienie podejrzanemu, wobec którego zło\
ono wniosek o zasto-
sowanie albo przedłu\
enie tymczasowego aresztowania, dostępu do tych
dowodów i okoliczności, które stanowią uzasadnienie tego wniosku38.
Odnośnie do orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wskazać tak\
e nale-
\
y, i\
zajmując stanowisko w przedmiocie niekonstytucyjności art. 156 ż 5
k.p.k., Trybunał zawęził znacznie jego zakres, odnosząc się w sentencji swo-
jego wyroku jedynie ogólnie do samej dopuszczalności ograniczenia do akt
sprawy wyłącznie w ramach postępowania w przedmiocie zastosowania lub
przedłu\
enia stosowania tymczasowego aresztowania. Przepis art. 156 ż 5
36
P. W i l i ń s k i, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Proku-
ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 74.
37
J. S k o r u p k a, W kwestii dostępu tymczasowo aresztowanego do wniosku przedmiocie
tymczasowego aresztowania oraz akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym na margi-
nesie orzeczeń sądów powszechnych, Palestra 2008, nr 7 8, s. 37.
38
P. K a r d a s, P. W i l i ń s k i, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy
w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7 8, s. 27.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
22
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
k.p.k. dotyczy natomiast dostępu do akt w toku całego postępowania przygo-
towawczego, bez względu na stosowanie wobec podejrzanego środka za-
pobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Jednocześnie jed-
nak uzasadnienie wyroku wskazuje na to, \
e stwierdzając zasadność zarzu-
tów dotyczących braku przesłanek odmowy, Trybunał uznał ten argument za
wystarczający do ogólnej dyskredytacji regulacji przewidującej mo\
liwość
odmowy dostępu w odniesieniu do art. 2 Konstytucji RP. Ponadto Trybunał
w swoim orzeczeniu nie odniósł się do kwestii organu decydującego o do-
stępie do akt sprawy, w szczególności zaś ustalającego zakres ujawnionego
podejrzanemu materiału dowodowego, a tak\
e nie rozstrzygnął problemu
organu właściwego i trybu kontroli decyzji o udostępnieniu lub odmowie
udostępnienia pewnej części materiału dowodowego39.
Mimo jednak powy\
ej wskazanych wątpliwości zawartych w orzeczeniu
Trybunału, wyrok z dnia 3 czerwca 2008 r. jest niewątpliwie przełomowy
z punktu widzenia gwarancji procesowych. Ujawniające się w kontekście tego
wyroku zagadnienia wskazują na konieczność nowelizacji obowiązujących
przepisów przesądzając w pewnej części zakres przyszłego rozwiązania40.
Z powy\
szym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego koresponduje
równie\
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który stoi
na stanowisku, i\
z potrzeby zagwarantowania przeprowadzenia skuteczne-
go śledztwa mo\
e wynikać konieczność utrzymania w tajemnicy części ze-
branych podczas śledztwa informacji w celu zapobiegnięcia wpływaniu na
dowody przez podejrzanych i zakłócaniu przebiegu procesu; Jednak\
e, ów
słuszny skądinąd cel nie mo\
e zostać osiągnięty kosztem istotnych ograni-
czeń praw do obrony. W związku z tym, informacje wa\
ne z punktu widzenia
oceny zgodności z prawem aresztowania danej osoby nale\
y udostępnić we
właściwy sposób obrońcy podejrzanemu41. Europejski Trybunał Praw Czło-
wieka nie stawia zatem wymogu udostępnienia tymczasowo aresztowanemu
całości materiałów postępowania przygotowawczego. Jednak\
e podejrzany
i jego obrońca powinien mieć dostęp do akt tego postępowania w zakresie
niezbędnym do efektywnego podwa\
ania zasadności i legalności areszto-
wania42.
Realizacja uprawnienia zagwarantowanego w art. 6 ust. 3 Konwencji Eu-
ropejskiej będzie sprowadzała się nie tylko do mo\
liwości \
ądania podania
mu ustnie podstaw zarzutu oraz sporządzenia na piśmie uzasadnienia po-
stanowienia o przedstawieniu zarzutu, ale tak\
e do poznania dowodów
zgromadzonych przez organy ścigania. Z kolei to uprawnienie, łącznie
z uprawnieniem, do posiadania mo\
liwości do przygotowania obrony, obej-
39
Ibidem, s. 29.
40
Ibidem, s. 32.
41
Wyrok ETPCz z dnia 25 czerwca 2002 r., sprawa nr 24244/94.
42
Postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 23 sierpnia 2007 r., II AKz 412/07.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
23
A. Szczotka
muje prawo podejrzanego do \
ądania udostępnienia mu zebranego materia-
łu dowodowego, w tym akt postępowania przygotowawczego43.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca 2008 r. polemi-
zuje z dotychczas dominującym poglądem w orzecznictwie, zgodnie z któ-
rym odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym nie
narusza prawa do obrony44. W uzasadnieniu swojego wyroku Trybunał
przedstawił jednak w sposób bardzo rzetelny i precyzyjny te aspekty odmo-
wy dostępu do akt sprawy, które niewątpliwie naruszają prawo do obrony.
W świetle powy\
szego, nie ulega więc wątpliwości, \
e dotychczasowa linia
orzecznicza, a tak\
e praktyka polegająca w przewa\
ającej części spraw na
odmowie dostępu do akt sprawy powinny ulec zmianie. Wydaje się, \
e naj-
wy\
szą odpowiedzialnością Trybunał Konstytucyjny obarczył organ prowa-
dzący postępowanie przygotowawcze, w którego gestii ciągle pozostaje re-
alizowanie dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym. Wo-
bec faktu, i\
przepis art. 156 ż 5 k.p.k. nie utracił mocy obowiązującej, zada-
niem organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze będzie takiego
jego stosowanie, które zagwarantuje podejrzanemu realizację jego konstytu-
cyjnych i konwencyjnych praw, w tym przede wszystkim prawa do obrony.
Access to case files in pre-trial proceedings
Abstract
This article discusses the access to the case files in pre-trial proceedings.
The need for touching upon this problem, despite many relevant publications
43
J. S k o r u p k a, Udostępnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,
s. 69.
44
W postanowieniu z dnia 4 września 2007 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie orzekł, i\
nie ma
racji obrońca podejrzanego, zarzucając, \
e odmówienie mu dostępu do akt śledztwa naru-
sza równość stron i uniemo\
liwia mu obronę. Nie ma takiego naruszenia, bowiem właśnie
\
ądanie dostępu do akt narusza równość, skoro podejrzany nie ma obowiązku wyjawienia
wszystkich posiadanych wiadomości o badanych zdarzeniach. Ujawnienie dowodów dla sto-
sowania aresztowania obezwładniałoby śledztwo, które wszak dopiero dowody gromadzi, by
udowodnić czyny podejrzanego (II AKz 384/07, KZS 2007, nr 9, poz. 45). W innym orzecze-
niu z dnia 13 paz
dziernika 2005 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie postanowił, i\
 Prawo do rze-
telnego procesu nie oznacza uprawnienia obrońcy do dostępu do materiałów śledztwa na
ka\
dym jego etapie, lecz polega na wiedzy o określonych w ustawie czynnościach śled-
czych, prawie do uczestniczenia w niektórych z nich i prawie do zaznajomienia się z całością
materiałów, gdy postępowanie podlega ukończeniu (II AKz 366/05, KZS 2005, nr 10, poz.
29).
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
24
Dostęp do akt sprawy w postępowaniu...
available, was triggered by the Constitutional Tribunal s decision of 3 June
2008. The Tribunal addressed a number of extremely important issues that
somewhat clarify the institution of access to case files in pre-trial proceed-
ings. This article is particularly meant to confront the institution in question
with the constitutional right of defence. Thus, the key point hereof is that,
regulated under Article 156 ż 5 of the Code of Penal Procedure, the access
to case files in pre-trial proceedings fails to meet standards set forth in the
Constitution and Convention.
Prokuratura
i Prawo 2, 2009
25