M.ZDZIECHOWSKI
RELIGIA I SZTUKA
W sprawie Legend
Niemojewskiego %
%
W K R A K O W I E ,
C Z C I O N K A MI D R U K A R N I > C Z A S U <
1902.
5Wxm
N AKA
AD EM AUTORA.
O d p o w i e d z
moją na ankietę Krytyki� w spra�
wie konfiskaty Legend Niemojewskiego poprze�
dzam ściśle z nią wiążącą się odpowiedzią na inną
ankietę o stosunku religii do sztuki, z którą zwrócił
się był do mnie przed dwoma laty przyjaciel mój
Gabryel Sarrazin, w imieniu redakcyi pisma La
łerre nouvelle, ówczesnego, a dziś już nie istnie�
jącego organu młodych idealistów francuskich.
Odpowiedz
ową pisałem po francusku, więc też
przedrukowuję tu z Terra nouvelle jej tekst pier�
wotny, dodając do tego przekład polski, dokonany
przez X. Ignacego Charszewskiego i umieszczony
przezeń w pięknym jego szkicu Religia i Sztuka,
który wyszedł w S/owic warszawskiem 7. r. 1901,
Nr. 5 8 - 6 0 .
UNE FOI CONFESSIONELLE EST ELLE
INDISPENSABLE a L ESSOR DE L ART ?
J e distingue dans le sentiment religieux l  6l6-
ment social et l llgment m6taphysique, qui corre�
spondent aux deux directions fondamentales de
l esprit humain: le r6alisme et l id6alisme. Selon
la preference que l art peut avoir pour l un ou
l autre de ces elements, on cherche dans la reli�
gion soit un frein aux passions et une base pour
l ordre social et politique, soit la vŁrit6 supreme
sur Dieu et le monde, c est-^-dire une direction
�R ozróżniam w uczuciu relig ijn em dw a p ie rw ia stk i:
społeczny i m etafizyczny, k tó re o d p ow iad ają d w u zasad n i�
czym k ieru n ko m u m y stu lu d z k ie g o : realizm ow i i idealizm ow i.
S tosow nie do tego, ku któ rem u z ty ch p ierw iastk ó w p rze�
chy la się sztuka, p oszuk ujem y w relig ii ju i to w ęd zid ła dla
nam iętności, oraz p od staw y dla p o rząd k u społecznego i po�
litycznego, ju i to najw y ższej o B ogu i św iecie p raw d y , n a�
dającej życiu w ew n ętrzn em u kieru n ek . Rzeczą jest oczyw istą
i n a tu r a ln ą , i i pierw szy z ty ch żyw iołó w p rz e w a ia w u m y -
słow ości w ielkich P apiez
ów , p raw n ik ó w i m ę ió w s ta n u ;
podczas gdy ó w dru g i d ro isz y jest m istyko m i w iększości
Ś w iętych. N iem niej oczyw istem jest rów nież, i e w łaśn ie
pierw iastek m etafizyczny uczucia religijnego w chodzi w bez-
de la vie int^rieure. II est Evident que le premier
616ment prddomine chez les grands papes, les 16-
gistes et les politiciens; le second, par contre, est
plus cher aux mystiques et a la plupart des saints.
II est non moins Evident que c est l 6l6ment m6-
taphysique du sentiment religieux, qui se trouve
en rapport imm6diat avec l art; or, ii mon avis,
il ne peut avoir sur l art qu une influence salu-
taire et vivifiante.
L  Art, c est l intuition de l lnfini. De la pro-
fondeur et de la vivacit6 de cette intuition depend
la puissance de l'essor lyrique. Or, je ne le vois
nulle part aussi imp^tueux que dans la po6sie hŁ-
braique. S 6lancant vers l Au-DeI&, elle d^couvre
dans les abimes de l infini non un principe des
choses, abstrait et d6nu6 de vie, non une divinity
inconsciente ou demi-consciente ensevelie dans un
Nirvana panth^iste,  mais un Dieu personnel,
p o śred n ie sto su nki ze sztu k ą : otóż, zdaniem m ojem , m oże
on m ieć na sztuk ę jedy nie w p ty w zbaw ienn y i ożyw czy.
" %Sztuka  to intuicya N ieskończoności. O d głębokości
i sto pn ia o żyw ien ia tej intu icy i zaw isła potęga lirycznego
p o lotu . N igdzie zaś nie zn ajd u ję tak potężnego rozm achu,
jak w poezyi h eb rajsk iej. W zb ijając się w zaśw iaty , o d n aj�
du je o n a w p rzepastny c h przestrzeniach nieskończoności 
n ie o d erw an y i m a rtw y początek w szechrzeczy, nie bóstw o
nieśw iad om e lub p ó ł-ś w ia d o m e , zatopion e w panteistycznej
n irw a n ie , lecz B oga osobow ego, żyw e u rzeczyw istnien ie
n ajw yższy ch tęsk n o t duszy, O jca n ie b ie s k ie g o ... K ról-p sal-
m is ta , ro zm yślając o B o g u , w p ad a w z a c h w y t, k tórem u
ró w neg o niem a w dziejach p o ezy i. a w kontem placy i tej
w y ry w a m u się z przepełnio nej ekstazą piersi ów w span iały
 7 
la realisation vivante des aspirations supremes de
9H5, le Pere celeste....... Et la contemplation de
ce Dieu prosterne le Roi-psalmiste en une extase
qui n a pas d egale dans l histoire de la po6sie;
elle lui arrache ce cri sublime, que tout homme
est menteur, Omnis homo mendax (Ps. 115), qui
cherche 9 exprimer l'lnexprimable.
Cette idee de Dieu constitue aussi le fond du
christianisme. Elle jette un eclat foudroyant sur
l abtme incommensurable, qui separe la creature
dont les jours dedinent comme l ombre� (Ps. 101),
du Createur, qui change les cieux et la terre,
comme un manteau� tandis que Lui demeure eter-
nellement le meme. Par cela meme, cette con�
ception de la Divinite deroule devant l ame, qui
cherche la perfection, des horizons infinis et igno
res de toutes les autres conceptions de Dieu et
de la vie.
o k rz y k : O m nis homo m e n d a x! t. j. k łam cą jest w szelki
człow iek, gdy usiłuje w yrazić N iew y pow iedzialne.
T a sam a idea B oga jest rów n ież p odstaw ą ch ry sty a-
nizm u. R zuca ona p io run ujący blask w n iezm ierzon ą p rze�
paść, dzielącą stw orzenie, którego dni schodzą jako cień�
(Ps. 101, 12), od S tw ó rcy, k tó ry �odm ienia ziem ię i niebiosa,
jako odzienie (27), podczas gdy Sam p ozostaje w iekuiście
n iezm ienny m . Już przez to sam o roztacza takie pojęcie B ó�
stw a przed szuk ającą doskonałości duszą w id n ok ręg i nieskoń �
czone, obce w szystkim in nym po glądom na B oga i życie.
K rótko m ów iąc, chrześciańska idea B oga d aje sztu ce intu icy ę
nieskończoności w y jątk o w o głęboką i szczególnie po tężn ą.
�W szakże w zy w ając duszę do życia w y ższego i do
kontem p lacyi, przek raczającej granice rozu m u , w sp ie ra jedn o -
En un mot, l idće chrćtienne de Dieu inspire
k 1 art une intuition de 1 Infini particuliśrement
intense.
Mais, tout en invitant 1 ame Ł une vie supć-
i
rieure et ći une contemplation, qui finit par dćpasser
les limites de 1 intelligence et de la pensće, le
christianisme  et c est sa supćrioritć  vient
en meme temps au secours de la faiblesse humaine,
en faisant descendre des Cieux le Dieu tout-puis-
sant et en l'humanisant dans la personne du Divin
Mćdiateur, qui est la Voie, la Vćritć et la Vie�.
Le Christ, c est la personnification concrete et abso-
lument parfaite de 1'Idćal, c est le guide Eternel....
Et entre le Christ et les hommes s  ćtend
la milice lumineuse des Elus, des Saints, comme
les appelle l Eglise catholique,  ces vćritables
surhumains�, qui reprćsentent, chacun ći sa ma-
niere, les innombrables aspects de l Idćal.
cześnie ch ry sty anizm (i to jest jego w yższość nad sta rym
judaizm em ) słabość lud zką zstąp ien iem z Niebios w szech�
m ocnego Boga, w cielonego w osobie Boskiego P ośrednik a,
k tó ry sta l się �D rogą, P ra w d ą i Ż yw otem (Jan, XIV , 6).
C h ry stu s jest k o n k retn em i bezw zględnie do sk o nalen i u o so�
bieniem id eału i P rzew od nikiem w iek uisty m .
A pom iędzy C h ry stu sem i ludz
m i rozw ija się św ietne
w ojsk o W y b ran y ch , Ś w iętych  jak ich zow ie K ościół k a�
tolicki  ty ch jedynie p raw dziw y ch �N adludzi, z k tórych
k ażd y na sw ój sposób o dbija w sobie coraz odm ienne, a nie�
skończenie ro zm aite stro n y ideału.
�Streszczam się. Jeżeli idea Boga, któreg o im ię jest
�św ięte, lecz straszne (P s. 98, 3), czyni w ielkość i podnio-
słość poezyi h eb rajsk iej, to zrozum ien ie i przed staw ienie try -
 9 
Je me resume. Si l idee de Dieu, dont le nom
est saint, mais terrible� fait la grandeur de la
podsie hebrai'que  la comprehension et la re�
presentation de l elan triomphal des ames eiues
vers Dieu vient completer la conception de l An-
cien Testament; et, dans la poesie chretienne, la
grace s unit la grandeur. Le Seigneur, devant
la face duquel nul homme ne sauraTt etre justifie
(Ps. 142), puis le Christ, l homme-Dieu, enfin les
saints  les Surhumains  voilgrandioses pour inspirer l art des nations chr6-
tiennes.
D  entre les confessions chretiennes, c est le
catholicisme qui offre le plus de ressources a la
realisation de cet ideal. Dans les mysteres de la
foi catho'lique, (et notamment dans le mystere du
Saint-Sacrement) Dieu se donne plus entierement
^ l homme; et l homme se sent porte par h\ meme
um falnego dusz w y b rany ch lo tu do Boga u zup ełn ia m yśl
S tarego T e sta m e n tu ,  i dzięki tem u w poezyi chrze-
ściańskiej do M ajestatu przybyw a w dzięk. T a k w ię c : Pan,
przed k tó rego obliczem  nie uspraw iedliw i się żaden żyjący
(Ps. 142, 2), następnie C h ry stu s czyli B ó g -cz ło w ie k , w reszcie
Św ięci, ow i N adludzie  oto trzy w span iałe żyw ioły ku
n atch nieniu sztuki ludó w chrześciańskich.
Z pośród zaś ch rześciańskich w yznań , najw ięcej do
urzeczyw istn ienia tego ideału śro d k ó w daje katolicyzm . W ta �
jem nicach w iary kato lickiej, a zw łaszcza w p rzedziw n ej ta �
jem nicy N ajśw . S ak ram entu , Bóg najpełniej od d aje się ludziom ;
a człow iek naw zajem , czuje się przez nią najb ardziej sk ło n �
nym do m iłości i w dzięczności w zględem B oga. T u jest
z
ró dło tego d uch a sam ozaparcia i m iłosierdzia, tego -sza-
I O
& plus d amour et de reconnaissance envers Dieu.
Voih'i la source de cet esprit de renoncement et
de charity de cette foiie de l amour� que le Pere
Lacordaire exaltait dans le catholicisme et dont
l'Eglise n a cess6 de donner de magnifiques exem-
ples. Les courants protestants, qui ont 6t6, au
dlbut, une protestation courageuse contre l omni-
potence de l'Eglise et les abus du clergg, ont fini
par s allier aux passions rŁvoltdes contre l'lddal
asc6tique de la perfection trac6 par la religion ca-
tholique. Cet IdŁal, l Eglise l a gard6 jusqu 4 nos
jours. II a guide ceux qui fuyaient le monde, afin
de prier dans la solitude pour les pechŁs des
hommes (o beata solitudo, o sola beatitti do) 
et ceux qui, enflamm^s par une sainte pitiŁ, s Ł-
lancaient dans le monde, afin de. consoler les
humbles et de chatier les puissants.
leństw a m iłości, któ re w katolicyzm ie tak w ystaw iał O.
L acordaire, i k tóreg o św ietn y ch p rzykład ów K ościół nie p rz e�
stał w yd aw ać. P rądy bow iem p rotestan ckie, k tó re zaczęty
byty od w y stąp ien ia ze śm iatym p rzeciw w szechm ocy K o�
ścioła i n adużyciom kleru pro testem , skończyły na sprzy m ie�
rzeniu się z nam iętnościam i, zb u nto w anem i przeciw ideałow i
ascetycznem u doskonałości, jaki w skazała religia katolicka.
Ideału tego Kościół strzegł i zach ow ał go az
do dni naszych.
P row ad ził on tych, którzy uciekali od św iata, aby się m ogli
w sam otności m odlić za g rzech y ludzkie (o beata solitudo,
o sola b e a titu d o !�), i tych, k tó rzy , zapaleni św iętą g o rli�
w o ścią , w św iecie po zostaw ali dla niesienia pociechy m a�
luczkim i k arcen ia m ożnych .
 1 I 
En consequence, et pour r6pondre Ł l  impor-
i
tanle question par laquelle vous demandez si une
foi confessionnelle est indispensable Ł l essor de
i
l Art�,  je reponds: Oui, elle I est bien souvent.
L  ideal moral et religieux, tel qu il a ete concu
par le catholicisme, prete des ailes puissantes & l ar-
tiste chaque fois qu il veut s elever vers les regions
les plus pures de la vie interieure. II faut etre un
gdant comme Tolstoi, pour savoir y penetrer de
ses propres forces.
Mais, cet ideal a-t-il ete realise dans l Art et
y a-t-il donne les preuves de sa superiorite? Oui
 dans l architecture de vos magnifiques cathe-
drales gothiques, dans la peinture religieuse de
l ltalie et de l Espagne, dans la D ivine Comedie
de Dante. Et je me permcts de citer ici une re-
marque ingenieuse de Frederic Ozanam : Le chan-
tre du Paradis perdu, voulant decrire les portes
"W ycho dząc z tego założenia, w odpow iedzi n a do�
niosłe p y ta n ie : Czy w iara w y zn an io w a jest nieo dzow nym
w aru n k iem p olotu sztu k i?-  ośw iadczam , iż jest nim bardzo
często. Ideał m oraln y i relig ijn y, taki, jak go po jął katolicyzm ,
użycza arty ście p otężny ch skrzyd eł w ó w cza s, gdy zechce
w znieść się w najczystsze, nad zm y słow e k rain y życia w e�
w nętrznego . T rzeb a b y być tak po tężny m , jak T o łsto j, ażeby
w te sfery o w łasnych siłach przeniknąć.
"Ale, czy ten ideał u rzeczy w istn ił się w sztuce i czy
zło ży ł sw ojej w yższości dow od y? O w szem , w y kazał się w a r�
chitek tu rze w span iały ch tu m ó w gotyckich, w m alarstw ie re-
ligijnem W io ch i H iszpanii, w �Boskiej K om edyi D antego.
�Pozw olę sobie przytoczyć tu taj głębo ką u w agę F ry �
deryka O z a n a m a : �Ś piew ak R a ju straconego  m ów i on 
 12 
de l Enfer, s Łpuise en images gigantesques. II
forme les portes de neuf couches de m6tal et de
diamant; il y met une palissade de feu; il y fait
asseoir ces deux monstrueuses figures': la Mort
et le P6ch6, et il ne rdussit qu i'i 6tonner ses
lecteurs. Dante, au contraire, ne d6crit rien. II
n a besoin ni du fer, ni du feu; il lui suffit d une
�inscription de neuf vers, et il nous laisse con-
stern6s!... Et en effet, puisque ses vers immortels
lui sont dictds par ce frisson d'6pouvante infinie
que cause un esprit fascin6 par la splendeur de
l ame mystiquement unie a Dieu, la vision de la
chute de cette ame, alors qu elle se s^pare volon-
tairement de son prototype 6ternel.
Malheureusement, l inspiration catholique n a
touch6 jusqu ti present que fort peu les regions
de la podsie. La raison en est bien simple. On
a eu le tort d allier, en Art, les deux 616ments
chcąc opisać Piekło, w ysila się na potężne obrazy . S taw ia
p o tró jn e w ro ta o dziesięciu zam kach z kruszcu i d yam en tó w ,
tw o rzy w ał ogn isty , sadza tam dw ie p otw o rn e p o sta c ie : G rzech,
zro dzony z m ózgu szatan a i Śm ierć, sy n a g rzechu,  i w re�
zultacie ty lk o zadziw ia czy telnik a. D ante, przeciw nie, niczego
nie o pisu je. Je m u nie po trzeba ani żelaza, ani płom ieni; w y �
starcza m u dziew ięciow ierszow y napis i już nas w strząsł.
W strząsł, bo te w iersze nieśm ierteln e p od y kto w ał m u ów
dreszcz nieskończonej trw o g i, jaki w um yśle, o czaro w an ym
blaskiem duszy, złączonej m istycznie z Bogiem , w yw o łu je
w izya jej u pad ku, skoro się do bro w o lnie od w iekuistego
sw ego p ierw ow zo ru oderw ała.
"N iestety, n atch nien ie katolickie, zaledw ie do tej pory
dotkn ęło krain poezyi. P ow ód tego bardzo p ro sty . Z łączono
 13 
constitutifs du sentiment religieux, que j ai dćfinis
plus haut. Si l on confesse les vćritćs transcen-
dantes de la religion, on est entrainć par 1& meme
^ vouloir les appliquer bientót a l ordre social,
et cette pente conduit rapidement aux combinai-
sons de la politique, souvent aussi ćloignćes de
l art que de la religion. -- Au dćbut de notre
siecle, l ćcole romantique allemande, guidće par
un sentiment profond et religieux de l Infini, et
dćgoutće de la sćcheresse du rationalisme prote�
stant, se tourna vers le catholicisme, pour plonger
ensuite dans une politique rćactionnaire et y per-
dre son charme et son ćlćvation. Tel fut it peu
pres chez vous le cas de Chateaubriand.
Voil& pourquoi je trouve que M. Huysmans
a eu rćcemment une idće heureuse, en sćparant
dans son livre: E u Route, les platitudes de la
religion, telle qu elle est professće par la foule et
niesłusznie w sztuce oba elem en ty sk ładow e uczucia re lig ij�
n e g o : społeczny i m etafizyczny, o k tó ry ch była m o w a na p o �
czątku. W y znaw cy n ad zm ystow ych p raw d religijny ch radziby
corychlej przy stosow ać je do p o rządk u społecznego, dając
się zaś pociągnąć tendencyom społecznym , łatw o po tej po�
chyłości staczają się ku w y rach ow an io m politycznym , za�
zw yczaj ró w n ie od d alony m od sztuki, jak i od religii. Na
początku naszego w ieku (X IX ), niem iecka szkoła ro m an ty �
czna, w iedziona przez głębokie poczucie nieskoń czo ności,
a zrażo na oschłością potestan ck ieg o racyonalizm u, zw róciła
się ku k atolicyzm ow i po to tylko , aby się pogrąży ć w poli�
tyce reakcyjnej i w ten sp osób sw ój czar i sw o ją w zniosłość
zatracić. P odobnie m niej więcej stało się u w as z C hateau-
briand em .
 14 
souvent enseign6e par ses repr^sentants officiels,
de la religion mystique des ames Łlues, qui fleurit
dans les solitudes de la vie contemplative des mo-
nasteres. En d^voilant les saveurs de la contem�
plation catholique, il a atlir6 vers elle tous ceux,
qui, rebut^s par la duret6 de l 6corce, ne se sen-
taient pas capables de pŁn6trer dans les dedans
du catholicisme; il a par la meme ouvert un vaste
champ & l  inspiration et a l art chr^tien.
Mais, jusqu a present, c est le romantisme po-
lonais seul (Mickiewicz, Slowacki, Krasinski) qui
a su dSvelopper sur un fbnd catholique l iddal
chr^tien de Tame d61ivr6e du joug de la matiere,
emport^e par le feu de la charitŁ au-dessus du
niveau de l homme, unie Si Dieu et cherchant dans
l accomplissement de la volont6 divine son bon-
heur et celui de l humanit6. C  est le prom6th6isme
chr^tien. Aujourd hui & notre 6poque de renaissance
I dlateg o m niem am , z
e H uysm ans m iał m yśl szczę�
śliw ą , gdy nie tak daw n o w sw ej książce E n route� o d�
dzielił płaszczyzny religii, t. j. religię ta k ą , jaką w y znaje
tłu m i jakiej często nau czają urzęd ow i jej przedstaw iciele, 
od religii m istycznej dusz w y b ran y ch , k tó ra kw itn ie w kla�
szto rn y ch życia k ontem p lacyjnego u stro n iach . O dsłaniając
p o n ęty k ontem placyi katolickiej, pociąga on ku niej tych,
k tó rzy zniechęceni tw ardo ścią łu pin y nie czuli się u sp o so �
biony m i do w nikn ięcia w treść, w jądro katolicyzm u, 
a tem sam em o tw o rzy ł szerok ie pole n atchn ienia sztuce chrze-
ściańskiej.
Atoli do tej p ory jed en tylk o rom antyzm polsk i (M i�
ckiew icz, S łow acki, K rasiński) u m iał rozw inąć na gru ncie
katolickim ideał ch rześciański duszy, w yzw olonej z pod jarzm a
 i s 
idćaliste basće malheureusement non sur le culte
de 1 homme uni Ł Dieu, mais sur celui du moi\
t
c est-ft-dire de 1'homme sćparć de Dieu, ce pro-
mćthćisme chrćtien de la poćsie polonaise aurait
dQ etre particulićrement goutć par les intelligences
supćrieures et opposć 9 l individualisme brutal et
bismarckien de Nietzche. Et je suis sur que c est
cela, prćcisćment, qui attire vers Mickiewicz notre
ami commun M. Gabriel Sarrazin, un des nobles
promoteurs de 1 Idćalisme en France.
J'acheve par cette remarque, qu'en France,
vous avez eu aussi un illustre ćcrivain, infiniment
supćrieur 9 Nietzche, comme idćal, et qui pourrait
lui etre opposć parallelement au romantisme po-
lonais: c est celui qui a brulć d une haine aussi
ardente que Nietzche pour �l homme mćdiocre�,
mais q u i, au lieu d exalter le fćroce berserker,
a cćlćbrć le Saint. C'est Ernest Hello. De B Q B 5
m a te ry i, w yniesionej przez m itość płom ienni} ponad ludzkie
poziom y, złączonej w reszcie z B ogiem i szukającej w p eł�
nieniu w oli Jego szczęścia sw ojego i ludzkości. Jest to chrze-
ściański prom eteizm . Dziś, w e w sp ółczesnym nam okresie
o dro dzen ia idealizm u, opartego , niestety, nie n a kulcie po�
jednaneg o z Bogiem człow ieka, lecz na kulcie naszego j a ,
t. j. człow ieka, z B ogiem rozłączonego, dziś ów prom eteizm
chrześciański poezyi polskiej p ow in ien by szczególniej trafić
do serca duszom w yższym i przeciw staw ić się b ru taln em u ,
b ism ark ow skiem u indy w id ualizm ow i N ietzschego. Jestem p rze�
k o nany , i e ten w łaśnie ch arak ter ro m an ty zm u polskiego
pociągn ął k u M ickiew iczow i naszego w sp ólneg o przyjaciela,
szlachetnego krzew iciela id ealizm u w e F ra n c y i, G abry ela
S arrazin a.
 1 6 
que Lamartine, malgrg la prolixity et la faiblesse
d une notable partie de ses Merits, est grand parce
qu il a compost L e Lac, X fyolemeut le Soir, et
plusieurs autres meditations pogtiques, de meme
Hello s est inscrit dans la gloire grace cl quelques
pages sublimes de I Homme et malgrŁ les niaise-
ries de maints articles qu il forgea & l usage des
vieilles devotes.  Nulle part je n'ai rencontrg
un auteur qui ait senti et exprim6 aussi profon-
d^ment l lnfini, Dieu et la mis^re de l homme qui
se sŁpare de Dieu. Fogazzaro seul, dans ses su-
perbes A scensioni Umane pourrait lui etre com�
part, mais avec cette difference fondamentale, que
Fogazzaro adore Dieu dans les splendeurs de Invo�
lution universelle, tandis que Hello le cherche dans
les profondeurs de l  ame. L'Art, dit-il, ne peut
pas ne pas sentir la laideur native de l homme.
II faut qu il la dissimule ou qu il la foudroie�.
�K ończę u w a g ą , że w e F ra ncy i rów nież m ieliście pa�
no w ie znak om itego pisarza, nieskończenie w yżej stojącego
niż N ietzsche, a k tó ry b y m ógt być na rów ni z polskim ro �
m antyzm em tem u ostatn iem u p rzeciw staw io ny . P ala! on tą
sam ą gorącą n ien aw iśc ią, co i N ietzsche, ku człow ieczej
m iernocie i płaskości, lecz zam iast w ynosić dzikiego berser-
k era, w y sław iał Św iętego. P isarzem tym  E rn est H ello.
P odo bnie, jak L am artin e, k tóry pom im o zaw iłości i m ierności
znacznej części pism sw oich, w ielkim jest przez sw oje Le
L ac, Isolem ent�, Soir� i kilka inn ych poetyckich rozm y�
ślań , tak i H ello zapisał w dziejach lite ra tu ry sw e im ię nie-
śm iertelnem i zgłoskam i, dzięki p o dn io słym k artko m sw ego
�C złow ieka, pom im o ckliw ości licznych arty k u łó w , jakie
u k u ł na p ociechę sta ry ch dew o tek. Nigdziem nie spo tk ał
 i 7 
Mais, pour foudroyer, il faut �beaucoup d ćlan
et beaucoup de simplicitć�, comme s exprimait
nagućre Gabriel Sarrazin. Or, la simplicity, ajou-
terais-je, provient de cette puretć de coeur qu im-
plorait le plus grand poćte lyrique de l  Univers,
le Roi-prophćte. Cor mundum crea tu me, do-
tnitie�.
i " Mai 1900.
a u to ra, k tó ry b y czuł i w y raził tak głębok o nieskończoność,
B oga, oraz nędzę człow ieka, k tóry się od Boga od dalił. Je�
dneg o F og azzaro, z jego podniostem i �Ascensioni U m ane*,
m o żn aby z E rn estem H ello po rów nać, z tą ty lk o zasadniczą
r ó ż n ic ą , z
e tam ten uw ielb ia Boga w e w sp an iałościach ew o-
lucyi p ow szech nej, podczas gd y H ello szuka G o w głębinach
duszy. �S ztuka  m ów i o n  nie m oże nie czuć p ierw otnej
szpetoty człow ieka. M usi ją on a osłaniać lub zniszczyć.
Zeby ją w szak że zniszczyć i zm iażdżyć, trzeb a �ogro�
m nego zapału i o gro m nej p ro stoty , jak się nied aw no G abryel
S arrazin w yraził. O tóż p ro sto ta  do d ałbym , poch odzi z czy�
stości serca, o jaką m odlił się n ajw iększy całego św iata poeta
liryczny, k r ó l- p r o r o k : C or m u n d u m crea in m e, D om ine!
2
S z a n o w n a Redakcya K ry tyki postawiła pytanie
w ten sposób, że nie może tu być dwóch odpo�
wiedzi, bo jakże w zasadzie popierać interwencyę
władz policyjnych i prokuratoryi w sprawach sztuki ?
jak nie ubolewać, że wskutek tego uniemożliwia
ię nieraz wystawienie sceniczne dzieł niepośledniej
wartości?
A jednak, stosując zasadę wolności myśli
i słowa nawet najszerzej, niepodobna nie uznać,
że należy jej stawiać tamę, gdy przechodzi w swa�
wolę  i że bywają wypadki, w których inter-
wencya władz staje się potrzebną. Swawolą zaś
jest pornografia, swawolą też utwory bluz
niercze,
czyli takie, w których przedmiotem pośmiewiska
staje się rzecz dla człowieka najświętsza  religia,
będąca wyrazem jego najczystszych, najwewnętrz-
niejszych, a najwyżej sięgających aspiracyj do A b �
solutu, do Prawdy i Dobra najwyższego.
Wynika stąd pytanie, czy p. Niemojewski
dopuścił się w Legendach bluz
nierstwa. �Le�
gendy przeczytałem uważnie, niektóre z przy�
jemnością. W Kusicielach szczerze mię zabawiła
przejrzysta, a dowcipna alluzya do naszych sto�
sunków politycznych, w Ząb za ząb odtworzył
autor nader subtelnie postać starego kapłana, przed�
stawiając to zaciemnienie, jakie na duszę człowieka
dobrego i uczciwego naprowadza jednostronne przy�
wiązanie do litery prawa, głębokim wreszcie jest
pomysł Przeklętego, a zakończenie jego, choć
z nauką Kościoła niezgodne, nie zawiera w sobie
nic bluz
nierczego. Znalazłem jednak w książce
p. Niemojewskiego dwa wyrażenia o pochodzeniu
i stosunkach rodzinnych Chrystusa, nie w formie,
lecz w treści swej bluz
niercze, przy tem nie wią�
żące się z całością, użyte bez potrzeby, więc chyba
z zamiarem podrażnienia uczuć religijnych czyta�
jącego to chrześcianina. Ale, chcąc być pobłażli�
wym, możnaby wyrażenia te, jako wtrącone mi�
mochodem, ignorować, zamknąć na nie oczy. Nie�
stety nie można tego uczynić wobec całej legendy
Wysłaniec. Wprawdzie mowa tam o jakimś
Urielu i jakiejś Sunamis, lecz zanadto przypomina
to Zwiastowanie  i z tego powodu jest rzeczą
obrzydliwą, bluz
nierczą, pomimo poetyczności
formy, parodyą jednego z dogmatów wiary kato�
lickiej, zamachem na niezachwianie ugruntowaną
w każdem sercu katolickiem cześć dla Przenaj�
świętszej Panny. Słyszałem, że treść do Legendy
tej wziął autor z jakiegoś podania egipskiego, że
podobieństwo przeto do Zwiastowania jest przy�
padkowe. Może. W każdym razie z podobieństwa
tego nie mógł autor nie zdawać sobie sprawy,
a na usprawiedliwienie jego to jedno przytoczyć
można, że pomysł swój przeprowadził w formie
delikatnej i dzięki temu stanął przed nami nie
 20 
jako bluz
nierca, świadomie depczący rzecz świętą
dla wierzących, ale jako wychowaniec pokłóconej
z Bogiem i religią cywilizacyi, z atrofiowanym
przez nią zmysłem mistycznym, niezdolny przeto
do zrozumienia, a tembardziej do uczczenia ma�
jestatu religii, która mu się przedstawia, jako zbiór
mytów, nadających się, co najwyżej, do literackiego
traktowania.
Co do mnie osobiście, to, choć członkiem
jestem Kościoła katolickiego i katolikiem prakty�
kującym, choć należę, mówiąc stylem Naprzodu
do �psiarni klerykalneju, jednak tak jestem od
lat młodzieńczych oswojony z bezwyznaniowością
i antyreligijnością dzisiejszego pokolenia, z tem
piętnem kalectwa duchowego, które wskutek tego
noszą rozmaite jego wytwory literackie i arty�
styczne, że poniekąd utraciłem w tym względzie
wrażliwość i po przeczytaniu Legend nie przy-
szłoby mi do głowy dzwonić z tego powodu na
alarm. Ale rozmawiałem niedawno z człowiekiem,
którego wysoce poważam, znacznie starszym ode-
mnie, nie biorącym bezpośredniego udziału w życiu
literackiem i publicznem, lecz wszechstronnie w y �
kształconym, głęboko religijnym i bardzo prawym.
I człowiek ten z bólem i szczerem oburzeniem
mówił mi o Legendach, a w akcyi, która do�
prowadziła do konfiskaty książki, wziął pewien
udział. Uczucia jego są dla mnie miarą uczuć
ogółu wykształconej a gorliwej społeczności kato�
lickiej  i dla tego nie dziwię się i nie mogę
potępić jej protestu przeciwko Legendom.
Korzystając jednak z uprzejmości Redakcyi,
przenoszę kwestyę na inny grunt. P y ta m , czy
wolno, czy poczucie taktu moralnego pozwala,
ażeby autor stojący poza religią i poza Kościołem
poruszał w utworach artystycznych, więc prze�
znaczonych dla szerokich sfer, dogmaty religijne
i wskutek tego  nieraz bez świadomości, albo
na wpół świadomie  przedstawiał je w sposób
bluz
nierczy i obrażał uczucia, stanowiące dla ogółu
społeczeństwa sanctuarium życia wewnętrznego.
Odpowiadam na to stanowczo: nie. Do sanctua�
rium tego nie należy wkraczać obcemu, gdyby
zaś koniecznie uczynić to pragnął, niech nauczy
się przyzwoicie tam się zachowywać, niech milczy,
albo niech z uczuciem życzliwości postara się
wniknąć w istotę tego, co się tam odbywa, innemi
słowy, niech strząsnąwszy z siebie uprzedzenia,
pozna naukę Kościoła, choćby w najogólniejszych
zarysach, a temsamem odejmie wierzącym pokusę
apelowania do władz.
Wszak między Chrystusem, tym Charmant
docteur Renanowskim, zniżonym do więcej, niż
skromnej roli szlachetnego marzyciela i jednego
z poprzedników Marxa, a Chrystusem, w którym
Kościół uczcił Słowo wcielone, jest przepaść nie�
przebyta. A zatem, w imię obowiązku sumienności,
p. Niemojewski, pragnąc odtworzyć postać Chry�
stusa , powinien był poddać się dobroczynnemu
powiewowi dogmatu i poglądu Kościoła ; powinien
był uważnie przeczytać Ewangelię, gdzie na każdym
niemal kroku spotkałby afirmacyę bóstwa Chry�
stusa: Ja i Ojciec to jedno�, powinien też był
z odrobiną dobrej woli przejrzeć Wieczory nad
Lemanem X. Maryana Morawskiego, ten najpię�
kniejszy owoc apologetyki u nas i zastanowić się
nad tem, jak głęboki nasz a świętobliwy myśliciel
pisał o postaci Chrystusa: w której jest pełnia
wszech przedmiotów, jakie ludzkość posiada�.
Piętnem wszelkiego stworzenia jest ograniczenie;
dlatego istotę wszelkiej indywidualności stanowi
wybujanie jednych przymiotów i cech , a cofanie
się, zanik, lub brak innych, dla tego człowiek
każdy jest dzieckiem swego czasu i narodu, 
jeden Chrystus jest uniwersalny, należy do wszyst�
kich epok i narodów: �wszędzie jest w nim coś
niedościgłego, nigdzie nie widać granic; wszędzie
przeziera A b s o lu t " .. . i ztąd to biedna sztuka
ludzka, i pendzel, i pióro, przywykłe charakte�
ryzować indywidualności przez ich ograniczenia,
przez cząstki ideału, które się w nich odbijają, są
zdekoncertowane i bez środków wobec Ideału sa�
mego, w którym, jak energicznie wyraził się św.
P a w eł, mieszka wszystka pełność Bóstwa cie�
leśnie. . . .
I to pojęcie o Chrystusie, jako Słowie wcie-
lonem, nie jest tylko rzeczą wiary, a zatem jakąś
bezpodstawną fantazyą �klechów i klery kałów�,
lecz także syntezą długich stuleci rozwoju myśli
ludzkiej w starożytności, ukoronowaniem jej prze�
czuć, harmonią cudnych marzeń Platona o świecie
idei, czyli wzorów i głębokiej nauki Arystotelesa
o entelechjach, czyli organizujących pryncypach
 23 
rzeczy. W tej samej epoce, gdy apostołowie i Oj�
cowie kościoła formułują skład wiary i dają pod�
stawy dogmatyki, do wyników pod wielu wzglę�
dami analogicznych dochodzą w rozmyślaniach
swoich neoplatonicy, a wielki ich poprzednik Filon
wznosi się do pojęcia najwyższej idei (idea iótuy),
w której się mieści zawartość wszystkich idei, która
jest pierwotnym pierwowzorem świata (An-iiivnov
nar/adeiy/iO), ogniwem wiążącem Boga z duchem
ludzkim, cieniem Boga (oxta tftof) nie  czemś
więcej jeszcze  drugim Bogiem (Sn-rcoo^ tftót,*)
pierworodnym (nnanóynroi) Synem Boga__ I nie
wątpię, że zapuściwszy się z tą pochodnią wiedzy
historyczno filozoficznej w dziedzinę nauki Kościoła,
nawet pisarz poza religią będący zdoła wyrobić
sobie niejakie wyobrażenie o niezmierzonej głębi
teologii, o jej zawrotnych otchłaniach. Zrozumie
on wówczas i uczci w codziennej liturgii kościelnej
najwspanialszy, jaki istnieje, poemat duszy tęskniącej
za Ojcem niebieskim i wznoszącej się do niego za
pośrednictwem Syna, w mistycznej spółce z Jego
ofiarą  a w duszę jego zejdą promienie koją�
cego ciepła z książki najbardziej po Ewangelii
przez wierzących czytanej i kochanej  z N a�
śladowania Chrystusa�, czyli Tego, który, jako
Słowo wcielone, jest wspólnym dla całego rodu
ludzkiego wzorem  i nietylko z wA'aślado7oania�,
ale z modlitw i rozmyślań, które znajdujemy
w każdej niemal książce do nabożeństwa,  i oto
teraz cisną mi się pod pióro słowa z mego M a�
nuale precum, nie dające się w niepospolitej swej
- 24 
sile i zwięzłości przetłomaczyć na język nasz 
słowa papieża Klemensa XI, ofiarującego Stwórcy
wszystkie myśli swoje, słowa i uczynki Cogitanday
ut sint ad T e ; dicenda, ut sint dc T e ; facienda,
ut sint secundum Te; ferenda ut'sintpropter Tc�...
I jakże tu przypuścić, ażeby ludzie, z których
składa się społeczność kościelna, i którzy w tego
rodzaju modlitwie i skupieniu spędzają codziennie
choćby krótką tylko chw ilę, mogli być całkiem
obcy dobrym natchnieniom i myślom! Wprawdzie
nie przetworzyli oni dotąd ziemi w to �miasto
B o że� , które opisał i za którem wzdychał naj�
większy z gieniuszów kościoła  św. Augustyn,
ale dążą ku niemu. Padają i grzeszą, bo ludz
mi
są i wplątani w tragedyę nieskończonej nędzy
i nieprawości ludzkiej. Sumiennie jednak możemy
przeciwnikom naszym odpowiedzieć, że nigdy
i nigdzie nieskończoność tej nędzy naszej nie zo�
stała odczutą tak głęboko i wszechstronnie, jak
w Kościele, i nigdy i nigdzie nie stawiano przed
człowiekiem ideału tak szczytnego, jak też w K o �
ściele. Aby się przekonać o tem, dość zajrzeć do
pierwszej lepszej książki ascetycznej.
Otóż poczucie tej płynącej ztąd dobroczynnej
mocy, którą Kościół może wyłaniać z siebie i którą
obdarza tak jednostki w ich życiu wewnętrznem
i walce z grzechem, jak społeczeństwa w ich dąże�
niach do urzeczywistnienia dobra powszechnego 
poczucie to pociągało ku Kościołowi  nieraz
z siłą niepospolitą  ludzi z kierunkiem myśli
i aspiracyami idealnemi. Chyba nikt nie zaliczy
 25 
St. Szczepanowskiego do tych, że użyję wyrażenia
autora Legend  �szalbierzy ducha, którzy
chwycili na swój plugawy sztandar niepokalane
oblicze Chrystusa*, a jednak człowiek ten wygłosił,
że kto twierdzi, iż �społeczeństwo może rozwijać
się bez religii, ten staje poza obrębem ogólnego
doświadczenia całej ludzkości�, ponieważ zaś re-
ligia przybiera kształty określonego wyznania, więc
nie zawahał się on stwierdzić, że �Polska będzie
zawsze katolicką, albo jej nie będzie.
Idealista ten jeden z najgorętszych, jakich
w ostatnich czasach widzieliśmy, przejął się był
do głębi duchem naszej wielkiej poezyi mesya-
nicznej i kreśląc owe słowa o katolicyzmie Polski,
chciał' być i był w spółce z duchem Mickiewicza,
z duchami myślicieli i poetów naszych, z duchem
Polski całej w najczystszych objawach jej życia
i twórczości. Niech się zastanowią nad tem ci, co
roszczą pretensye do przewodniczenia narodowi
i nauczania go o Chrystusie.
Zakończenie.
iespodzianą a wielką pociechą był dla mnie
ten sympatyczny oddz
więk, który odpowiedz
moja
na ankietę K rytyki znalazła w obozie przeciw�
ników. Wyraz
n y ujrzałem w tem dowód, że istnieje
punkt, w którym zejść się ze sobą mogą ludzie
rozmaitych kierunków u m ysłu , a tym punktem
jest zrośnięta z duszą tęsknota za nieskończonością,
jest tkwiąca w każdem niezepsutem sercu cześć
dla tych pierwiastków mocy, życia i szczęścia, które
płyną z nieskończonych, przeczystych błękitów, jest
wreszcie wynikające stąd mniej lub więcej uświa�
domione, stosownie do wysokości duchowego na�
stroju jednostki, przeczucie, że gdzieś, gdzieś nie�
zmiernie daleko, poza kresem, jak się wyraża św.
Augustyn,*) widoków ziemi, wody, powietrza i nie�
ba, poza kresem nawej wyobraz
ni i marzeń, tam,
gdzie ustaje mowa, i wszelkie znamię zewnętrzne
i wszystko, co przechodząc, staje się (quidquid
transeundo jit)  że tam rozciąga się kraina,
w której życie jest twórczą mądrością wszystkiego,
co było, co jest i co będzie, a mądrość ta jest
*) Conf. IX, 10.
- 27 
przedwieczna, niestworzona, niezmienna, wszech�
obecna, jest tern, czem była i tern zawsze będzie
(non fit, sed sic est, ut fu it , et sic erit semper).
A z tą Mądrością przedwieczną dusza w szybkiem
myśli uniesieniu zetknąć się może, gdy zapomni
o sobie i poza siebie przejdzie, przepojona i za�
chwycona wołaniem rzeczy wszystkich, głosem
wielkim głoszących : nie myśmy stworzyły siebie,
lecz stworzył nas Ten, Który trwa na wieki...*)
Na skrzydłach tego głosu wzniesie się dusza ku
Panu, a Pan przemówi do niej już nie przez rze�
czy stworzone, a przez siebie samego (non per ea,
ser per seipsum). I ztąd owo zachwycenie wielkie,
w którem nauczyciele Kościoła obraz wiekuistej
szczęśliwości przeczuli.
Żądza Boga, ten mistyczny pierwiastek duszy,
to fakt, któremu nikt nie zaprzeczy; im większa
pierwiastku tego moc, tem potężniejszem światłem
jaśnieje dusza, zdobywając z jego pomocą żywioły
oporne. Drugim zaś faktem, którego również nie�
podobna przy dobrej woli nie uznać, jest to, że
najzupełniejsze, jakie sobie wyobrazić możemy, za�
spokojenie owego pędu mistycznego daje religia
katolicka w Sakramencie, ustanowionym przez
Chrystusa na ostatniej Wieczerzy.  Wyznawca
Chrystusa, w katolicyzmie moc swoją czerpiący,
niema prawa nie dążyć do urzeczywistnienia sprawy
Bożej na ziemi. Ale tu grozi mu to wielkie nie�
bezpieczeństwo, że ideę katolicką może on skaleczyć
*) 16.
 28 
w wirze walk stronniczych, że może ugrząść z nią
w bagnie polityki, ziejącej złością do wszelkich od�
miennych zapatrywań i kierunków. Niech więc
idzie ku owemu ognisku mocy, które przy ostatniej
Wieczerzy na wieczne czasy rozniecone zostało
i niech z duszą w niem oczyszczoną, a niedostępną
podmuchom jakiejkolwiek nienawiści zejdzie potem
do walki w imię Prawdy powszechnej, a z tem
hasłem miłości, które niezrównany mistrz myśli
chrześcijańskiej wyraził w nieśmiertelnych słowach:
in certis u n ilas, in dnbiis libertas, in omnibus
charilas,  przedewszystkiem zaś in omnibus
charitas.
Od nas to przecie zależy, ażeby katolicyzm
mógł pociągnąć ku sobie ludzi dobrej woli, któ�
rych znalez
ć można wszędzie, innej zaś ku temu
drogi nie widzę nad owo in omnibus charilas.
Głęboko i pięknie zadz
więczał niedawno ten
głos miłości w liście pasterskim X. Arcybiskupa
Teodorowicza. W obłędach współczesnych umiał
ten dostojnik Kościoła wyczytać tętno duszy dzi�
siejszej, wzdychającej ku sprawiedliwości, i w zy�
wając podwładnych kapłanów do pracy nad zro�
zumieniem ducha wieku, zalecił im, by nie potę�
piali bezwzględnie obłędu, gdy ten jest choć w odro�
binie sprzymierzony ze słusznością. �Przystając na
to  słowa X. Arcybiskupa  co słuszne i spra�
wiedliwe, a odłączając naleciałości fałszu, w tyglu
waszej myśli rozłączycie kruszec od rudy, a cza�
som swoim pokażecie, co kruszcu jest, co złota,
co drogiego metalu, to wszystko wogóle razem,
 29 -
co jedynie nęci umysł, który łatwo przeoczy tru�
jącą domieszkę, wszystko to  powtarzam  w y �
pływa z Ewangelii i łaski, wszystko to się odnaj�
dzie w tej łask szafarce, jaką jest Kościół katolicki.
A człowiek dzisiejszy, zdetronizowany z tych w y �
żyn, na jakie go wzniosła pycha, zbłąkany we
własnym labiryncie, a tęskniący więcej, niż kiedy�
kolwiek, za prawdy zdobyczą, otworzy uszy i serce
ku słuchaniu�__
SPIS RZECZY.
s tr.
P r z e d m o w a ........................................................................................... 3
I. O dp ow ied z
na ank ietę Terre N o u v e lle:
U ne F oi confessionelle est elle indispensable a 1 essor
de 1 A r t ........................................................................................... 5
II. O dpow iedz
n a ankietę Krytyki-.
C zy ap elo w an ie do w ład z po licyjnych i p ro k u rato ry i
w sp aw ach sztuki jest rzeczą u sp raw iedliw io ną. . . 18
Z a k o ń c z e n ie ...........................................................................................26
B I B L I O T E K A
U n iw e rsytetu Sląsklcgc
513 7
nr in w .: BG - 513241
BG W 51 3241