(3 �ii ?-?
^ "? 'u
?? �? ^
5-4 4-J
�i-? ?
?? ?? 41
cś ? ??
? i ?
?? 13
u
rt
5-i
??
?
L
'?
? ?
I
?
?
S' ?,
? ?
5
V


S-H
OJ �i-?
?> '?
?? ??
?-? ?>
OJD ?
?? �?-?
? ?
?? 1
U
cś
s-?
??
u
?
^ ?
? ??
3 u
(U 22 u
? .?
-? N
0 L '
? rt
rt c
L rt
? -o
^-> CC
? c
>> ca
N
I? jd
CU rt
u .d

'c U
rt -o
L Uh
? c
?? 1-I
?i a,
�-*
??
?
� Copyright by Temida 2 Białystok 2001
Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny), włącznie z fotokopiowaniem - bez pisemnej zgody wydawcy.
ISBN 83-86137-87-8
Recenzent: Witold Marciszewski
Opracowanie graficzne i typograficzne: Jerzy Banasiuk
Rysunek na okładce: Michał Gisztorowicz
Redakcja techniczna: Jerzy Banasiuk
Korekta:
Katarzyna Włodarczyk-Gil
Wydawca: Temida 2
Przy współpracy i wsparciu finansowym Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku
Spis treści
Anna Żdanuk, Anna Gulińska
1. Wstęp do opracowania.......................................................................7
Izabela Gajewska
2. Sprecyzowanie tematu - tezy pracy...................................................8
Wojciech Januszkiewicz, Michał Podbielski
3. Konstrukcja pracy magisterskiej......................................................13
Joanna Rutkowska
4. Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej...................................26
Magdalena Kun, Tomasz Cytrynowicz
5. Metody badań naukowych................................................................36
Izabela Gajewska
6. Czytanie materiałów.........................................................................45
Izabela Gajewska
I. Umiejętność referowania..................................................................49
Cezary Żelaźnicki
8. Dokumentowanie wykorzystanych materiałów...............................56
Anna Gulińska, Anna Żdanuk
9. Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej.........................................68
Agnieszka Borowska, Sebastian Rynkiewicz
10. Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału.....................78
Małgorzata Sawicka
II. Zagadnienie plagiatu.......................................................................88
5
12. Przydatne adresy internetowe.........................................................90
13. Literatura........................................................................................93
1. Wstęp do opracowania
Intencją autorów niniejszej publikacji było stworzenie książki o charakterze poradnika, mogącej towarzyszyć magistrantowi na każdym etapie pisania pracy magisterskiej. Adresowana jest ona głównie do studentów prawa ale może okazać się pomocna studiującym inne kierunki.
Powstała w myśl zasady "przez studenta dla studenta", stanowi kompilacje, założeń i wniosków zaczerpniętych zarówno z literatury fachowej, jak i z własnych doświadczeń. Poszczególne jej rozdziały zostały napisane przez różne osoby - seminarzystów z prawa międzynarodowego publicznego, stąd też różnorodność stylów. Napisana bardziej "językiem korytarzy" niż sal wykładowych, z założenia ma być przystępna w odbiorze, ułatwić analizę i zrozumienie trudnych, ale istotnych, zagadnień związanych z metodologią pisania pracy magisterskiej. Zwracając uwagę na gwałtowny rozwój nauki i techniki, poruszono tu również istotną kwestię gromadzenia materiałów przy pomocy internetu.
Książka ta nie ma aspiracji zastąpienia dostępnych na rynku wydawniczym poradników, pisanych przez innych autorów. Stanowić ma ich uzupełnienie o świeże i bliskie potrzebom odbiorców doświadczenia.
Autorzy będą wdzięczni za wszelkie komentarze dotyczące zarówno treści, jak i struktury tej publikacji.



7
2. Sformułowanie tematu -tezy pracy magisterskiej
Skąd wziąć temat?
Szczęśliwi Ci, którzy idąc na studia wiedzą doskonale z jakiej dziedziny i na jaki temat będą pisali swoją pracę magisterską. Szczęśliwi, bo mając taki pomysł zwykle są nim albo szczególnie zainteresowani, albo zmuszeni przez kogoś lub coś do opracowania tego właśnie zagadnienia. W jednym i w drugim wypadku nie muszą się martwić o to jakie seminarium a potem temat pracy wybrać.
Nie ulega wątpliwości, że podjęcie takiej decyzji podyktowane własnymi zainteresowaniami gwarantuje już na wstępie więcej zapału i determinacji. Przyjemniej i szybciej pracuje się przecież nad zagadnieniami, które sami chcemy zgłębić.
Nieocenioną pomocą od samego początku są zajęcia seminaryjne, podczas których w grupie osób zainteresowanych tą samą gałęzią prawa i pod przewodnictwem wszechwiedzącego promotora można wszelkie pomysły przedyskutować i uporządkować a w rezultacie znaleźć najlepszy temat pracy.
Jeśli już zupełnie nie wiesz jaki wybrać temat, pamiętaj że nie jesteś sam. W końcu profesor musi się do czegoś przydać. Są tacy promotorzy, którzy narzucają tematy, są tacy, którzy wysłuchają zainteresowań studentów i natchnięci ich myślą pomogą stworzyć dobry, mądrze brzmiący temat. Pozostawienie bowiem studentom wyboru tematu... może skończyć się różnie. Z jednej strony zmusi do samodzielnego wybrania zagadnienia i nie pozwoli zrzucić odpowiedzialności na profesora, z drugiej - może się odwlekać w nieskończoność.
O czym musisz pamiętać?
Jak słusznie zauważył A. Pułło, wybierając temat trzeba myśleć nie tylko o tym o czym pisać, ale także jak pisać biorąc pod uwagę umiejętności i możliwości działania. Z różnych przyczyn temat może być oceniany jako trudny lub łatwy. Odkrycie tego nie jest możliwe od razu, w momencie pierwszego kontaktu z tematem. Jest to jeden z ważniejszych powodów, dla których pierwsze sformułowanie tematu ma cha-
8
Sformułowanie tematu - tezy pracy magisterskiej
rakter wstępny1. Najpierw więc należy odnaleźć szerszy zakres a potem zawężyć go do konkretnego problemu. Przykładowo, moje zainteresowanie międzynarodowym prawem lotniczym miało charakter ogólny. W trakcie "oczytywania" się w temacie zawęziłam je do współczesnych propozycji zmian w tym prawie, a na końcu potraktowałam koncepcję "wolnego nieba" jako propozycję najbardziej odpowiadającą potrzebom owych zmian.
Temat powinien być zatem tak wąski, aby zrealizowanie go nie było za trudne oraz umożliwiało wykazanie się uzdolnieniami najwyżej cenionymi w pracy twórczej2.
A może trochę przykładów?
Moja grupa seminaryjna podzieliła się na dwa obozy: piszących pracę z zakresu międzynarodowego prawa publicznego i zajmujących się tematyką prawa europejskiego. Wachlarz pomysłów z jednej i drugiej strony był wynikiem wielu "burz mózgów" serwowanych nam konsekwentnie przez promotora. Przykładowe tematy to: ochrona ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych, koncepcja normatywna azylu dyplomatycznego w Ameryce Łacińskiej, koncepcja "wolnego nieba" jako determinant zmian w reglamentacji międzynarodowego lotnictwa cywilnego, prawo człowieka do środowiska w prawie międzynarodowym, instytucja stowarzyszenia we Wspólnocie Europejskiej na przykładzie Grecji i Polski, zadania i funkcje Europejskiego Banku Centralnego - sterowanie zjawiskami ekonomicznymi poprzez procedury prawne, zasada swobody prowadzenia działalności gospodarczej w porządku prawnym Wspólnoty Europejskiej.
Jak to wygląda w praktyce?
Przyjrzyjmy się więc jak kształtowanie tematu, tezy i tytułu wygląda w praktyce. Załóżmy, że interesuje Cię zagadnienie samostanowienia narodów. Opisanie tego zagadnienia na zasadzie skąd pochodzi, jak się rozwijało i co z tego wynikło nie stanowi żadnego wyzwa-
1 A. Pułto: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 33.
2 Ibidem: s. 38. l
9
Sformułowanie tematu - tezy pracy magisterskiej
nia intelektualnego, sprowadza się do streszczenia kilku pozycji. Należy więc znaleźć jakieś odniesienie, ciekawe ujęcie interesującego cię zagadnienia. Na przykład: "Zasada samostanowienia narodów jako norma o charakterze ius cogens w prawie międzynarodowym" - to już ambitny i ciekawy tytuł pracy.
W ramach takiego tematu należy następnie sprecyzować, jakie zagadnienia prawne (innymi słowy problemy badawcze) mają z nim związek. W praktyce najłatwiej jest sprecyzować po prostu pytania, na które należałoby udzielić odpowiedzi. Dla podanego przykładu postawić można między innymi następujące pytania:
1. Jak można zdefiniować normę ius cogensl
2. Jakie relacje istnieją między zasadą a normą?
3. Jakie kryteria musi spełniać norma aby została zakwalifikowana do ius cogensl
W dalszej kolejności powinieneś rozważyć, czy jedno z tych pytań można podnieść do rangi zasadniczej tezy (celu pracy) wskazanej we wprowadzeniu czy nawet w podtytule. W podanym przykładzie podtytuł mógłby mieć formę zdania: "Kryteria doktrynalne i normatywne" zaś celem mogłoby być wskazanie istnienia lub braku kryteriów normatywnych.
Należy również pamiętać o tym, że cel pracy (także jeśli sformułowany jest w formie tezy) powinno się przełożyć na logiczną sekwencję wszystkich tych zagadnień, których analiza jest niezbędna do potwierdzenia albo odrzucenia tezy. Dla podanego przykładu sekwencję taką stanowiłyby zagadnienia, takie jak:
1. Pojęcie zasady i normy prawnej.
2. Definicja normy o charakterze ius cogens.
3. Charakter zasady samostanowienia narodów.
Każde z tych zagadnień powinno być analizowane w kolejnych rozdziałach, zgodnie z treścią podtytułu, czyli równolegle w płaszczyźnie doktrynalnej oraz normatywnej.
Zagadnienie samostanowienia narodów daje szerokie pole do popisu, można je wykorzystać w formie różnorodnych ujęć. Przykładami są następujące tytuły prac magisterskich:
10
Sformułowanie tematu - tezy pracy magisterskiej
1. Zasada samostanowienia narodów a zasada integralności terytorialnej państw w prawie międzynarodowym.
2. Formy realizacji oraz treść zasady samostanowienia narodów w świetle orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Timoru Wschodniego.
3. Secesja jako forma realizacji zasady samostanowienia narodów, na przykładzie byłego ZSRR oraz byłej Jugosławii.
4. Prawo do samostanowienia narodów - aspekty prawne i polityczne.
Tak naprawdę, pisanie pracy magisterskiej wcale nie jest trudne ani czasochłonne. Dobra organizacja pracy i świadomość tego, co chce się udowodnić lub przekazać oraz trochę czasu i determinacji - w zupełności wystarczy.
Weźmy jeszcze jeden przykład i w schematycznym skrócie przyjrzyjmy się kolejnym etapom powstawania pracy:
1. Przedmiot zainteresowania - temat: ekstradycja przestępców.
2. Sformułowanie tytułu pracy - Ekstradycja przestępców -prawo czy obowiązek państw?
3. Teza I: Wyłączną podstawę obowiązku w tym zakresie może stanowić umowa międzynarodowa (nie musi być to umowa o ekstradycji a w braku umowy nie powstaje obowiązek).
4. Teza II: W przypadku, gdy umowa istnieje charakter przestępstwa stanowiącego podstawę wniosku o ekstradycję determinuje charakter obowiązku państwa, do którego wystąpiono o ekstradycję.
5. Cel pracy: weryfikacja tezy I i II
6. Zarys planu pracy:
I. Pojęcie oraz podstawy prawne ekstradycji przestępców
II. Przestępstwa pospolite (prawo do wydania, gdy brak umowy; obowiązek jeśli umowa taka istnieje; uwzględnienie wyjątków w zawartej umowie)
III. Przestępstwa polityczne (norma zwyczajowa zakazująca ekstradycji)
11
Sformułowanie tematu - tezy pracy magisterskiej
IV. Zbrodnie przeciw pokojowi, ludzkości oraz wojenne (obowiązek ekstradycji)
V. Przestępstwa uznane za szczególnie niebezpieczne przez całą społeczność międzynarodową (obowiązek alternatywny: wydania albo ścigania przed własnymi sądami)
Przecież to każdy potrafi...
12
3. Konstrukcja pracy magistreskiej
Kiedy pisać plan pracy?
Gdy masz już ustalony temat pracy możesz zabrać się do napisania planu. Na pierwszy rzut oka może się to wydawać proste, jednak pozory mylą. Sporządzenie planu pracy wymaga sporego wysiłku, ale jeżeli solidnie się przyłożysz, zaprocentuje to w przyszłości, gdyż dobrze ułożony plan pokryje się później z podziałem pracy na rozdziały oraz pomoże w zredagowaniu spisu treści.
Jak napisać plan, skoro jeszcze nic nie przeczytałem?
Sporządzenie planu to jeden ze wstępnych etapów pisania pracy magisterskiej, dlatego nie bój się, że nie jesteś w stanie go napisać bo nie przeczytałeś jeszcze żadnej książki. Przeciwnie, to nawet lepiej, ponieważ nie zostałeś jeszcze "zepsuty" przez poglądy autorów tych pozycji. Masz świeże, niczym niezmącone podejście do tematu i własne spojrzenie na cel, charakter i konstrukcję swojej pracy magisterskiej. Jest to Twój atut. Możesz to wszystko wykorzystać i sprawić, że Twoja praca nie będzie jedną z wielu na półce w zakładzie, a poza tym da Ci odrobinę satysfakcji. Oczywiście, nie da się napisać pracy nie mając "zielonego pojęcia" o przedmiocie pracy, jednak do napisania planu będzie się od Ciebie wymagać jedynie ogólnej znajomości tematu.
W tym punkcie rodzi się pytanie: skąd ją wziąć?
Skoro zdecydowałeś się pisać pracę na wybrany przez siebie temat, to chyba w jakiś sposób Cię on interesuje, a więc coś już na ten temat słyszałeś lub czytałeś. Jednakże jest to ciągle niewystarczające. Należy to jakoś uzupełnić.
Jasne, tylko jak to zrobić nie czytając całych książek?
Przypomnij sobie jak robiłeś to w liceum, gdy nie chciało Ci się czytać lektur obowiązkowych i uzupełniających. Czytałeś (zresztą jak my wszyscy) streszczenia. Streszczeń opracowań naukowych raczej w księgarniach nie znajdziesz, ale jest na to inny sposób. Po prostu przej-
13
Konstrukcja pracy magistreskiej
rzyj spisy treści interesujących Cię pozycji, przekartkuj je - nie czytaj ich w całości, a tylko wybrane fragmenty, które przyciągnęły Twoją uwagę. Całością nie zaprzątaj sobie na razie głowy.
Tak przygotowany, możesz zasiąść do pisania planu pracy.
Co robić dalej?
Możesz do tego podejść na dwa sposoby. Pierwszy z nich, to pójście po "linii najmniejszego oporu" i zastosowanie "metody przestawnej", czyli przepisanie z wybranej przez Ciebie literatury tytułów rozdziałów i poprzestawianie ich w odpowiedniej kolejności. Drugi jest bardziej ambitny, trudniejszy, ale równocześnie dający większą satysfakcję. Wymaga on zastosowania tzw. metody "burzy mózgów".
Zasiądź wygodnie w fotelu, weź kartkę i długopis i pisz wszystko, co na temat Twojej pracy przychodzi Ci do głowy. Nie zrażaj się faktem, że myśli, które się pojawiają na pierwszy rzut oka wydają się banalne i mało rozsądne. To są właśnie te najlepsze pomysły, wyłącznie Twoje i oryginalne. Wykorzystaj je w pisaniu planu.
Jak zredagować plan?
Plan pracy powinien stanowić logiczną, zamkniętą całość, będącą odzwierciedleniem Twojej pracy w "pigułce". W pisaniu poszczególnych punktów planu staraj się stosować równoważniki zdań oraz dbaj o to, aby każdy kolejny punkt wynikał z poprzedniego.
Aby plan był przejrzysty i czytelny, nie powinieneś się zbytnio rozwodzić nad każdym punktem, a jedynie skupić się na ich podstawowej charakterystyce. Staraj się zawrzeć informacje w formie syntetycznej, ale zarazem jasno sygnalizującej o co w określonym punkcie chodzi. Pomoże Ci w tym podział punktów na podpunkty, które doprecyzują ich zawartość, a w przyszłości ułatwią podział pracy na rozdziały oraz sporządzenie spisu treści. Nie zamieszczaj w planie danych na temat wykorzystanej przez Ciebie literatury, itp., gdyż nie jest to ich właściwe miejsce. Przedstawisz je w bibliografii i innych wykazach na końcu pracy.
Pamiętaj, że plan piszesz przede wszystkim dla siebie. Ma on Ci ułatwić późniejszą pracę i nadać Twojemu dziełu pierwsze ramy.
14
Konstrukcja pracy magistreskiej
Ponadto podlegać on będzie ocenie promotora, który dzięki planowi zapozna się z Twoją wizją pracy i naniesie niezbędne poprawki. Mam nadzieję, że poniższy przykład spowoduje, iż będzie ich jak najmniej.
Temat.
Zadania i funkcje Europejskiego Banku Centralnego. Instrumenty prawne Europejskiego Banku Centralnego a sterowanie zjawiskami ekonomicznymi poprzez procedury prawne.
1. Zadania i funkcje EBC
1.1. Utrzymanie cen na stabilnym poziomie
1.2. Definiowanie i wprowadzanie w życie polityki monetarnej w obszarze wspólnej waluty Euro
1.3. Emisja pieniądza
1.4. Zarządzanie rezerwami walutowymi banków w systemie ESBC
2. Gwarancje niezależności a kontrola działalności EBC
2.1. Status członków, przywileje i immunitety
2.2. Autonomia budżetowa
2.3. Gwarancje strukturalno-prawne
2.4. Obowiązki sprawozdawcze EBC
2.5. Kontrola sądowa działalności EBC prowadzona przez Trybunał Sprawiedliwości
3. Instrumenty prawne EBC
3.1. Rozporządzenia
3.2. Decyzje
3.3. Zalecenia
3.4. Opinie
4. Procedury prawne EBC
4.1. Procedury EBC
4.2. Procedury Rady Naczelnej
4.3. Procedury Zarządu
15
Konstrukcja pracy magistreskiej
5. Praktyka
5.1. Sterowanie praktyki ekonomicznej poprzez procedury prawne
5.2. Statystyka
Czy istnieje reguła dotycząca wielkości pracy magisterskiej?
Pamiętaj, iż nie ma takiej reguły3. Najważniejszym twoim zadaniem jest dokładne i wyczerpujące opracowanie tematu, którym się zajmujesz. Dlatego też, zarówno praca czterdziestostronicowa jak i trzykrotnie większa może być uznana za odpowiednią, po spełnieniu wyżej wymienionego warunku.
Jakie wymiary powinna mieć praca magisterska?
W przypadku twojego kierunku studiów (myślę o naukach humanistycznych) powszechnie akceptowanym i stosowanym rozmiarem papieru jest format A44. Najłatwiej jest go zakupić, a co najważniejsze pasuje on do wszystkich drukarek komputerowych. Używa się zazwyczaj papieru koloru białego, jak kość słoniowa.
Jakie są metody "pozornego zwiększenia" objętości pracy magisterskiej?
Kiedy wchodzimy do sali Zakładu Prawa Międzynarodowego UwB, czyli miejsca mojego seminarium, od razu spostrzegamy biblioteczkę, na której stoją ustawione w równym rzędzie prace magisterskie naszych starszych kolegów. Wszystkie są oprawione w ciemne okładki, tworząc jedną zwartą, złowrogą całość, która nas biednych magistrantów, odstrasza swoją objętością, Jednak po dokładniejszej eksploracji uczucie strachu i lęku powoli odchodzi, zwłaszcza w chwili organoleptycznego zbadania jednej z nich. Okazuje się wtedy, że nie jest to wcale wielka, niezmierzona księga, którą z ledwością można przeczytać, a o napisaniu lepiej nawet nie wspominać. Wszystkie one (a przynajmniej
3 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 13.
4 Format ten ma wymiary 210 mm na 297 mm, jest najczęściej używanym i spotykanym rozmiarem papieru w przypadku amatorskich zastosowań drukarek i zakładów kserograficznych.
16
Konstrukcja pracy magistreskiej
te z ostatnich lat) napisane zostały oraz wydrukowane dzięki użyciu komputera. Zastosowano w nich możliwości jakie daje nam ten wspaniały wynalazek, czyli: duża czcionka (co powiesz na rozmiar 14), większe niż zazwyczaj odstępy między liniami (może 1.5 odstępu), jeśli i tego jest za mało aby praca osiągnęła satysfakcjonujące Cię rozmiary można jeszcze zwiększyć marginesy na stronie. Dzięki tym wszystkim zabiegom praca magisterska otrzymuje należne jej naukowemu znaczeniu rozmiary i wielkość.
Co powinno się znaleźć na stronie tytułowej?
Opracowanie strony tytułowej nie powinno nastręczyć Ci wielu kłopotów. Istnieje pewien kanon informacji, które powinny znaleźć się na niej.
Oto one:
1. Nazwa uczelni, wydziału, kierunku studiów, jednostki organizacyjnej uczelni, w której pisana jest praca,
2. Imię i nazwisko autora,
3. Tytuł pracy,
4. Tytuł, stopień naukowy oraz imię i nazwisko osoby, pod której bacznym okiem została napisana praca,
5. Siedziba uczelni i rok napisania pracy.
Jakie jeszcze zasady obowiązują przy tworzeniu strony tytułowej?
Teraz postaram się dać kilka praktycznych rad, które uchronią Cię od popełnienia faux pas już na pierwszej stronie:
- "pierwsze primo" - pamiętaj o poprawnym użyciu skrótów przy podawaniu tytułu i stopnia naukowego promotora - np. praca magisterska napisana pod kierownictwem prof. dra habil. Pawła Brożka lub praca magisterska napisana pod kierownictwem prof. dr. hab. Pawła Brożka.
- "drugie primo" - nie stawiaj kropek na stronie tytułowej po tytułach i nazwach, za wyjątkiem skrótów, o których w "pierwszym primo",
17
Konstrukcja pracy magistreskiej
- "trzecie primo" - swoją pracę magisterską możesz pisać zarówno pod kierunkiem jak i pod kierownictwem Twojego promotora (oba sformułowania są poprawne).
Ostatnia moja rada - strona tytułowa pracy magisterskiej nie jest najlepszym miejscem do zamieszczania jakichkolwiek rysunków, zdjęć czy chociażby uwag wielbiących Twojego promotora czy recenzenta.
Niżej podaję przykładową stronę tytułową.

------
UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU
Wydział Prawa
Zakład Prawa Międzynarodowego Publicznego
Tomasz Frankowski
Status jeńca w prawie wojennym
Praca magisterska napisana pod kierownictwem prof. dr. hab. Jerzego Engela
Białystok 2001
----
18
Konstrukcja pracy magistreskiej
Do czego służy spis treści?
Ma on do spełnienia ważną rolę. Jest mianowicie elementem, który pozwoli czytelnikowi zorientować się w treści pracy, a przede wszystkim w sposobie ujęcia przedmiotu pracy magisterskiej oraz formie i sposobie zaprezentowania tematu. Nie lekceważ redagowania spisu treści, gdyż poprawne jego skonstruowanie może zaważyć na, jakże ważnym, pierwszym wrażeniu z lektury Twojej pracy.
Jakie są generalne zasady tworzenia spisu treści?
Zapewne wiesz już czym jest spis treści (wynika to chociażby z zastosowania wykładni językowej). Pewnych trudności może jednak dostarczyć samodzielne jego opracowanie na potrzeby Twojej pracy magisterskiej. Musisz pamiętać, że jak każdy element pracy naukowej także budowa spisu treści rządzi się pewnymi regułami, których powinieneś się trzymać. Pozwoli Ci to stworzyć czytelny i jasny spis treści, który ułatwi korzystanie z twojej pracy potencjalnym czytelnikom (oby był to ktoś spoza obligatoryjnego kręgu zainteresowanych, czyli samego autora, promotora i recenzenta). Bardzo użyteczny jest w tym względzie stworzony uprzednio plan pracy, który w moim wypadku prawie w stu procentach pokrył się z późniejszym kształtem i zawartością spisu treści. Właściwy podział na rozdziały i inne elementy (np. podrozdziały) zapewni klarowność i jasność spisu treści. Po tym zostanie już jedynie techniczny aspekt utworzenia spisu treści.
W którym miejscu pracy magisterskiej umieścić spis treści?
W opracowaniach dotyczących pisania prac magisterskich5 natknąć się możesz na słuszną uwagę, iż odpowiednim miejscem dla spisu treści jest to, gdzie łatwo możesz go odnaleźć. Wydaje się, że optymalną lokalizacją spisu treści jest druga strona pracy, czyli ta następująca po stronie tytułowej.
Z czego składa się spis treści?
Podstawową częścią składową spisu treści są tytuły rozdziałów. Każdy, a przynajmniej większość rozdziałów składa się z kilku pod-
5 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 16.
19
Konstrukcja pracy magistreskiej
tytułów, czy też podrozdziałów (nazwa nie jest tu najistotniejsza). Te z kolei mogą dzielić się na jeszcze bardziej szczegółowe jednostki redakcyjne. Wszystkie części rozdziałów, które wyodrębnione zostały przez Ciebie w tekście podstawowym pracy magisterskiej, powinny znaleźć swoje miejsce w spisie treści. Oprócz rozdziałów pamiętaj aby zawrzeć także pozostałe elementy, z których składa się praca magisterska.
Do nich należy zaliczyć:
Wstęp
Zakończenie
Wykaz cytowanych źródeł (Źródła)
Wykaz cytowanej literatury (Bibliografia)
Wykaz innych materiałów (np. wykorzystane zasoby internetowe)
Możliwe jest również zaliczenie Wstępu i Zakończenia jako kolejnych rozdziałów pracy, np.:
Rozdział I. Wstęp
Rozdział X. Zakończenie
Obie formy są prawidłowe, użycie jednej z nich jest uzależnione jedynie od uzgodnienia z promotorem oraz Twojego własnego poczucia estetyki. Pamiętaj jednak, iż zawsze Wstęp i Zakończenie są odrębnymi elementami pracy magisterskiej.
W spisie treści należy również podawać po każdym wyróżnionym fragmencie pracy (tak rozdziale jak i podrozdziale) stronę, na której się on rozpoczyna.
Spis treści
Rozdział I. Wstęp.............................................................................................................1
Rozdział II. Charakterystyka zasady swobody prowadzenia działalności
gospodarczej....................................................................................2
1. Definicja przedsiębiorstwa...................................................................................4
2. Pojęcie swobody prowadzenia działalności gospodarczej..................................6
20
Konstrukcja pracy magistreskiej
3. Podstawy prawne obowiązywania zasady swobody prowadzenia działalności gospodarczej..........................................................................................9
4. Formy prowadzenia działalności gospodarczej..................................................11
5. Zagadnienia związane ze wzajemnym uznawaniem kwalifikacji......................13
6. Różnice między swobodą prowadzenia działalności gospodarczej
a swobodą świadczenia usług..................................................................................16
Rozdział III. Przedmiotowy zakres zastosowania zasady swobody
prowadzenia działalności gospodarczej...........................................................18
1. Prawo podejmowania działalności gospodarczej na własny rachunek.............18
2. Prawo zakładania i kierowania przedsiębiorstwami..........................................21
Rozdział IV. Podmiotowy zakres zastosowania zasady swobody
prowadzenia działalności gospodarczej...........................................................23
1. Osoby fizyczne..................................................................................................23
2. Spółki ................................................................................................................26
Rozdział V. Ograniczenia zasady swobody prowadzenia
działalności gospodarczej..................................................................................28
1. Dobro ogółu społeczeństwa...............................................................................28
2. Działalność związana z wykonywaniem władzy publicznej.............................30
3. Ochrona porządku publicznego, zdrowia publicznego
i bezpieczeństwa publicznego.................................................................................32
4. Instrumenty ochrony realizowania zasady swobody prowadzenia działalności gospodarczej........................................................................................40
Rozdział VI. Zakończenie..............................................................................................45
Wykaz cytowanej literatury...........................................................................................48
Wykaz źródeł prawa.......................................................................................................50
Wykaz innych materiałów..............................................................................................51
Konstrukcja pracy magistreskiej
Jaka jest przewaga napisania wstępu przed całością pracy?
Po krótkim zastanowieniu się wydaje się zasadne napisanie wstępu na początku prac nad twoim dziełem. Ale czy winno być tak w rzeczywistości? Nie wiesz przecież z całą pewnością, zresztą nie możesz przewidzieć, jaką formę przyjmie finalne dzieło Twojej wieloletniej edukacji. Podczas pisania pracy magisterskiej pojawiają się wątpliwości, jak będzie ona wyglądała, co oraz w jaki sposób ujęte znajdzie się w treści jej jądra - czyli merytorycznej części pracy. Przed napisaniem całości bardzo trudno jest przewidzieć jaki kształt oraz jaką treść otrzyma Twoja praca.
Również w moim wypadku pojawiały się te wątpliwości. Musiałem rozważyć, czy wstęp napiszę po ukończeniu całej pracy magisterskiej, czy też, jak namawiał mnie promotor przed stworzeniem całości. Wydaje się mi teraz, iż bardziej korzystny i pożądany jest model, poparty zresztą wieloletnim doświadczeniem oraz autorytetem Profesora, zakładający napisanie wstępu na początku. Za przyjęciem tego rozwiązania świadczą:
- mając napisany już plan pracy oraz wstęp do niej, łatwiej Ci będzie pisać poszczególne części pracy magisterskiej, jakimi są jej rozdziały;
- we wstępie możesz podać jaką metodę pisania pracy magisterskiej zastosujesz, to pozwoli ci z kolei pracować w sposób bardziej przemyślany oraz sprawi, że praca magisterska otrzyma postać logicznego wywodu, którego wartość merytoryczna będzie z całą pewnością większa, a tym samym da to Ci większą satysfakcję z trudu i zadowoli również promotora i recenzentów Twojej pracy;
- założenie użycia konkretnej metody naukowej na starcie, zdopinguje Cię do większego intelektualnego wysiłku, co równoznaczne będzie z podniesieniem poziomu naukowego całej pracy magisterskiej.
Na zakończenie uwag dotyczących pisania wstępu pamiętaj, że w każdej chwili możesz wnieść poprawki i uzupełnienia do niego. Dla-
22
Konstrukcja pracy magistreskiej
tego też nie powinieneś się obawiać pisania wstępu na początku pracy nad pracą magisterską.
Co to jest rozdział?
Według definicji podanej w Słowniku Języka Polskiego PWN6 rozdział to: "jedna z części, na jakie dzieli się książka, dzieło literackie, naukowe itp." Jest to bardzo prosta, jednocześnie wyczerpująca całe zagadnienie definicja. Mimo to, postaram się ją nieco rozszerzyć. Rozdział jest podstawową częścią składową pracy magisterskiej, choć istnieje teoretycznie możliwość używania innych nazw (np. część), to termin rozdział jest najbardziej popularny i powszechnie akceptowany. Na moim seminarium nie znalazł się nikt odważny (a może po prostu świadomy istnienia innej nomenklatury) aby używać innych określeń w miejsce rozdziału. Także i Tobie proponuję to tradycyjne i konserwatywne podejście do nazywania głównych części Twojej pracy rozdziałami.
Co powinno znaleźć się w jednym rozdziale?
Trzeba uczciwie przyznać, iż ta część pracy jest trudna i wymaga sporo wysiłku. Od jej poprawnego wykonania zależeć będzie przecież kształt Twojej pracy magisterskiej. Bardzo pomocny w tym momencie będzie opracowany już uprzednio plan pracy. W nim bowiem dokonałeś już przecież podziału merytorycznego pracy, a więc najdonioślejszego dla oceny całej pracy.
W każdym rozdziale powinieneś zawrzeć pewną zamkniętą część, element zagadnienia, który w Twoim mniemaniu zasługuje na oddzielne potraktowanie i wyróżnienie jakim jest stworzenie osobnego rozdziału. Pamiętaj, że powinieneś to zrobić w sposób jasny i przejrzysty tak aby czytający pracę, dostrzegł Twój zamysł, było to dla niego klarowne i logiczne. Powinieneś mieć także na względzie to, aby w danym rozdziale wyczerpać zagadnienie, którym się aktualnie zajmujesz - tak by uniknąć powtórzeń w innym fragmencie pracy.
6 Stownik Języka Polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
23
Konstrukcja pracy magistreskiej
Ile powinno być rozdziałów?
Tak jak w wypadku rozmiaru całej pracy, tak i tu nie istnieje generalna regułą co do ilości rozdziałów. Ich liczba zależna jest zarówno od obszerności tematu, jak też od sposobu jego ujęcia. Nie obowiązuje zasada: im więcej tym lepiej.
W jaki sposób podzielić rozdział?
Rozdział może być podzielony na części, posługując się przykładami ze świata sportu, na dwie jak w przypadku meczu futbolowego, trzy - tercje w hokeju, cztery - tyle ponoć jest kwart w koszykówce, więcej przykładów niestety nie przychodzi mi do głowy, a części rozdziałów może być więcej. W tym wypadku te mniejsze jednostki nazywamy podrozdziałami lub częściami. Istnieje też oczywiście możliwość, że rozdział będzie jednolity, bez żadnych mniejszych jednostek.
W innym przypadku, pamiętaj aby dokonać podziału rozdziałów według tego samego wzoru, używając jednakowych oznaczeń dla części składowych we wszystkich rozdziałach. Np.:
Rozdział I. ...
1.1. ...
1.2. ...
1.3. ...
1.3.1. ...
1.3.2. ...
1.4. ... Rozdział II. ...
1. ...
1.2. ...
1.2.1. ...
Pamiętaj, iż podział taki ma głównie za zadanie uporządkowanie i uczynienie klarownym i czytelnym zawartości danego rozdziału. Dlatego tez nie należy zbytnio komplikować i rozdrabniać tego podziału.
24
Konstrukcja pracy magistreskiej
Jeżeli zdecydowałeś się używać cyfr (1, 2, 3), czyń to konsekwentnie w całej pracy, jeżeli wolisz litery (np. ?, ?, ?) - rób podobnie.
Czym różni się podział na rozdziały od planu pracy?
Podział na rozdziały jest, w zasadzie, odzwierciedleniem przygotowanego uprzednio planu pracy. Właśnie przy opracowywaniu planu dokonałeś podziału całego tematu na części. Teraz przyszło ci nadać ostateczny kształt poszczególnym częściom pracy, a więc zastanowić się nad tytułami kolejnych rozdziałów oraz ich części składowych.
Co napisać w zakończeniu?
Przede wszystkim w zakończeniu powinna znaleźć się synteza całego zagadnienia, ogólne ujęcie prac nad którymi spędziłeś tyle tygodni. Pamiętaj też aby nie powielać treści, które znalazły już swoje przytulne schronienie w treści poszczególnych rozdziałów.
Jak to zrobić?
Miej na uwadze, że zarówno wstęp, jak i właśnie zakończenie są chętnie czytane, przez osoby oceniające pracę, na początku, przed zagłębieniem się w meritum sprawy. Dlatego też ważne jest abyś napisał zakończenie w pięknym stylu, poprawną polszczyzną, w sposób, który wprawi czytających w stan zachwytu i podziwu nad Twoim kunsztem pisarskim i warsztatem.
25
4. Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Nadszedł moment, gdy temat jest już zaakceptowany, cele ustalone, a plan gotowy lub prawie gotowy. Teraz trzeba przystąpić do gromadzenia materiałów. Jest to najbardziej pracochłonna lecz także jedna z najistotniejszych czynności, które musisz wykonać będąc magistrantem. Od zebranych materiałów zależy powodzenie pisania i ostateczna jakość pracy. Warto byłoby zadać sobie kilka istotnych pytań na ten temat. Po pierwsze:
Jakie materiały będą Ci potrzebne?
Myśl twórcy posługuje się tworzywem, którym są dane faktyczne zawarte w materiałach pierwotnych oraz dane i poglądy zawarte w publikacjach. Materiały do pracy magisterskiej autorzy opracowań na temat pisania tejże dzielą na pierwotne i wtórne7. Materiały pierwotne mogą być gotowe, zawarte w aktach i dokumentach oraz pochodzące z badań empirycznych8. Te ostatnie przydają się młodym adeptom sztuki prawniczej jedynie w dość ograniczonym zakresie. Stwierdzam to z punktu widzenia osoby piszącej pracę magisterską z prawa międzynarodowego. Oczywiście w niektórych dziedzinach mogą być ważne (kryminologia, prawo administracyjne, prawo finansowe), ale materiały empiryczne nie stanowią najczęściej podstawowego źródła wiedzy przyszłego prawnika.
Materiały wtórne to literatura, czyli podstawa całej Twojej pracy.
Materiały pierwotne - co warto wykorzystać?
Zacznę od materiałów doświadczalnych. Myślę, że jedna forma empirycznego zdobywania wiedzy może okazać się całkiem użyteczna. Chodzi mianowicie o wywiad.
7 M.in.: S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 28; M. Święcicki: Jak studiować? Jak pisać pracę magisterską?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1971, s. 178,
8 A. Pułło: Prace magisterskie i licencjackie - poradnik dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze
PWN, Warszawa 2000, s. 41
26
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Materiały gotowe wykorzystywane przez przyszłych prawników to przede wszystkim ustawy, umowy międzynarodowe, uchwały, dokumenty organizacji międzynarodowych, orzecznictwo (sądów krajowych i międzynarodowych). Krótko mówiąc wszelkie źródła prawa, których potrzebujesz do realizacji celów swojej pracy.
Z punktu widzenia studenta prawa ciekawym źródłem informacji mogą być wszelkiego rodzaju materiały kongresowe9. Do wykorzystania są tu więc sprawozdania, referaty, zapisy wystąpień z kongresów, konferencji, sympozjów, seminariów i innych spotkań o naukowym (zwłaszcza, ale nie tylko) charakterze.
O czym trzeba pamiętać zbierając materiały pierwotne?
Przez całe studia prawnicze uczyłeś się szeregu przeróżnych zasad. Zapamiętaj jeszcze trzy związane z gromadzeniem materiałów gotowych. Zapewniam (wiedza empiryczna), że są w tym przypadku tak ważne jak konstytucyjne zasady ustrojowe. Przede wszystkim Twoje pierwotne materiały gotowe muszą być wiarygodne, a więc pochodzić z pewnych źródeł, być sporządzone w rzetelny i staranny sposób. Bacznej uwagi wymagają tłumaczenia - nawet oficjalne zawierają błędy, nie mówiąc już o rozbieżności znaczeń poszczególnych słów w różnych językach. W miarę możliwości warto korzystać z tekstów oryginalnych, oczywiście wymaga to pewnej praktyki w tłumaczeniu tekstów specjalistycznych10. Dwie pozostałe zasady to zupełność i odpowiedniość materiałów - te warunki są spełnione, gdy materiały dostarczają wszystkich danych niezbędnych do napisania pracy11. Natłok informacji - nawet ważnych i istotnych - jest jedynie przyczyną zbędnego zamętu w głowie autora. Realizacji tych postulatów służy przede wszystkim właściwa selekcja tekstów.
Literatura - dlaczego jest tak ważna?
Literatura stanowi paliwo rakietowe Twojej rakiety i dlatego jest najważniejsza. Bez niej daleko nie polecisz. Śmiem wręcz przypusz-
9 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 13.
10 Patrz: rozdział na temat czytania literatury
11 Szerzej M. Święcicki: Jak studiować? Jak napisać pracę dyplomową?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966, s. 177 i nast.
27
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
czać, że pojazd nie ruszy z miejsca. Zasadniczo wiesz tyle, ile przeczytałeś. Od odpowiedniego doboru literatury zależy w dużej mierze ocena pracy. Nie dziw się więc, że złośliwy promotor każe ci tworzyć fiszki i notatki, a do tego wymaga poddania tego procesu swojej wnikliwej (i oczywiście niezwykle potrzebnej) kontroli.
I znów trochę ważnej teorii: autorzy opracowań dzielą literaturę na pozycje zwarte (książki) i ciągłe (artykuły w periodykach i czasopismach), naukowe i inne12, a publikacje książkowe na podręczniki, monografie, inne opracowania naukowe, prace popularnonaukowe, wydawnictwa encyklopedyczne i informacyjne13. Podziały są istotne ze względu na przydatność danej publikacji w pracy. Oczywiście najbardziej pożądane są książki naukowe, ale uzupełnienie pracy tekstem o nieco lżejszym charakterze może ją wzbogacić (tylko trzeba pamiętać o temacie pracy i jej naukowym charakterze). Artykuły dzieli się na naukowe, publicystyczne i informacyjne. I znów te naukowe są dla Ciebie najważniejsze.
Ciekawym materiałem jednak może być, przy odpowiednim wykorzystaniu, artykuł publicystyczny. Podczas czytania takiego tekstu może nastąpić "faza olśnienia"14. Brzmi dziwnie, ale chodzi po prostu o wykorzystanie dziennikarskiego instynktu i polemicznego zmysłu autora i podążenie tropem nowej myśli. Korzystanie z takich źródeł jak pisma publicystyczne lub gazety codzienne nadaje pracy waloru aktualności i wnosi pewną świeżość myśli - niezwykle cenioną zazwyczaj przez promotorów. Baczną uwagę zwróć na tytuł pisma i nazwisko autora. Kilka przykładowych tytułów: "Polityka", "Wprost", "Prawo i Życie", "Gazeta Prawna", "Rzeczpospolita", "Gazeta Wyborcza", "Newsweek", "Time", "Wall Street Journal", "L'Observateur", "Die Zeit".
Studenci prawa korzystają chętnie z wszelkiego rodzaju gloss, omówień, recenzji, not, głosów w dyskusji. Traktowane są nieco odrębnie, bo trudno określić, do którego rodzaju materiałów można je zali-
12 A. Pułto: Prace magisterskie i licencjackie - poradnik dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 42.
13 M. Święcicki: Jak studiować? Jak napisać pracę dyplomową?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966, s. 179.
14 M. Podstawka, W. Wójcicki: Zasady pisania prac dyplomowych i magisterskich, Wydawnictwo "Wieś", Warszawa 1999, s. 26.
28
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
czyć. Zawsze trzeba podać rodzaj takiego opracowania - czego nie robisz np. w przypadku artykułów naukowych i miejsce jego publikacji. Oto przykłady:
A. Szpunar: Glosa do orzeczenia SN z 18.03.1981, opubl. OSP 1982, poz. 20
w A. Łopatka: Sprawozdanie z XV międzynarodowego Kongresu Prawa Porównawczego (Bristol 26.07 - 1.08.1998), Państwo i Prawo, nr 12/1998
Ś?? EUMC Position Papers for the European Conference against Racism: Ali Different Ali Eąual, Strasbourg, 11-13 Oct. 2000, niepubl.
Jak znaleźć literaturę, której potrzebujesz?
Kiedy już wiesz dlaczego, dowiedz się jak. Poszukiwanie odpowiedniej literatury to żmudne i pracochłonne zajęcie, ale jego efekt będzie widać w ostatecznej wersji pracy magisterskiej. Najtrudniej oczywiście zacząć. Od czego? Tutaj przydadzą się wiadomości o reakcjach łańcuchowych. Zacznij od podręczników przedmiotu - najlepiej od najnowszych wydań, przestudiuj tam pilnie bibliografię Twojego tematu. Potem kierując się zasadą od ogółu do szczegółu (oczywiście nie jest to norma ius cogens, ale upraszcza sprawę) idź dalej takim sposobem w obranym przez siebie kierunku, przeglądając kolejno wskazywane w przypisach (zauważysz przy okazji dlaczego męczysz się nad tworzeniem przypisów i docenisz ich wartość) pozycje. Poszukiwania będą tym trudniejsze i bardziej żmudne, im mniejszą liczbę opracowań napisano na Twój temat. Ambitny magistrant ma wtedy jednak większe możliwości. Pomoże ci bardzo bibliografia w fachowych czasopismach. Jeśli twoim tematem jest zagadnienie współczesne - wystarczą pisma z kilku ostatnich lat. W periodykach prawniczych zazwyczaj na końcu zamieszcza się bibliografię książek i artykułów. Doświadczenia własne pozwalają mi na polecenie takiej metody z czystym sumieniem. Dla przykładu kompleksową bibliografię można znaleźć w "Państwie i Prawie" ("Polska Bibliografia Prawnicza"), "Studiach Europejskich". Czasem poruszasz się trochę po omacku, ale światełkiem w tunelu może okazać się autor, tytuł, słowo w tytule, wydawnictwo w przypadku książek.
29
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Wiesz już jak, teraz trochę o tym, czego szukać. Na początku ważne są ogólne, globalne ujęcia tematu. Służą poznaniu tła, zapoznaniu się z terminologią, opanowaniu wiedzy z określonej dziedziny. Przede wszystkim jednak potrzebujesz opracowań monograficznych w zakresie tematu, który Cię interesuje. To podstawa do głębszego poznania zagadnienia.
Przydaje się prawie wszystko, co jest z tematem związane, ale zbyt wiele pozycji w spisie literatury nie zawsze najlepiej świadczy o autorze pracy magisterskiej. Teraz powinien nastąpić drugi etap Twojego kontaktu z literaturą, czyli selekcja15. Wybór może być trudny. Jak go dokonać? Nazwisko autora publikacji, data wydania książki czy pisma - bardziej wartościowe z punktu widzenia pracy prawniczej są oczywiście nowsze - czy renoma wydawnictwa powinny stanowić drogowskaz. Selekcji literatury dokonuj kierując się dwoma zasadniczymi kryteriami: kompletności i fachowości. Książka wydawana kilka razy powinna być w twojej bibliografii tylko raz (chyba, że kolejne wydania są zasadniczo różne) i najlepiej, żeby było to wydanie najnowsze. Gromadź te pozycje, które są rzeczywiście pomocne w pisaniu pracy, a nie wszystko co ma na przykład w tytule słowo dyskryminacja (rasowa, płciowa, w Holandii, w państwach islamu), gdy Twoja praca dotyczy dyskryminacji kobiet w Australii.
Pamiętaj też o tym, że literaturę selekcjonujesz dwukrotnie: po raz pierwszy na podstawie pobieżnego przejrzenia przed rozpoczęciem szczegółowych prac i po raz drugi po ich gruntownym przeczytaniu. Podczas wstępnej weryfikacji zaczynaj od opracowań ogólniejszych, aby następnie przejść do bardziej szczegółowych i od najnowszych do nieco starszych16. Druga faza to już wybór pod względem merytorycznym - musisz zdecydować czy dana książka odpowiada Ci nie tylko pod względem tytułu i grubości (im grubsza pozycja tym bardziej oczytany student?), ale też czyjej treść wnosi coś do Twojej pracy.
15 A. Pułło: Prace magisterskie i licencjackie - poradnik dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 44.
16 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 37.
30
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Gdzie szukać materiałów?
Najważniejszymi punktami na mapie Twojej drogi do otrzymania skrótu "mgr" przed nazwiskiem są biblioteki. Znów teoria: biblioteki mogą być uniwersalne i specjalne. Uniwersalne gromadzą zbiory z różnych dziedzin i są to m.in. biblioteki uniwersyteckie, ogólne PAN, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Sejmowa. Specjalne zaś mają w swoich zasobach materiały z określonej dziedziny wiedzy (biblioteki ekonomiczne, rolnicze, niektórych ministerstw, ośrodków naukowych, a także wydziałowe na wyższych uczelniach)17. Pierwsze kroki oczywiście kieruj do biblioteki uczelnianej. Każda biblioteka ma swój dział informacji naukowej, gdzie po dłuższych prośbach powinieneś otrzymać rzetelną i gruntowną informację o sposobie korzystania z dobrodziejstw zakurzonych (na szczęście nie zawsze) półek. Hasło do sejfu ze skarbami znajduje się w katalogach. Zastosuję tutaj domniemanie faktyczne: student czwartego lub piątego roku potrafi korzystać z kartkowego katalogu w bibliotece. Ułatwiono nam jednak życie: wymyślono komputery i katalogi są teraz elektroniczne. Mało tego, bez ruszania się z domu czy uczelni możesz przejrzeć zasoby większości bibliotek w kraju za pośrednictwem Internetu.
Poszukiwanie dokumentów, umów i orzeczeń może czasem sprawiać trudność. Czytelnie i biblioteki posiadają w swoich zbiorach publikacje zawierające większość z nich, jednak co zrobić gdy nie znajdziesz tam poszukiwanej umowy czy rezolucji? Na seminarium z prawa międzynarodowego mogłam trud poszukiwania takich aktów poznać dogłębnie.
Akty prawa krajowego takie jak ustawy, uchwały, rozporządzenia są publikowane w urzędowych dziennikach i o tym każdy student prawa wie. Czasem poszukujemy jednak dokumentu nieopublikowa-nego, projektu czy roboczej wersji. Najprościej wtedy zwrócić się do instytucji, która jest odpowiedzialna za poszukiwany dokument (wydała, zaproponowała, poprawiła). Jeśli Twoja praca dotyczy działalności jakiejś instytucji czy organizacji - tam właśnie przede wszystkim szukaj pomocy.
17 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 28.
31
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Teraz kilka problemów międzynarodowych. Wszystkie ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe są publikowane w Dzienniku Ustaw. Niepublikowane natomiast można odnaleźć w zbiorach Polskiego Instytutu Spraw Zagranicznych. Umowy międzynarodowe z całego świata są rejestrowane w Sekretariacie Organizacji Narodów Zjednoczonych i publikowane w United Nations Treaty Series -wydawnictwie wielotomowym dostępnym między innymi w Internecie na stronach ONZ oraz w Ośrodku Informacji ONZ w Warszawie. Są one indeksowane rzeczowo i chronologicznie, więc w razie potrzeby student powinien poradzić sobie z odnalezieniem potrzebnego aktu (znów podobne domniemanie faktyczne).
Dokumenty organizacji międzynarodowych stanowią bardzo istotne źródło wiedzy i warto wiedzieć, gdzie ich poszukiwać. Uwagę trzeba zwrócić na informacje publikowane przez prawie wszystkie organizacje w Internecie. Ale nie można ograniczyć się tylko do wykorzystania Internetu. Dokumenty publikuje się w oficjalnych dziennikach poszczególnych organizacji. I tak Organizacja Narodów Zjednoczonych wydaje "Yearbook of United Nations", gdzie zamieszcza informacje o swojej działalności i odsyła do konkretnych, szczegółowych dokumentów. Periodyk ten dostępny jest między innymi w Ośrodku Informacji ONZ i Instytucie Spraw Międzynarodowych, a także w bibliotece Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Ostatnio dla studentów prawa (i to nie tylko międzynarodowego) ważne są dokumenty organizacji europejskich, zwłaszcza związane z szeroko pojętą integracją europejską. Tutaj warto zwrócić się o pomoc do centrów europejskich działających w ośrodkach naukowych (na przykład przy uniwersytetach). Kilka z nich znajduje się w Warszawie: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawicielstwo Komisji Europejskiej, Centrum Dokumentacji Europejskiej przy bibliotece i Informacji Naukowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Można tam znaleźć bieżące wydawnictwa Unii Europejskiej, między innymi "Official Journal Of European Union", "Bulletin of European Union"; także rezolucje i sprawozdania z debat Parlamentu Europejskiego, ponad 90 tytułów druków i pism unijnych. Jeśli polem twoich zainteresowań są działania w ramach Rady Europy, to również w stolicy przy uniwersytecie działa Ośrodek
32
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
Dokumentacji Rady Europy (wszystkie dokumenty Rady Europy, literatura z zakresu działalności tej organizacji).
Orzecznictwo sądów krajowych, zagranicznych i międzynarodowych jest dla studenta prawa niezwykle ważne. Wzbogaci, uzupełni, udowodni tezę, wprowadzi krytyczne spojrzenie, naprowadzi na nowy trop. Promotor też przychylnie spojrzy na ciekawe, dobrze wykorzystane orzeczenie. W ciągu studiów zapewne nie raz musiałeś zajrzeć do orzecznictwa Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego czy Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (domniemanie). Pomocne będą wszelkie wydawnictwa publikujące orzeczenia. Jeśli chodzi o orzeczenia polskich sądów najlepiej sięgnąć do oficjalnych wydawnictw, a więc do wszystkich "Orzecznictw Sądów...". Wszystkie - publikowane i niepublikowane - orzeczenia Sadu Najwyższego znajdziesz w Internecie. Po informacje na temat orzecznictwa sądów zagranicznych najłatwiej zwrócić się do przedstawicielstwa dyplomatycznego interesującego cię kraju. Tutaj też Internet może okazać się pomocny. Sądy międzynarodowe mają swoje oficjalne publikacje, nie są one jednak zwykle oficjalnie tłumaczone na język polski. Na szczęście często są opracowywane i wydawane w postaci książkowej18 czy w formie biuletynu19 po polsku.
Internet - jak korzystać z nowego źródła20 przy pisaniu pracy?
Globalna sieć informacyjna niezwykle pomaga w pisaniu pracy magisterskiej. Łatwy dostęp do katalogów wszystkich bibliotek uniwersyteckich w kraju i zagranicą oraz pełna dokumentacja organizacji międzynarodowych - to powinno cieszyć. Orzecznictwo - nawet to trudno dostępne w wersji drukowanej - wszystkich sądów międzynarodowych, większości sądów zagranicznych, a także na przykład Sądu Najwyż-
18 Zbiory orzecznictwa: Orzecznictwo Strasburskie, pod red. T. Jasudowicza, t. 1-2, Toruń, 1998, t. 3, Toruń 1999; M.A.. Nowicki: Kamienie Milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trubunatu Praw Człowieka. Warszawa, 1996; W. Czapliński, R. Osrihansky, P. Saganek, A. Wyrozumska: Prawo Wspólnot Europejskich - Orzecznictwo, Warszawa 1997.
19 Np. cyklicznie wydawane w .Biuletynie" przez wspomniany Ośrodek Informacji Rady Europy orzecznictwo Europejskiego Trybunatu Praw Człowieka w Strasburgu.
20 W niniejszym opracowaniu nie ma miejsca na "krótki kurs komputerowy", warto więc skorzystać z licznych dostępnych poradników na temat korzystania z Internetu, np.: P. Fajgielski: Internet dla prawników - mały przewodnik, Lublin 2001.
33
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
szego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Praca magisterska nie powinna jednak być oparta jedynie na informacjach z sieci. Gdy wykorzystujesz Internet zadajesz sobie dwa podstawowe pytania: jak znaleźć to, czego potrzebujesz i jak to później udokumentować w pracy magisterskiej .
Kolejna zasada: sięgaj tylko do wiadomości wiarygodnych. Jak jednak w tej dżungli odnaleźć naprawdę wartościowy i prawdziwy materiał? Oficjalne strony organów państwowych, organizacji międzynarodowych, organizacji pozarządowych itd. są miejscem gdzie możesz trafić na wiarygodną informację, której nie znajdziesz nigdzie indziej. Do tego trzeba dodać walor aktualności - strony bywają aktualizowane co kilka godzin (na przykład strony Komisji Europejskiej), choć nie jest to, niestety, regułą.
Jak dotrzeć do źródła? Mogę, kierując się metodą własnych prób i błędów, wskazać kilka dróg. Jeśli poszukujesz dokumentu organizacji międzynarodowej lub orzeczenia sądu międzynarodowego - wejdź na strony "www" organizacji czy sądu posługując się konkretnym adresem internetowym i stamtąd za pomocą odnośników możesz dotrzeć do celu. Na przykład ze strony Rady Europy (www.coe.fr) dostaniesz się do Unii Europejskiej, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, ONZ i wielu innych. Ten przykład działa też w drugą stronę (to znaczy z Unii do Rady Europy) Czasami na jednej stronie mogą znajdować się odesłania do setek innych (linki), z których też warto skorzystać (niektóre mogą okazać się bardzo przydatne, możesz trafić niespodziewanie na istotną informację).
Tak możesz odkrywać sieć, gdy posiadasz konkretne adresy (na pewno jest to szybszy sposób). Jednak jeśli nie znasz adresu potrzebnego sądu, organizacji, urzędu czy biblioteki możesz skorzystać z wyszukiwarki. Ten wynalazek bardzo ułatwia "surfowanie" po Internecie. Każdy portal internetowy dysponuje wyszukiwarką21 (tak najprościej dla osób, które nie zaprzyjaźniły się jeszcze z komputerami). Wpisujesz nazwę poszukiwanego organu lub dokumentu i w odpowiedzi otrzymujesz (lub nie) pewną ilość linków. Z nich wybierasz najbardziej
21 Zob. Przydatne adresy internetowe, s. 90 i nast.
34
Zbieranie materiałów do pracy magisterskiej
ci odpowiadające. Rada: gdy szukasz stron polskich - skorzystaj z polskiej wyszukiwarki, natomiast jeśli potrzebujesz czegoś w obcym języku - wyszukiwarka "nakierowana na świat" okaże się bardziej pomocna.
Druga sprawa to poszukiwanie literatury w bibliotekach innych uczelni niż Twoja. Dzięki Internetowi masz szansę szybko odnaleźć to, czego potrzebujesz. Biblioteki większości uczelni w Polsce mają swoje zbiory skatalogowane w sieci, posiadają specjalne wyszukiwarki, w których po wpisaniu hasła przedmiotowego, autora czy tytułu (a czasem wystarczy rok wydania - tak na przykład w katalogu Biblioteki Jagiellońskiej) otrzymasz odpowiedź w postaci opisu bibliograficznego konkretnej pozycji (jeśli oczywiście jest dostępna w danej bibliotece). Po odnalezieniu książki możesz ją zamówić (ale niestety nie wszędzie) drogą elektroniczną lub telefonicznie i już osobiście odebrać w bibliotece. Nie zawsze pozycję wypożyczysz, ale przynajmniej zaoszczędzisz dużo czasu i pieniędzy, bo odbycie pielgrzymki po naukowych sanktuariach (czytaj: bibliotekach) w poszukiwaniu jednej książki nie będzie konieczne.
Jak zrobić przypis do artykułu z sieci?
Informacje z Internetu jako źródła wiedzy w pracy magisterskiej trzeba oczywiście należycie udokumentować. Może to być podanie w przypisie adresu www, z którego skorzystałeś, poprzedzonego nazwą dokumentu lub tematem informacji przykładowo:
<&Ś Statystyki legislacji za: http://www.sejm.gov.pl/
�Ś http://www.rzeczpospolita.pl/prawo/- z dnia 12.12.1997 r.
�Ś http://www.poradnikgp.infor.pl/aktualnosci/-z dnia 07.04.1998 r.
Podanie daty wydaje się niezbędne, ponieważ serwisy są często aktualizowane i ponowne odnalezienie strony może być możliwe tylko przez archiwum22. Chodzi tu podanie wyczerpującej informacji, dzięki której czytający pracę będzie mógł sięgnąć do źródła Twojej wiedzy.
22 Takie archiwa posiada większość wersji "on linę" czasopism i gazet, np. archiwum .Rzepicha" w "Rzeczpospolitej" lub archiwa Inforu, gdzie posługując się tylko datą lub nazwiskiem autora można odnaleźć poszukiwaną publikację.
35
5. Metody badań naukowych
Kiedy zdecydowaliśmy się stworzyć ten poradnik nie zdawaliśmy sobie sprawy, że przypadło nam napisanie najtrudniejszego fragmentu (nie umniejszając pracy naszych koleżanek i kolegów). Niestety okazało się, że mimo wielości i różnorodności źródeł jakie zdobyliśmy, niewiele nadawało się. do wykorzystania, nie mówiąc już o przełożeniu tego na zrozumiały język. I zaczęły się schody. Reszta grupy tworzącej swoje rozdziały zajmowała się kosmetyką redakcyjną, a my ciągle brnęliśmy i zakopywaliśmy się przestając cokolwiek rozumieć. Nie mogliśmy liczyć na pomoc współtwórców, bo nikt nie miał o tym bladego pojęcia. Irytacja i bezradność sięgały zenitu. Przecież chcieliśmy stworzyć coś z czego będziesz korzystać, co będziesz przede wszystkim rozumieć. Zajęło nam to wiele czasu, ale mamy nadzieję, iż podołaliśmy. Oceń sam.
Co to jest metoda?
Jeśli nie zniechęciły cię pierwsze zdania i nie przerzuciłeś niechętnie stron tego rozdziału, bardzo się cieszymy. Teraz zacznij czytać wolniej, bo musimy wkroczyć na "grząski" grunt terminologii. Zaczniemy od wyjaśriienia kluczowego pojęcia jakim jest metoda.
Słowo metoda pochodzi z języka greckiego (methodos - działanie, meta - wzdłuż, hades - droga) i jest wieloznaczne. Dodaje się więc do niego przydawkę lub dopełnienie. Obecnie przez metodę rozumie się świadomy sposób postępowania według ustalonych zasad w określonym celu23. Innymi słowy jest to ogół właściwych, prowadzących do celu, czyli wzorcowych sposobów wykonywania badań naukowych, pisarskiego ich opracowania oraz oceny krytycznej24. Można również powiedzieć, iż metoda jest pewnym sposobem poznawania.
23 W. Ładoński, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych i magisterskich na studiach ekonomicznych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Wrocław 1989, s. 134.
24 J. Pieter: Zarys metodologii pracy naukowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 26.
Metody badań naukowych
Naszym zdaniem Tadeusz Kotarbiński w sposób jasny i zrozumiały definiował pojęcie metody, jako "zespół czynności i środków zastosowanych w określony sposób dla osiągnięcia określonego celu" 25.
Pisząc pracę magisterską wszyscy je stosujemy, najczęściej jednak nieświadomie i intuicyjnie. Zwracamy uwagę i kładziemy nacisk na sprawy typu: właściwy wstęp, zakończenie, konstrukcja pracy, sporządzenie przypisów itd. Nikt jednak nie myśli o metodach badań naukowych. Ich stosowanie okazuje się oczywiste i wynika z potrzeb tematu pracy. Bo przecież każdy kto przeprowadza ankiety, zestawia dane roczników statystycznych, czy korzysta z komentarza do kodeksu cywilnego, nie wie, że właśnie wykorzystuje poszczególne metody badawcze. Po prostu robi to, co jest mu potrzebne. Twoim celem jest napisanie pracy magisterskiej. Aby to osiągnąć musisz zastosować metody badawcze. Nie tkwij więc dłużej w nieświadomości, poznaj ich tajniki i stosuj je wedle uznania. Nawet nie zdajesz sobie sprawy jak wiedza na ich temat ułatwi ci napisanie poprawnej, ba świetnej pracy magisterskiej.
Jakie metody masz do wyboru?
Z definicją pojęcia metody nie mieliśmy większego problemu. Wszystko wydaje się jasne i zrozumiałe. Problemy pojawiają się jednak przy próbie klasyfikacji i bliższego określenia poszczególnych rodzajów metod. Panuje w tej dziedzinie prawdziwy chaos26.
Ponadto, w odniesieniu do tych samych w istocie metod, napotkać możemy na wiele, różnych, enigmatycznie brzmiących nazw, np. analiza i krytyka źródeł oraz egzegeza, metoda eksperymentalna i doświadczalna.
25 T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Ossolineum, Wrocław 1961.
26 Jedni autorzy za podstawowe i ogólne metody uznają indukcję, dedukcję, redukcję, a ponadto analizę i syntezę, i od nich to wyprowadzają metody inne zwane szczegółowymi. Inni fachowcy wprowadzają rozróżnienie na metody rozumowania (indukcja, dedukcja, itd.) oraz tzw. ogólne robocze metody badawcze uszczegółowiane następnie w procesie stosowania ich w poszczególnych gałęziach nauki w celu rozwiązywania konkretnych problemów naukowych, por. W. Ładoński, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych i magisterskich na studiach ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Wrocław 1989, oraz J. Pieter: Zarys metodologii pracy naukowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, oraz B. Kopeć: Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych, Wyd. AR, Wrocław 1983.
37
Metody badań naukowych
Często też używa się nazw zbiorczych np. metoda filologiczna, historyczna, czy też metoda monograficzna. Metody te są w istocie kombinacjami wielu różnorodnych, podstawowych metod badawczych i same nazwy niewiele nam mówią o ich zasięgu pojęciowym .
Pośród różnych stanowisk co do klasyfikacji i terminologii wszyscy zgadzają się jednak, że każda dziedzina nauki wypracowała sobie dla własnych potrzeb szczególne kombinacje i odmiany różnych metod określanych jako ogólne.
Decydując więc o wyborze studiów prawniczych wybrałeś jednocześnie specyficzne metody, które obowiązują w tej dziedzinie nauki i które będziesz musiał zastosować w badaniach przy tworzeniu Twojej pracy.
Z powodu powyżej wspomnianego zamętu klasyfikacyjnego i terminologicznego nie będziemy wdawać się w teoretyczne rozprawy i postaramy się omówić poszczególne metody na praktycznych przykładach.
Weź do ręki pierwszy z brzegu komentarz do któregokolwiek z kodeksów. Znajdziesz tam omówione i zinterpretowane z ogromną dokładnością przepisy prawne. Proces wyjaśniania tych przepisów zgodnie z zasadami logiki i uwzględnieniem zamiarów i celów twórcy prawa nazywany jest metodą egzegezy lub analizy źródeł (prawa). Tę samą metodę można zastosować w stosunku do piśmiennictwa prawniczego i orzecznictwa. Różnica jest taka, że nie interpretuje się samych źródeł prawa, a dokonuje się egzegezy materiału będącego wynikiem badań innych autorów nad źródłami lub pismami twórców jeszcze wcześniejszych. Po przykłady sięgnij do jakichkolwiek prawniczych podręczników akademickich, w których autorzy starają się przedstawić i wyjaśnić tzw. różne stanowiska doktryny oraz wypracować swoje własne koncepcje.
Z poprzednimi ściśle związana jest metoda analizy porównawczej. Chodzi w niej o porównywanie źródeł prawa, a także stanowisk doktryny w celu odkrycia zależności lub współzależności między nimi albo
27 j Pieter: Zarys metodologii pracy naukowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 73.
38
Metody badań naukowych
dokonania syntezy i wyciągnięcia oryginalnych wniosków. Przykłady znajdziesz choćby w podręczniku historii prawa, z którego kiedyś dowiadywałeś się o wpływach "Caroliny" na "Theresianę albo o podobieństwach i różnicach Landrechtu Pruskiego i Kodeksu Napoleona , oraz innych podręcznikach, gdzie przykładowo po porównaniu wielu różnych definicji autor syntetyzuje własną .
Metodę statystyczną stosujemy, gdy istnieje potrzeba liczbowego opracowania danych w celu określenia na przykład średniej lub tendencji ilościowej występowania określonych zjawisk albo określania współzależności między nimi30. Najpowszechniej jest ona stosowana w badaniach kryminologicznych. Zainteresowanych tą metodą odsyłamy do "Kryminalistyki" B. Hołysta31.
Jak na potrzeby i warunki magistranta przydatna okazać się może odmiana metody statystycznej - ankieta, czyli badanie i zbieranie informacji na podstawie uzyskanych na zadane pytania odpowiedzi. Sposobów na przeprowadzenie ankiety jest wiele np. korespondencyjna, osobista, anonimowa, imienna, wywiad. Możliwości formułowania pytań także: otwarte, zamknięte, filtrujące. Wybór formy należy do Ciebie jednak z uwagi na wielką popularność (zwłaszcza wsrod karmstow), prosimy wziąć pod uwagę poniższe rady:
1 Należy ściśle określić grono respondentów (na przykład posłowie i ' senatorowie, społeczność akademicka, osadzeni w areszcie sled-
czym). 2. Na wstępie należy wyjaśnić cel ankiety.
3 Pytania i możliwe odpowiedzi formułuj jasno i zrozumiale, unikając
pytań mogących wprowadzić respondenta w zakłopotanie.
Oprócz powyższych, najpowszechniejszych metod stosowanie
innych nie jest oczy-wiście wykluczone. Eksperyment znajdzie szerokie
zastosowanie np. w badaniach balistycznych w kryminalistyce. Metoda
28
K.SÓjka-Zielińska:H^ona Prawa, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s. 242,247. 31 BSst-Kryminalistyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1999, s. 87-236.
39
Metody badań naukowych
obserwacji i specjalistyczne metody psychologiczne przydadzą się w wiktymologii. Wspomnieć można także o dziedzinach z pogranicza nauk jak medycyna sądowa, której metody przystosowane muszą być zarówno do prawa, jak i medycyny.
Teraz poświęcimy trochę miejsca metodzie socjologicznej. Na pierwszy rzut oka nie pasuje ona do reszty, ale to tylko złudzenie. Z pewnością miałeś kontakt z pojęciem socjologii, część z Was na pewno zdawała egzamin z tego przedmiotu w ramach wykładów specjalizacyjnych, bądź też w ramach własnych zainteresowań "coś gdzieś" przeczytała. Każdy zapytany mógłby odpowiedzieć jednym zdaniem, że socjologia to nauka o zjawiskach społecznych, życiu społecznym, badająca zachowania jednostek, grup społecznych i pewne zależności między nimi32. Nas natomiast interesuje socjologia prawa. Z. Ziembiński zdefiniował ją jako zespół twierdzeń generalizujących systematyczne, bądź akcydentalne obserwacje dotyczące zjawisk prawnych w ich aspekcie społecznym33. Według innych autorów jest to poznawanie genezy i funkcjonowanie poszczególnych instytucji prawnych w ramach danego porządku prawnego34. Dlatego też jeśli przy pisaniu pracy magisterskiej pojawią się pytania typu: jak opisywana instytucja działa w sferze realnej; jakie wywołuje skutki; jakie społeczeństwo ma o niej wyobrażenie; jak wyobrażenia te różnią się w ramach poszczególnych grup społecznych; jak realia społeczne wpływają na treść prawa i jaka jest skala tego wpływu; jak w realiach społecznych działają instytucje prawne; jakie są sposoby informowania o prawie, wkraczasz na grunt socjologii prawa i powinieneś zastosować odpowiednie metody, oczywiście socjologiczne.35
Posługując się przykładami tematów prac z naszego seminarium przybliżenie znaczenia tej metody nie stwarza trudności. Przeanalizujmy na przykład temat: Mniejszości narodowe w prawie międzynarodowym. Wykorzystanie metody socjologicznej będzie polegało na analizie praw przysługujących mniejszościom narodowym i zbadaniu stop-
32 Nowa Encyklopedia Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
33 Z. Ziembiński: Problemy podstawowe prawoznawstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 58-59.
34 A. Pieniążek, M. Stefaniuk: Socjologia Prawa. Zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2000, s. 101.
35 Ibidem, s. 9.
40
Metody badań naukowych
nia ich przestrzegania, wskazaniu istnienia pewnych instytucji prawnych i ich funkcjonowania. Inaczej mówiąc zbadaniu zależności między pewnym stanem teoretycznym a faktycznym. Kolejny temat to: Zasada swobody prowadzenia działalności gospodarczej w porządku prawnym Wspólnoty Europejskiej. W tym przypadku, znowu, skuteczność działania tej zasady, jej mechanizmy i funkcje a regulacje prawne to nic innego jak metoda socjologiczna.
Socjologia prawa nie posiada własnych, sobie tylko właściwych metod badawczych. Korzysta w tym zakresie z pomocy socjologii i wypracowanych przez tę naukę metod36.
Celowo zajęliśmy się tą metodą jako ostatnią, ponieważ nazwy metod wykorzystywanych w socjologii prawa są w większości zbieżne z tymi które przedstawiliśmy powyżej, na przykład metoda histo-ryczno-opisowa, porównawcza, ankieta, wywiad, analiza materiałów prawnych aktualnie istniejących, eksperyment37. Zbieżność ta z pewnością nie jest przypadkowa, ponieważ aby zbadać przyczyny, zależności, skutki, związki przyczynowo-skutkowe, najlepsza wydaje się właśnie ankieta, wywiad, eksperyment czy analiza porównawcza.
Przykłady można mnożyć i nie sposób przytoczyć wszystkich, gdyż właściwie każde zagadnienie wymaga dla swego zbadania metody lub kombinacji metod ściśle do niego dopasowanych lub specjalnie dlań skonstruowanych. Owa różnorodność sposobów badań i obowiązek zachowania w Twojej pracy magisterskiej poprawności metodologicznej prowadzą nieuchronnie do pytania:
Jaką wybrać metodę?
Po krótkim przedstawieniu i opisaniu metod badawczych, okazuje się, że nawet świadomość ich istnienia, znajomość definicji nie ułatwia podjęcia decyzji co do ich wyboru. Jak widzicie sami jest w czym wybierać, ale jak się do tego zabrać? Skąd mamy wiedzieć, iż należy zastosować ankietę, analizę źródeł, piśmiennictwa, czy analizę porównawczą?
36 Ibidem: s. 131.
37 Ibidem: s. 135-137.
41
Metody badań naukowych
Powinieneś się zastanowić jaka metoda lub metody będą najlepsze do uzyskania w miarę pełnej odpowiedzi na pytania dotyczące przedmiotu twojej pracy magisterskiej. Musisz rozstrzygnąć, czy zastosować jedną metodę, czy kombinację kilku. Należy podkreślić, iż przewidywana metoda (lub metody) musi być dostosowana do stawianych sobie pytań i materiału badawczego. Najbardziej odpowiednią będzie lub będą takie, za pomocą których osiągniemy większą precyzję i dokładność w toku zbierania i analizy uzyskanego materiału badawczego38.
Zawsze zacznij od postawienia sobie pytania, czego chcesz się dowiedzieć i co chcesz wykazać w swojej pracy. Następnie korzystając z opracowanego wcześniej planu pracy, kierując się jej celem, wybierz metody, które zastosujesz.
Dla zilustrowania tego procesu posłużymy się dwoma przykładami. W pierwszej sytuacji załóżmy, że temat Twojej pracy magisterskiej brzmi: Kradzieże samochodów, jako przejaw przestępczości zorganizowanej. Załóżmy następnie, że celem jej jest wzrost, rosnący wpływ na wiele dziedzin współczesnego życia oraz przyczyny takiego stanu rzeczy. Jakie metody wybrać? Nasze propozycje są następujące :
1. Statystyka, (oczywiście rzadko jesteś w stanie przeprowadzić własne, kompleksowe badania statystyczne, korzystasz więc z dostępnych) aby wykazać wzrost tego rodzaju przestępczości zorganizowanej i jej tendencje.
2. Ankieta lub wywiad z osobami związanymi z tą tematyka, zarówno po jednej jak i po drugiej stronie.
3. Samodzielna analiza i krytyka przepisów prawnych, by wykazać ich niedociągnięcia i wskazać luki w prawie, bądź rewelacyjne rozwiązania.
4. Obserwacja praktyki operacyjnej organów ścigania i ocena ich skuteczności.
5. Porównanie rodzimych źródeł prawa z rozwiązaniami zagranicznymi.
38 W. Ładoński, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych i magisterskich na studiach ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Wrocław 1989, s. 136.
42
Metody badań naukowych
6. Wreszcie pokusić się możesz o wnioski końcowe i postulaty "de legę ferenda".
Ten przykład wybraliśmy celowo, by wskazać Ci jak wiele metod możesz użyć. Jednak nie zawsze tak jest. Załóżmy, iż temat pracy brzmi: Ochrana ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych. W tym przypadku proponujemy przede wszystkim:
1. Analizę źródeł, wykazując rozwój prawa humanitarnego w dziedzinie ochrony ludności cywilnej, tendencje i proponowane rozwiązania.
2. Analizę porównawczą w celu wskazania stanowisk doktrynalnych zestawiając je i kompilując.
Generalnie wszystko zależy od Ciebie i od ujęcia tematu. Nawet nasza niewielka praktyka wykazuje jednak, iż nie stosuje się tylko jednej metody. Wiele poradników na które powoływaliśmy się wyżej mówi o wyborze metody lub metod. Jednak my stoimy na stanowisku, iż w przypadku pracy magisterskiej studenta wydziału prawa, nie może być mowy o zastosowaniu tylko jednej metody.
Pojawia się natomiast pytanie: Czy są idealne metody dla prawnika? I jeśli tak to jakie?
Odpowiedź jest oczywista i nader prosta - nie. Mamy wrażenie, że teraz Cię ona nie przeraża. Posiadasz już dostateczną wiedzę na temat metod badawczych i będąc studentem "oświeconym" nie będzie Ci straszne studiowanie i kończenie choćby kilku kierunków. Pamiętaj tylko o jednym: Twoje metody muszą być przystosowane do przedmiotu badań.
Jak przeprowadzić badania i co robić dalej?
Masz już ustalony temat swojej pracy, zapoznałeś się z literaturą przedmiotu, wybrałeś metody badań, nadszedł więc czas na ich wykonanie. Zanim zaczniesz radzimy załatwić formalności (niektóre badania wymagają dla ich przeprowadzenia np. zgody określonych organów lub wyjazdu w delegację). Nieocenioną pomocą służyć tu będzie Twój promotor, zgłoś się więc do niego odpowiednio wcześnie. Ponadto należy przygotować sobie stanowisko badawcze oraz segregatory lub zeszyty
43
Metody badań naukowych
(tudzież pliki i dyskietki), w których umieszczać będziesz swoje spostrzeżenia.
Teraz po prostu zasiądź do pracy - analizuj, porównuj, rozdawaj i zbieraj ankiety, a kiedy skończysz wyciągnij wnioski, dokonaj syntez i po prostu napisz (oczywiście stosując się do wskazówek zawartych w innych rozdziałach tego poradnika) swe wiekopomne dzieło.
44
6. Czytanie materiałów
Jak się zabrać za czytanie?
Proces gromadzenia materiałów do pracy magisterskiej, wymagający czasu, pomysłu, dostępu do internetu oraz dobrego ksero, może z czasem okazać się lekkim nałogiem. Zbieranie artykułów, publikacji, książek, podręczników, "ściąganie" najnowszych zmian ze stron "www", drukowanie i kopiowanie rzeczy bardzo ważnych i tych, które mogą się przydać zajęło mi sporo czasu, ale przynosiło ogromną satysfakcję. Stosy papieru rosły. Wymyślnie posegregowane artykuły z "Państwa i Prawa", "Prawa i Życia", Gazety Wyborczej", "Rzeczpospolitej", obok cudem zdobyte teksty angielskojęzyczne poukładane według daty i przydatności, kilka podręczników wypożyczonych, kupionych lub nawet kserowanych oraz całe mnóstwo kartek, karteczek, wydruków i kopii wydruków stanowiło imponujący widok i na jakiś czas pozwoliło mi uczciwie przyznać, że COŚ robię.
Przychodzi jednak taka chwila kiedy obraz pokoju zawalonego materiałami nie wystarcza. Czas na bliższe zapoznanie się z treścią owych skarbów. I jak sobie z tym poradzić?
Rada podstawowa - nie odkładaj czytania do chwili, kiedy musisz usiąść i napisać rozdział, fragment lub nie daj Boże, całą pracę. Rozpoczynając pisanie powinieneś znać nie tylko z ogólne zagadnienia, ale także literaturę dotyczącą szczegółowych kwestii Twojej pracy.
Jak ułatwić sobie czytanie?
Nie ulega wątpliwości, że techniczna strona czytania (tempo, szybkość przyswajania tekstu) zależy od indywidualnych cech kandydata na magistra. Umiejętności te można oczywiście doskonalić, chociaż dla potrzeb naszej pracy nie są one aż tak istotne.
Zakładając, że posiedliśmy już wiedzę zupełnie ogólną i podstawową w danej dziedzinie, warto znaleźć jakiś pomysł zapoznawania się ze zgromadzoną literaturą. Można zacząć od genezy określonego zagadnienia a potem poznać kolejne etapy jego rozwoju, można też przyjąć kryterium regionalne i zapoznawać się ujęciami wybranego
45
Czytanie materiałów
zagadnienia w poszczególnych krajach lub różnych systemach prawnych, można też (czasem zupełnie przypadkowo) trafić na tzw. kręgosłup, czyli hasło lub problem będący dla większości tekstów wspólnym mianownikiem.
Mając w perspektywie zajęcie się międzynarodowym prawem lotniczym, zanim w mojej głowie powstał nawet zarys planu pracy, czytałam niektóre teksty po kilka razy, czasem wyrywkowo, czasem kompleksowo - po to tylko, aby wdrożyć się w temat, myśleć nad nim nie tylko w sytuacji, kiedy wiem, że już muszę pisać, ale wtedy kiedy wiem, że mam czas na dłuższą analizę. Zapoznając się z organizacją systemu międzynarodowego lotnictwa cywilnego przed I i II wojną światową, w każdym tekście czytałam o wpływie polityki Stanów Zjednoczonych na kształt owego systemu. Jakiś czas później "do poduszki" prześledziłam negocjacje amerykańskie dotyczące umów dwustronnych z różnymi państwami i znów jasno zarysowała się dominacja administracji Białego Domu. Tym sposobem stanowisko USA stało się kluczem do analizowania całości zagadnienia, a potem wspólnym mianownikiem konstruowania planu pracy.
Jak czytać?
Biorąc do ręki artykuł powinieneś się nastawić na czytanie od początku do końca. Osobiście polecam pierwsze czytanie na "wariata", nie przywiązując większej uwagi do szczegółów (dat, liczb, nazwisk, tytułów). Pozwala to na objęcie całości tematu, zapoznanie się z językiem autora i ustalenie na ile zagadnienia zawarte w tekście mieszczą się w temacie pracy. Drugie podejście (po zasłużonej przerwie, w czasie której "przetrawiamy" zdobytą właśnie wiedzę) wymaga już większego zaangażowania. Wiesz już jak skończy się ta fascynująca opowieść, możesz więc skupić się na analizie poszczególnych zagadnień. Pomocne mogą się okazać wszelkiego rodzaju flamastry, markery i inne "podkreślacze", które nie tylko uczynią czarno-białe kartki przyjemniejszymi dla oka, ale w dalszych etapach pomogą odnaleźć najważniejsze fragmenty. Pierwsze wnioski czy komentarze znajdą swoje miejsce na marginesach albo dodatkowo przyklejanych karteczkach. Z mojego doświadczenia wynika, że czasem trudno jest przypomnieć sobie myśl wcześniej sformułowaną, dlatego jeśli w głowie pojawia się
46
Czytanie materiałów
jakaś iście rewolucyjna, genialna idea, natychmiast przelewam ją na papier.
Książki natomiast nie trzeba czytać od deski do deski, chyba że jej tytuł odpowiada tytułowi pracy magisterskiej. Spis treści odgrywa tu wielką rolę pozwalając na pierwszą weryfikację. Zapoznanie się z treścią poszczególnych rozdziałów można również podzielić na czytanie szybkie (wyszukanie i zaznaczenie istotnych szczegółów tekstu) i czytanie analityczne (dotyczące części wyselekcjonowanych)9.
Bardzo często źródłem dalszych informacji na dany temat są przypisy odsyłające do innych opracowań, wskazujące odmienne stanowiska czy nowe teorie. We współczesnych opracowaniach można tam również znaleźć adresy stron internetowych. Warto więc w trakcie czytania zwrócić na przypisy szczególną uwagę.
Jak czytać teksty obcojęzyczne?
Dostęp do źródeł obcojęzycznych to z jednej strony skarb, a z drugiej dodatkowy kłopot. W bibliografii doskonale prezentuje się oryginalna publikacja angielska, niemiecka, rosyjska czy hiszpańska a możliwość zacytowania autorów zagranicznych czyni pracę bogatszą, ciekawszą.
Sposobem, wydawałoby się najprostszym, jest znalezienie dobrego tłumaczenia konkretnej pozycji. Obowiązujące tłumaczenia urzędowe nie stwarzają większych problemów, często jednak tłumaczeń tzw. wolnych jest więcej, autorzy odmiennie interpretują obcojęzyczne wyrażenia. Na przykład w protokole o Europejskim Systemie Banków Centralnych do Traktatu Ustanawiającego Wspólnoty Europejskie jako jeden z organów podany jest Governing Council. W tłumaczeniu C. Mika jest to Rada Dyrektorów, w tłumaczeniu Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej jest to Rada Naczelna a studentowi aż chce się napisać Rada Zarządzająca, bo takie tłumaczenie jest słownikowo najdokładniejsze. Precyzja języka prawniczego zwykle nie pozwala na takie rozbieżności, znalezienie więc najlepszego tłumaczenia wymaga wielu poszukiwań i ogromnej determinacji.
39 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 43.
47
Czytanie materiałów
Z samodzielnym czytaniem i tłumaczeniem tych tekstów wiąże się również sporo trudności. Przede wszystkim należy pamiętać, że każdy tekst obcojęzyczny wymaga od czytelnika szczególnej uwagi i dodatkowych umiejętności. Nie wystarczy przecież pojąć o co w pracy chodzi, trzeba przecież zrozumiale to przetłumaczyć (nie zapominając jednak o przypisie!).
Jeśli dziedzina, którą się zajmujesz jest w szerszym stopniu opracowana również po polsku, zdecydowanie ułatwi to sprawę. Najpierw należy zająć się materiałami polskimi a potem (po zapoznaniu się z terminologią, specyficznymi pojęciami, nazwami) sięgnąć po prace zagraniczne. Tłumaczenie przychodzi wtedy często na zasadzie skojarzeń. Gorzej, jeśli zajmujesz się tematem zupełnie albo prawie zupełnie zapomnianym przez naukę polską napotykając terminologię nie mającą odpowiednika w języku polskim. Stoi wtedy przed Tobą nie lada wyzwanie, ale i szczególna satysfakcja. Kto wie, czy ktoś kiedyś nie skorzysta z tych tłumaczeń. Nieocenioną pomocą w zrozumieniu toku myśli autora są źródła podane przez niego w przypisach. Dotarcie do nich, o ile możliwe, bardzo często rozjaśnia wszelkie wątpliwości.
Nawet jeśli Twoja znajomość języka pozwala na bezproblemowe porozumiewanie się, nawet jeśli znajomość ta potwierdzona jest egzaminem, zmierzając się z fachowym językiem prawniczym innym niż polski, niezbędny będzie przyjaciel w postaci dobrego słownika. Kompleksowym i rzetelnym opracowaniem są słowniki wydawnictwa Wiedzy Powszechnej z Warszawy40. Pozycje te okażą się nieocenioną pomocą w tłumaczeniu terminologii prawniczej i nazw instytucji, organizacji, a także wielu aktów prawnych (kodeksów, ustaw). Czekamy na dobre słowniki terminologii prawniczej innych języków. Na razie, jedyną pomocą będą profesjonalne słowniki ogólne lub dobry tłumacz.

40 Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej angielsko-polski, Wyd. Wiedza Powszechna; Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej niemiecko-polski, Wyd. Wiedza Powszechna; Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej francusko-polski, Wyd. Wiedza Powszechna.
48
7. Umiejętność referowania
Co to jest seminarium? Co to jest referat?
- Co dziś mamy na seminarium?
- Chyba nic, no Kaśka ma jakiś referat.
- O rany, znów godzina przynudzania...
Każdy z nas, kilka razy w ciągu roku akademickiego jest, jeśli nie uczestnikiem, to przynajmniej świadkiem takiej rozmowy. Seminaria magisterskie zbyt często kojarzą się studentom z godziną "odsiedzenia" na spotkaniu z opiekunem naukowym i "odbębnienia" referatu - czy to w roli wygłaszającego czy słuchającego (ewentualnie przysypiającego).
Tymczasem warto sobie wyjaśnić, że posiedzenia grap studentów z profesorem powinny być raczej określane jako konsultacje. Mają one formę luźnych spotkań (indywidualnych lub grupowych), na których porusza się różnorodne kwestie formalne i merytoryczne związane z pisaniem pracy magisterskiej.
Seminarium natomiast skupia się wokół dokładnie sprecyzowanego tematu i wymaga tym samym dokładnego przygotowania ze strony studentów41.
W praktyce uniwersyteckiej, seminarium i konsultacje często łączą się na jednym spotkaniu. Taki charakter miały na przykład seminaria magisterskie mojej grupy (prawo międzynarodowe publiczne 2000/2001).
Najczęstszą formą prezentacji wybranego na seminarium zagadnienia jest referat przygotowany przez studenta i przedstawiony grupie oraz profesorowi.
Na naszych seminaryjnych spotkaniach, najczęściej przygotowuje się referaty sprawozdawcze42 oraz sprawozdawczo-krytyczne43.
41 P. Oliver: Jak pisać prace uniwersyteckie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 79.
42 Oparte zwykle na jednej publikacji, szerzej patrz; S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską?, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław 2001, s. 127.
Wrocław^uui, s. mi. . .,
43 Oparte na jednej lub kilku publikacjach, zawierające dodatkowo ocenę pracy, szerzej patrz:
ibidem, s. 127.
49
Umiejętność referowania
Skomplikowany typ porównawczy44 zostawimy sobie na dalsze etapy kariery naukowej, pomni obecnego zakresu posiadanej wiedzy i doświadczenia.
Ciekawym rozwiązaniem, w znacznym stopniu wpływającym na dynamikę prezentacji jest przygotowanie i przedstawienie referatu przez kilku studentów. Aby podjąć się takiego zadania, trzeba pamiętać o kilku kwestiach. Nie każdy temat nadaje się do zbiorowego referowania. Musi być to zagadnienie obszerne, pozwalające na wydzielenie klarownych części lub ułożone według metody porównawczej, często na zasadzie kontrastu.
Na przykład referat o odpowiedzialności międzynarodowej państwa można rozłożyć na trzy bloki tematyczne: odpowiedzialność w przypadku naruszeń prawa międzynarodowego, odpowiedzialność w przypadku działalności zgodnej z prawem międzynarodowym oraz następstwa odpowiedzialności międzynarodowej państwa.
Natomiast kontrowersyjne zagadnienie interwencji humanitarnej można rozpatrywać z pozycji "za" i "przeciw", słuchaczom pozostawiając opowiedzenie się za jedną ze stron.
Co referować?
Przede wszystkim należy pamiętać, że referat ma przedstawić wybrane zagadnienie, ma dotyczyć określonego problemu ujętego w formę tezy, pytania czy ogólnie podanego tematu45. Zagadnienie to należy dobrać bardzo starannie. Zdecydowanie pomocną będzie w tej kwestii sugestia osoby prowadzącej seminarium, nie należy jednak ukrywać własnych pomysłów. Ważne, aby prezentowany temat leżał nie tylko w kręgu zainteresowań wygłaszającego, ale również, a może przede wszystkim, zwrócił uwagę słuchających. Jest to skuteczna metoda na ostentacyjne ziewanie lub czytanie pod stołem poradnika "Jak przeżyć seminarium". (Uwaga: jeśli referat jest na ocenę, pod uwagę bierzemy wyłącznie preferencje prowadzącego!).
44 Oparty na bogatej literaturze przedmiotu, wzbogacony wtasnymi, twórczymi spostrzeżeniami, mający już znamiona pracy naukowej, szerzej patrz: ibidem, s. 127.
45 P. Oliver: Jak pisać prace uniwersyteckie?, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 80.
50
Umiejętność referowania
Tematami zwykle wzbudzającymi zainteresowanie są wszelkie nowości w świecie prawa - czy to nowelizacje, czy rewolucyjne tezy, czy wydarzenia na scenie krajowej lub międzynarodowej mające zasadniczy wpływ na panujący porządek prawny.
Jak przygotować referat?
Referat na seminarium jest dokumentem pisemnym wygłoszonym lub przedstawionym do dyskusji (bardzo często łączy się obie formy pozostawiając czas do dyskusji po prezentacji). Powinien w sposób krótki ale wyczerpujący przedstawić wybrane zagadnienie i pozwolić innym studentom na sformułowanie własnych poglądów. Hasłami przewodnimi przy opracowywaniu referatu powinny być zatem: zwarta kompozycja i zwięzły styl4 .
Doświadczenie zdobyte w trakcie opracowywania takiego wystąpienia przyda się zdecydowanie podczas pisania naszej nieszczęsnej pracy magisterskiej. Poszczególne rozdziały i podrozdziały nie są przecież niczym innym jak sprawozdawczym lub sprawozdawczeporównawczym referowaniem tekstów autorstwa wybitnych przedstawicieli doktryny.
Jak napisać referat?
Ustalenie ogólnej koncepcji referatu ma ogromne znaczenie. Przejrzysta struktura, wyodrębnienie wstępu i zakończenia oraz ciekawie zagospodarowana treść zdecydowanie sprzyjają stworzeniu dobrego dokumentu i oryginalnej prezentacji.
Najprostszy schemat "odbębnienia" referatu wygląda mniej więcej tak:
- Publikacja, którą chcę przedstawić ma tytuł Ratyfikacja Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego a napisana została przez pana Karola Karskiego. Na wstępie autor stawia pytanie, czy statut ten może być ratyfikowany przez Polskę bez zmiany konstytucji, potem przedstawia poglądy przedstawicieli różnych stanowisk w tej sprawie a w pod-
46 Ibidem: s. 81.
51
Umiejętność referowania
sumowaniu stwierdza że ratyfikację należy przeprowadzić ale tylko zgodnie z konstytucją .
Nie jest to schemat błędny, ma przecież wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Referującemu można już jednak zarzucie: lenistwo (pójście po przysłowiowej linii najmniejszego oporu), brak kreatywności, zamiar zanudzenia na śmierć swoich kolegów oraz fatalnego w skutkach zirytowania osoby prowadzącej seminarium.
We wstępie warto więc rzucić prowokujące pytanie, postawić zwariowaną tezę albo przynajmniej rzetelnie określić problematykę zagadnienia.
W rozwinięciu najważniejsze jest twórcze ujmowanie poszczególnych kwestii, należy przy tym pamiętać o umiarze i powstrzymać się od zbyt radykalnych koncepcji.
W referacie nie opisujemy poszczególnych akapitów opracowanego tekstu. Przedstawiamy najważniejsze założenia, problemy, pytania z którymi zmierza się autor publikacji pamiętając jednocześnie o zachowaniu harmonii całości, nie wyrywkowym skakaniu z tematu na temat.
Chociaż referujący opiera się przede wszystkim na^wyhranym tekście powinien posiadać rozległą wiedzę o przedmiocie . Powinien być oczytany" i przynajmniej sprawiać wrażenie eksperta w danej dziedzinie. Będzie to przydatne dla godnego przyjęcia serii pytań, jaka z pewnością pojawi się po prezentacji.
Zakończenie powinno więc zachęcić słuchaczy do zwerbalizowania własnych wniosków. Na pewno warto krótko przypomnieć myśl przewodnią albo powtórzyć postawione na początku pytanie.
Studenci amerykańscy do swojej prezentacji zatrudniają czasem kolegów z seminarium w roli "przypadkowych" aktorów - wręczają im przygotowane zawczasu pytania i w odpowiedniej chwili dają potajemny znak do ich zadania. Metoda ta zawodzi, gdy tak "ustawieni" koledzy nie słuchają dokładnie referatu (który może w trakcie prezenta-
' 47 Na podstawie pracy K. Karski: Ratyfikacja Statutu Międzynarodowego Trybunatu Karnego, "Państwo i Prawo" 20O0, nr 1, s. 50-63. 48 P Oliver: Jak pisać prace uniwersyteckie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 81.
52
Umiejętność referowania
cji delikatnie zmienić swój rytm) i zadane przez nich pytania nijak nie pasują do całości, bądź też odpowiedź na niektóre z nich padła już wcześniej. Zamiast takiej pomocy, referujący powinien "mieć w rękawie" kilka pytań rozpoczynających dyskusję na wypadek wyjątkowej małomówności czy nieśmiałości kolegów z grupy.
Jak przedstawić referat?
Najpopularniejszą formą prezentacji jest proste napisanie referatu, wygłoszenie go na seminarium i rozpoczęcie dyskusji. Sposobem ciekawym, wymagającym jednak niewielkiego wkładu dodatkowej pracy jest rozdanie kopii referatu studentom oraz osobie prowadzącej seminarium. Można to zrobić przed samym wystąpieniem, tak aby uczestnicy mieli się do czego odwoływać w czasie dyskusji, można również osobom zainteresowanym udostępnić kopie z autografem po zakończeniu prezentacji. Nic nie stoi na przeszkodzie rozdaniu referatu na kilka dni przed planowanym seminarium, szczególnie jeśli temat jest obszerny. Pozostali uczestnicy mają wtedy czas na dokładne zapoznanie się z jego treścią. Należy jednak liczyć się z niebezpieczeństwem pojawienia się na spotkaniu kilku ekspertów z danej dziedziny.
Objętość referatu zależy od wielu czynników, a przede wszystkim od liczby przedstawianych publikacji, stopnia skomplikowania problematyki, chęci i możliwości referującego. Ograniczeniami naturalnymi jest czas trwania seminarium oraz wytrzymałość kolegów z grupy.
Prawdziwym wyzwaniem jest stworzenie referatu na podstawie kilku tekstów. O ile referat oparty na pojedynczej publikacji przy odrobinie dobrej woli nie stwarza większych problemów, rozszerzenie materiału do kilku pozycji wymaga już dodatkowych umiejętności. Nie wystarcza już skrócony opis toku myślenia autorów poszczególnych tekstów. Należy dodatkowo zastanowić się, co autorów tych łączy w odniesieniu do poszczególnych zagadnień cząstkowych, a jakie zapa-
Itrywania ich dzielą ocenić argumentację w odniesieniu do zróżnicowanych poglądów, a także zająć w tej kwestii określone stanowisko. Praca nad takim referatem będzie doskonałym wstępem do napisania naprawdę dobrej pracy magisterskiej.
53
Umiejętność referowania
sumowaniu stwierdza, że ratyfikację należy przeprowadzić ale tviu
j � . -47 1J"K0
zgodnie z konstytucją .
Nie jest to schemat błędny, ma przecież wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Referującemu można już jednak zarzucić: lenistwo (pójście po przysłowiowej linii najmniejszego oporu), brak kreatywności, zamiar zanudzenia na śmierć swoich kolegów oraz fatalnego w skutkach zirytowania osoby prowadzącej seminarium.
We wstępie warto więc rzucić prowokujące pytanie, postawić zwariowaną tezę albo przynajmniej rzetelnie określić problematykę zagadnienia.
W rozwinięciu najważniejsze jest twórcze ujmowanie poszczególnych kwestii, należy przy tym pamiętać o umiarze i powstrzymać się od zbyt radykalnych koncepcji.
W referacie nie opisujemy poszczególnych akapitów opracowanego tekstu. Przedstawiamy najważniejsze założenia, problemy, pytania, z którymi zmierza się autor publikacji pamiętając jednocześnie o zachowaniu harmonii całości, nie wyrywkowym skakaniu z tematu na temat.
Chociaż referujący opiera się przede wszystkim na wybranym tekście, powinien posiadać rozległą wiedzę o przedmiocie48. Powinien być "oczytany" i przynajmniej sprawiać wrażenie eksperta w danej dziedzinie. Będzie to przydatne dla godnego przyjęcia serii pytań, jaka z pewnością pojawi się po prezentacji.
Zakończenie powinno więc zachęcić słuchaczy do zwerbalizowania własnych wniosków. Na pewno warto krótko przypomnieć myśl przewodnią albo powtórzyć postawione na początku pytanie.
Studenci amerykańscy do swojej prezentacji zatrudniają czasem kolegów z seminarium w roli "przypadkowych" aktorów - wręczają im przygotowane zawczasu pytania i w odpowiedniej chwili dają potajemny znak do ich zadania. Metoda ta zawodzi, gdy tak "ustawieni" koledzy nie słuchają dokładnie referatu (który może w trakcie prezenta-
4' Na podstawie Dracu ku u r>
�? ?^????0"2000' ttSS** S,atUtU ^narodowego Trybunatu Karnego - J* p,saa prace uniwersytet, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, , 81.
52
Umiejętność referowania
�j delikatnie zmienić swój rytm) i zadane przez nich pytania nijak nie asują do całości, bądź też odpowiedź na niektóre z nich padła już wcześniej. Zamiast takiej pomocy, referujący powinien "mieć w rękawie" kilka pytań rozpoczynających dyskusję na wypadek wyjątkowej rnałomówności czy nieśmiałości kolegów z grupy.
jak przedstawić referat?
Najpopularniejszą formą prezentacji jest proste napisanie referatu, wygłoszenie go na seminarium i rozpoczęcie dyskusji. Sposobem ciekawym, wymagającym jednak niewielkiego wkładu dodatkowej pracy jest rozdanie kopii referatu studentom oraz osobie prowadzącej seminarium. Można to zrobić przed samym wystąpieniem, tak aby uczestnicy mieli się do czego odwoływać w czasie dyskusji, można również osobom zainteresowanym udostępnić kopie z autografem po zakończeniu prezentacji. Nic nie stoi na przeszkodzie rozdaniu referatu na kilka dni przed planowanym seminarium, szczególnie jeśli temat jest obszerny. Pozostali uczestnicy mają wtedy czas na dokładne zapoznanie się z jego treścią. Należy jednak liczyć się z niebezpieczeństwem pojawienia się na spotkaniu kilku ekspertów z danej dziedziny.
Objętość referatu zależy od wielu czynników, a przede wszystkim od liczby przedstawianych publikacji, stopnia skomplikowania problematyki, chęci i możliwości referującego. Ograniczeniami naturalnymi jest czas trwania seminarium oraz wytrzymałość kolegów z grupy.
Prawdziwym wyzwaniem jest stworzenie referatu na podstawie kilku tekstów. O ile referat oparty na pojedynczej publikacji przy odrobinie dobrej woli nie stwarza większych problemów, rozszerzenie materiału do kilku pozycji wymaga już dodatkowych umiejętności. Nie wystarcza już skrócony opis toku myślenia autorów poszczególnych tekstów. Należy dodatkowo zastanowić się, co autorów tych łączy w odniesieniu do poszczególnych zagadnień cząstkowych, a jakie zapatrywania ich dzielą, ocenić argumentację w odniesieniu do zróżnicowanych poglądów, a także zająć w tej kwestii określone stanowisko.
Praca nad takim referatem będzie doskonałym wstępem do napisania naprawdę dobrej pracy magisterskiej.
53
Umiejętność referowania
Jak wygłosić referat?
Wygłoszenie dobrego referatu nie jest proste, zależy bowiem w dużej mierze od wrodzonych umiejętności oratorskich i aktorskich referującego. Nie oznacza to, że studenci, którzy nie rozwinęli w sobie tych talentów nie mogą sprawdzić się w roli wygłaszającego.
Pomocami zdecydowanie ułatwiającymi wykonanie tego zadania są projektory i tak zwane flip chart'y49. W sytuacjach, gdy ich wykorzystanie graniczy z cudem, sprawdzi się również tablica i kreda -ważne, aby zobrazować uczestnikom seminarium najważniejsze punkty, porównania lub dane.
Złotą zasadą obowiązującą przy wystąpieniach publicznych jest unikanie odczytywania tekstu przygotowanego uprzednio. Jest to najprostsza droga do osiągnięcia szczytu znużenia w grupie. Zamiast patrzeć w kartkę warto obserwować co dzieje się wokół i elastyczne dostosować sposób wypowiedzi (siły, barwy głosu, odpowiedniego akcentowania poszczególnych kwestii) do atmosfery panującej w sali.
Sposób wygłaszania referatu ma duży wpływ na zainteresowanie słuchaczy, a także na ocenę samego wystąpienia; dlatego zawsze należy się do niego przygotować50.
Sztuka wygłaszania referatu polega na umiejętności dostosowania się w swojej wypowiedzi do własnego codziennego stylu mówienia. Oznacza to, że jeśli w życiu codziennym referent mówi szybko i chaotyczne, a referować stara się wolno i systematycznie, to najczęściej podczas referowania będzie zajęty forma wypowiedzi, znacznie mniej zaś jej treścią. W ten sposób tłumi swobodę myślenia, tak bardzo potrzebną podczas wygłaszania referatu51.
Ważne jest także nie przesadzanie z fachowością wypowiedzi i używaniem specjalistycznych zwrotów - wpływa to na "sformalizowanie" wypowiedzi, kładzie akcent na zastanowienie się nad poszczególnymi definicjami, a nie na ogólnym przesłaniu.
49 Ibidem: s. 85.
50 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wroctaw 2001, s. 132.
51 Ibidem: s. 133.
54
Umiejętność referowania
W celu zgłębienia wiedzy na temat umiejętności sporządzenia oraz publicznego zaprezentowania referatu warto zapoznać się z następującymi pozycjami:
Sztuka mówienia B. Wieczorkiewicza, Kultura żywego słowa M. Mikuty, Zarys metodyki pracy umysłowej J. Orczyka, Odczyt popularnonaukowy J. Rudniańskiego, Sztuka dyskutowania W. Marciszew-skiego.52

52 Lista sporządzona na podstawie wykazu literatury do pracy S. Urbana i W. Ładońskiego: Jak napisać dobrą pracę magisterską?, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 218 i nast.
55
8. Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Na początku wszystkiego był chaos - twierdzili mędrcy starożytnej Grecji53. Nie potrafią oprzeć się wrażeniu, że słowa te w sposób niezwykle sugestywny oddają atmosferę przygotowań do pisania pracy magisterskiej, dyplomowej, czy nawet rozprawy doktorskiej. Nie będę zapewne w błędzie twierdząc, że każde wartościowe dzieło naukowe powstaje w gąszczu spostrzeżeń i przemyśleń jego autora, a im gąszcz ów obfitszy, im więcej wątpliwości i hipotez krzewi się w umyśle piszącego tym bardziej przekonujące i wieloaspektowe jest jego ostateczne dzieło. Aby jednak zapanować nad rozgardiaszem niespójnych myśli i spostrzeżeń konieczne jest opracowanie metodologii dokumentowania wywodów i opanowanie praktycznych umiejętności korzystania z publikacji naukowych oraz ich przywoływania w toku własnych dywagacji.
Ja sam się o tym przekonałem. Moja praca magisterska powstawała w prawdziwym rozgardiaszu i to nie tylko intelektualnym, ale i rozgardiaszu artykułów i publikacji gromadzonych skrzętnie przed rozpoczęciem jej pisania. W efekcie moje biurko uginało się pod naporem książek i opracowań, nad którymi nie byłem w stanie zapanować. Odtworzenie ciekawej myśli zapamiętanej w zarysie z określonej lektury wymagało iście detektywistycznych umiejętności i nie lada skrupulatności. Nie wspominając już o czasie, który pochłaniały notoryczne poszukiwania kolejnych prac. Sfrustrowany nieustannym wertowaniem całych stosów papieru postanowiłem nieco uporządkować swój warsztat pracy rozpoczynając od gruntownego remanentu zgromadzonych publikacji i oszacowania ich przydatności dla tematu, którym chciałem się zająć. Wtedy dopiero uświadomiłem sobie, jak użyteczne mogą okazać się fiszki i noty bibliograficzne, notatki z literatury i inne przedziwne wynalazki, o których istnieniu słyszałem wprawdzie niejednokrotnie na zajęciach seminaryjnych, lecz których przydatność wydawała mi się co najmniej nieznaczna.
53 J. Paradowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987, s. 28.
56
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Jak konstruować fiszki bibliograficzne?
Sama ich nazwa wydaje mi się niezwykle wdzięczna.
Fiszki bibliograficzne zawierają niezbędne informacje o publikacji naukowej lub innej wykorzystanej w toku pracy badawczej lub przy pisaniu konkretnego tekstu. Sporządza sieje na kartkach papieru, najlepiej formatu A5 (odpowiadających połowie strony z zeszytu). Rzecz jasna wymogi formalne nie mają w tym względzie kluczowego znaczenia, ale na pewno dobrze jest od początku wykształcić pewne nawyki, odpowiadające uznanym w tym względzie standardom. Wówczas z fiszką taką możemy śmiało udać się do promotora nie obawiając się, że zarzuci nam niedbalstwo i brak precyzji.
Fiszka bibliograficzna, tak jak każda inna informacja bibliograficzna musi wskazywać cztery niezbędne elementy:
�Ś autora pracy;
�s- tytuł;
�*Ś miejsce i rok wydania;
�� nazwę wydawnictwa.54
Jeśli nota dotyczy artykułu, to poza jego autorem podajemy tytuł czasopisma jego numer i rok.
Najprostsza fiszka bibliograficzna będzie zatem wyglądała następująco:
Wierzbicki B.
Prawo Międzynarodowe - materiały do studiów, wyd. III
Białystok 1996, Temida 2
Nazwisko autora pełni w przypadku redagowania fiszek bibliograficznych funkcję porządkową, stąd pierwszą literę imienia umieszczamy po nazwisku. Tak samo postępujemy w wykazach literatury,
54 A. Pułto: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 51.
57
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
przygotowywanych w porządku alfabetycznym na końcu pracy magisterskiej czy dyplomowej.
Jakie problemy mogą towarzyszyć redagowaniu not i fi-szek bibliograficznych?
Określenie autora
Podstawowe wątpliwości powstają w przypadku prac zbiorowych, pisanych przez grupę ekspertów. W takiej sytuacji na nocie bibliograficznej należy umieścić nazwisko redaktora naukowego publikacji, który najczęściej wskazany zostaje przez samego wydawcę.
�Ś Przykładowo: A. Breczko, A. Jamróz, S. Oliwniak: Wstęp do nauk prawnych, pod red. A. Jamroza, Temida 2, Białystok 1996 r.
Niekiedy na stronie tytułowej, w miejscu przeznaczonym na nazwisko autora wymienia się jednak nie tylko redaktora naukowego, ale i autorów poszczególnych części. W tej sytuacji można poprzestać tylko na wskazaniu osoby redaktora z dodaniem sformułowania " i in." lub "...". Zbyt duża liczba autorów wskazana na fiszce bibliograficznej mogłaby bowiem uczynić ją mało przejrzystą.
Przykładowo: R. Ludwikowski i in.: Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, tom II, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998 r.
Określenie wydawnictwa
Odnotowanie nazwy wydawnictwa na nocie bibliograficznej ma znaczenie nie tylko formalne, ale przede wszystkim praktyczne. Informacja ta pozwala bowiem na szybkie odnalezienie konkretnej publikacji, ale przede wszystkim mówi wiele o jej charakterze. Tradycyjnie bowiem renomowane wydawnictwa prawnicze prezentują publikacje specjalistów cieszących się niekwestionowanym autorytetem, dających rękojmię wysokiej jakości dzieła. Rzecz jasna nie oznacza to jednak, że jest to regułą, ani też tym bardziej, że wydawnictwa cieszące się mniejszą sławą nie gwarantują wysokiego poziomu prac. Wydaje się jedynie, że opierając się na pracach z najwyższych wydawniczych półek stwarzamy sobie większy komfort pracy, mogąc mocniej zaufać prezentowanym tam informacjom, za których wiarygodność ręczy dobre imię znanego wydawnictwa.
58
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
W praktyce sporządzania not bibliograficznych dopuszcza się stosowanie skrótów nazw wydawnictw, o ile są one powszechnie znane. Na przykład: nazwę Zakład Narodowy im. Ossolińskich można bez obaw zastąpić skrótem Ossolineum.
Nieco więcej kłopotów sprawiają wydawnictwa nowo powstałe, stosunkowo mało znane na rynku, a często również nierozpoznawalne przez promotora naszej pracy. W tej sytuacji sugerowałbym posługiwanie się pełną nazwą.
Analogiczne spostrzeżenia mają zastosowanie w przypadku wydawnictw ciągłych. Jak najbardziej dopuszczalnym jest stosowanie skrótu PiP dla wskazania na Państwo i Prawo, ale już wątpliwą wydaje się powszechna rozpoznawalność skrótu PUE dla określenia wydawnictwa Polska w Unii Europejskiej ukazującego się cyklicznie w Instytucie Spraw Europejskich i przeznaczonego wyłącznie dla jego słuchaczy.
Określenie tytułu pracy
Zasadnicze problemy powstają wówczas gdy tytuł jest szczególnie rozbudowany bądź składa się z kilku elementów, z których każdy ma formę podtytułu. Na przykład:
Śsf E. Smoktunowicz: Kodeks Postępowania Administracyjnego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego. Wykładnia prawa administracyjnego. Podstawowe zagadnienia, Wydawnictwo Prawnicze "lustitia", Warszawa 1995.
Dopuszczalne jest posługiwanie się skrótem od tak rozbudowanego tytułu w przypisach. W informacji bibliograficznej nieodzownie należy podać pełną nazwę dzieła355.
Problematyczne okazać się może określenie tytułu publikacji zamieszczonej w opracowaniu zbiorowym. W takim przypadku konieczne jest podanie dwóch tytułów - głównego, pod którym występuje cała praca oraz szczegółowego, określającego fragment dzieła będący przedmiotem zainteresowania. Oba tytuły wyodrębnia się poprzez użycie zwrotu "(w:)". Na przykład:
55 A. Putto: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 50.
59
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
? S. Presnarowicz: Ordynacja podatkowa, (w:) Polskie prawo finansowe, pod red. E. Ruśkowskiego, KiK, Warszawa 1998.
Identyfikacja prac niepublikowanych
W zasadzie postępujemy dokładnie jak w przypadku opracowań opublikowanych, a jedynie w miejscu przeznaczonym na określenie wydawnictwa wskazujemy na brak publikacji wzmiankowanego dzieła, oznaczając inne charakterystyczne je cechy, np. praca magisterska..., przesłane do druku w... i tym podobne56.
Czemu służą i jak formułować notatki z literatury?
Przez długi czas wychodziłem z założenia, że najlepszą formą zapisu najciekawszych spostrzeżeń z czytanej lektury jest zakreślanie jej fragmentów kolorowym flamastrem, względnie zamieszczanie wykrzyknika przy szczególnie interesującym akapicie. Odnoszę też wrażenie, że w praktyce tej nie byłem bynajmniej odosobniony, co potwierdza stan książek naszych wypożyczalni i czytelni. Zwyczaj ten jednak okazał się mało użyteczny w momencie rozpoczęcia pisania pracy magisterskiej. Zapewne z uwagi na wielość zgromadzonych materiałów nie byłem w stanie zaprowadzić najmniejszego porządku w wysłużonym przez lata studiów systemie zakreśleń i wykropkowań. System ten okazał się zupełnie bezużyteczny dla formułowania myśli i wniosków, a przede wszystkim utrudniał opracowanie struktury projektowanego dzieła.
Zirytowany postanowiłem skorzystać z praktyki konstruowania notatek z literatury, rekomendowanej na seminarium i po raz kolejny uświadomiłem sobie, że bezprzedmiotowe z pozoru dywagacje doktrynalne z zakresu metodologii pracy naukowej mają zupełnie racjonalne uzasadnienie.
Praca magisterska, oraz każda rozprawa naukowa, stanowi kompilację myśli i spostrzeżeń innych autorów, poddawanych krytycznej lub aprobującej weryfikacji piszącego. Z pewnością poważne rozprawy naukowe na bazie owych rozważań konstruują nowatorskie i oryginalne tezy, lecz zawsze odnoszą się do wcześniej sformułowanych koncepcji.
J. Boć: Jak pisać pracę magisterską Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 42.
60
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Aby jednak móc się nimi posłużyć, należy uprzednio wydobyć je z lektur i publikacji i oznaczyć w jakiś sposób do wykorzystania w przyszłości. Niezastąpione w tej sytuacji są notatki z literatury.
Sporządza sieje z zasady jednostronnie na kartkach papieru jednakowej wielkości, formatu A5 zaznaczając pewne niezbędne elementy :
�?- informację o wykorzystanej publikacji;
Śs- numer porządkowy identyfikujący notatkę;
�Ś numer strony, z której korzystano formułując notatkę;
** informacje zasadniczą będącą przedmiotem notatki.
Z pewnością elementy te mogą być w pewien sposób modyfikowane i ostateczny kształt notatki mieści się w gestii piszącego. Celowe wydaje się jednak opracowanie już na wstępie jednakowych kryteriów ich sporządzania dla zachowania porządku i komfortu pracy.
Prawidłowo sporządzane notatki z literatury mogą w sposób zaskakująco skuteczny wpływać na kształtowanie się wizji pracy magisterskiej. Sporządzenie ich bezpośrednio po przeczytaniu istotnej z punktu widzenia tematu pracy informacji pozwala na usystematyzowanie i utrwalenie zdobytej wiedzy, a przede wszystkim ocala własne spostrzeżenia przed zapomnieniem. Rozpoczynając pisanie konkretnego tekstu posiadamy bowiem pakiet niezbędnych spostrzeżeń i pomysłów, które podobnie jak puzzle mogą ułożyć się w ciekawą kompozycję myśli i uwag, popartych rzetelną pracą.
A oto przykładowa notatka z literatury:
Nr 4
Wierzbicki B.: Prawo międzynarodowe.....Temida 2, Białystok 1996, s. 187 "(...) Współcześnie
stosowane są dwie formy deklaracji (porozumień) o wzajemności: 1) deklaracje o wzajemności ad hoc, w których jedno państwo (składając wniosek o ekstradycję) zapewnia drugie państwo, że w razie wydania określonej osoby odwzajemni się tym samym w podobnej sytuacji, 2) generalne deklaracje o wzajemności, w których dwa państwa zobowiązują się do rozpatrywania swych wniosków o ekstradycję w oparciu o zasadę wzajemności, na warunkach określonych w ustawodawstwie wewnętrznym.
57 A. Pułło: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 56.
61
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Jaki jest cel opracowywania przypisów?
Potrzeba stosowania przypisów bywa zaskakująco często bagatelizowana, zwłaszcza przez adeptów sztuki pisarstwa naukowego. Ja sam przykładałem znacznie większą uwagę do tekstu zasadniczego pracy aniżeli jej warstwy dokumentacyjnej, a z pewnością nie szczególnie interesowałem się formalną poprawnością przypisów, łudząc się, że i mój promotor podzieli to stanowisko. Niestety, tak przygotowany pierwszy fragment mego tekstu wrócił do mnie natychmiast, zanim profesor rozpoczął czytanie części merytorycznej. W pierwszej chwili nie zrozumiałem o co tak naprawdę chodzi, ale już wkrótce uświadomiłem sobie, że umiejętność stosowania przypisów jest najbardziej elementarną przesłanką opanowania zasad funkcjonowania warsztatu naukowego.
Amerykańskie periodyki prawnicze szokują monstrualnymi liczbami przypisów, które stanowią czasem blisko połowę objętości publikacji. Z pewnością nie można ulegać tego rodzaju trendom, ale bezsprzecznie należy pamiętać o prawnym obowiązku udokumentowania faktu skorzystania z cudzych myśli i spostrzeżeń. Ponadto poprzez odnotowanie w przypisach wykorzystanej literatury, stwarzamy możliwość weryfikacji i rozszerzenia formułowanych na jej podstawie wniosków. Przypisy pozwalają wreszcie na rozwinięcie dodatkowych wątków odbiegających nieco od wywodu przedstawionego w tekście głównym i zaprezentowanie szerszej perspektywy badanego zagadnienia.
Problem funkcji przypisów został wyczerpująco rozwinięty przez specjalistów metodologii pracy naukowej. J. Boć wymienia wśród nich:
�� wskazywanie źródeł określonych danych, przedstawianych i cytowanych informacji, poglądów, stanowisk itp.,
? rozwinięcie tekstu głównego dodatkowymi informacjami o przedstawianej materii,
�Ś prezentowanie w różny sposób, np. polemiczny, analityczny i inny złożoności tematu58.
58 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 31-32.
62
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Jak formułować przypisy?
Wśród ekspertów istnieje co najmniej kilka szkół pisania przypisów i z pewnością zasadnym będzie posługiwanie się metodą preferowaną przez promotora pracy59. Pamiętać jednak należy o obowiązku konsekwencji przy ich formułowaniu. Raz obrany sposób powinien pozostać wiążący dla całości pracy. Niedopuszczalne i wyjątkowo nieprofesjonalne jest bowiem konstruowanie przypisów w sposób dowolny, niekoherentny z całością publikacji.
Na podstawie wytycznych dotyczących formy opracowania maszynopisu przygotowanych przez Wydawnictwo Prawnicze PWN przyjmuje się, że w przypisie, w wykazie literatury i w tekście głównym opis bibliograficzny dzieła powinien zawierać dane w następującej kolejności:
�ŚŚ pierwsza litera imienia i nazwiska autora,
�?- tytuł dzieła,
�?- numer tomu (t.),
�*Ś kolejność wydania,
�a? nazwa wydawcy (nazwa czasopisma), miejsce i rok wydania (numer czasopisma),
*& strona (s.).60
Rodzaje przypisów
W praktyce edytorskiej wyodrębnia się następujące rodzaje przypisów61:
1. Przypisy źródłowe - wskazujące źródło pochodzenia informacji, opinii, wskazywanych danych. Na przykład:
- W. Sanetra: Prawo Pracy. Zarys Wykładu (t. 1), Temida 2, Białystok 1994.
59 Podstawowe rozbieżności dotyczą zwłaszcza rodzaju informacji bibliograficznych zawartych w przypisie, a także kolejności ich prezentacji; odmienne od opisanych poniżej zasady formułowania przepisów prezentują m.in. S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 93.
60 Wytyczne dotyczące formy maszynopisu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 13.
61 Klasyfikacja przytoczona za: A. Pułło: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 72-73.
63
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
- J. Olszewski: Prawo gospodarcze, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1999.
Zdarza się niekiedy, że powołujemy się na informacje cytowane w określonej pracy, a zawarte w publikacji, którą nie dysponujemy. Przypadki takie powinny zdarzać się rzadko i w miarę możliwości winno się sięgać do oryginałów. Na wypadek zaistnienia takiej sytuacji należy to koniecznie odnotować. Na przykład:
- E. Łętowska: Pozaprecedensowe znaczenie uzasadnienia sądowego, PiP 1996, nr 8-9, s. 15. Cyt. za A. Ludwikowska: System prawa Stanów Zjednoczonych, Dom Organizatora, Toruń 1999, s. 79.
2. Przypisy odsyłające - wskazują na inne pozycje literatury lub nawet inne fragmenty pracy korespondujące z przedmiotowym zagadnieniem. Na przykład:
- Na ten temat szerzej zob. też uwagi W. Góralczyk: Prawo międzynarodowe w zarysie, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1996, s. 74.
3. Przypisy polemiczne - mają zastosowanie w sytuacji, gdy w toku wywodu prezentowane są rozbieżne poglądy i stanowiska, a ich komentowanie w tekście głównym zacierałoby klarowność i jasność prezentowanej tezy. Tego rodzaju przypisy mogą mieć kształt:
- Nie sposób zgodzić się z poglądami X.........
lub
- Inaczej rzecz tę traktuje Y..............
Przypisy tego rodzaju mogą być rozbudowane i prezentować argumenty stanowiące o istocie ich polemicznego charakteru.
4. Przypisy źródłowe rozszerzone - zawierają, obok odesłania do źródła, spostrzeżenia pośrednio tylko związane z głównym tokiem wywodu. Na przykład:
- M.in. powoływano się na tekst samego kan. 1084, który - twierdzono - stanowi wyjątek od zasady ogólnej kan. 104, przyznającej skutki prawne błędowi co do istoty - W. Góralski: Kano-
64
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
niczna zgoda małżeńska, Wydawnictwo Prawnicze i Ekonomiczne LEX, Gdańsk 1991, s. 119.
5. Przypisy dygresyjne - maja zastosowanie wówczas, gdy poza tokiem wywodu autor pragnie podzielić się z czytelnikiem dodatkową informacja lub refleksją niekiedy bez wskazywania jej źródła, nadając swej wypowiedzi charakter dygresji. Na przykład:
- Praktyka taka wykształciła się od 1974 r. i została formalnie uznana przez art. 2 Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r. (patrz Folsom: European Union Law, s. 53). Alex Roney jako datę pierwszych regularnych spotkań wymienia marzec 1975 r. (The European Community. Fact Book, s. 7).62
W którym miejscu umieścić przypisy?
W tym względzie dopuszcza się pewną dowolność poddając to zagadnienie swobodnej decyzji autora. W praktyce przypisy spotyka się: na końcu całej pracy, na końcu każdego rozdziału, na dole każdej strony, w miejscu odnośnika w tekście podstawowym pracy63. Godna polecenia wydaje się metoda trzecia, bowiem ułatwia klarowną prezentację całości zagadnienia umożliwiając czytelnikowi szybki wgląd w informacje dodatkowe, ujęte w przypisie.
Jak oznaczyć przypis?
Przypis oznacza się odnośnikiem w postaci cyfry, rzadziej gwiazdki lub litery umieszczonych w każdym miejscu zdania, byleby nie zaraz po znaku interpunkcyjnym lub po formie koniunkcyjnej (i, z, ze, itp.). Oznaczenie przypisu musi odpowiadać odnośnikowi, a na danej stronie musi być tyle przypisów ile odnośników zawiera tekst podstawowy.
Kiedy stosować skróty: "op. cit." i "ibidem"?
Rozpoczynając pisanie pracy magisterskiej należy zdecydować się na zastosowanie jednolitej terminologii przy konstruowaniu przypisu.
62 Przykład z książki R. Ludwikowski: Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego (t. 1), Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996, s. 117.
63 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską. Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 35.
65
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
W praktyce można posługiwać się zwrotami polskimi lub łacińskimi, zachowując jednak konsekwentnie jedną z tych opcji. Jeżeli w pracy powoływane jest tylko jedno dzieło danego autora, to za pierwszym razem należy podać w przypisie pełny opis bibliograficzny dzieła, a w następnych przypisach można je powołać za pomocą skrótu: op. cit., od łacińskiego opus citatus - dzieło cytowane. Na przykład:
- L. Gardocki: Prawo Karne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1998, s. 392
- L. Gardocki: op. cit., s. 392.
W razie cytowania pracy przytoczonej w przypisie bezpośrednio poprzedzającym wystarczy napisać: tamże lub ibidem - i podać odpowiednią stronę. Na przykład:
- J. Winiarz: Prawo rodzinne, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1996, s. 65.
- Tamże, s. 174.
Ważne, aby stosować konsekwentnie terminologię łacińską lub polską.
Jakie są wymogi techniczne konstrukcji przypisu?
Każdy przypis kończy się kropką. Znak odsyłacza oddzielony jest od tekstu przypisu pojedynczym odstępem (spacją), inaczej niż w tekście głównym, gdzie spacja występuje po każdym wyrazie i znaku interpunkcyjnym, ale nie oddziela wyrazu od znaku interpunkcyjnego.
Jak wygląda metoda komputerowa konstrukcji przypisu?
W celu zastosowania przypisu w programie Microsoft Word należy kliknąć funkcję "wstaw" po czym otworzyć hasło "przypis". Na wyświetlonej ikonie należy określić parametry techniczne przypisu wskazując żądane miejsce umieszczenia przypisu i zaznaczając stosowny jego numer, bądź uruchamiając funkcję "automatyczne numerowanie".
Drugą metodą jest jednoczesne kliknięcie litery "p" i klawisza "alt" i "ctrl".
66
Dokumentowanie wykorzystanych materiałów
Jak stosować przypisy z literatury obcojęzycznej?
Zasadniczo należy posługiwać się tymi samymi regułami co przy konstrukcji przypisów ze źródeł polskich zachowując jednak oryginalną wersję językową. Pewne wątpliwości powstają przy powoływaniu się na zagraniczne wydawnictwa ciągłe. Przyjmuje się, że w tych wypadkach oznaczyć należy informację o autorze, tytuł artykułu, rok edycji periodyku, kolejność woluminu, jego numer i stronę. Na przykład:
- B. Wierzbicki, G. Welhengama: The problem of Humanitarian lntervention: Developments and Trends, The Liverpol Law Review 1994, vol. XVI, nr 2, s. 159.
Amerykańskie wydawnictwa prawnicze stosują natomiast w tym względzie nieco uproszczoną metodę formułując przypisy przy pomocy następujących not bibliograficznych:
- A. Perez: Who killed sovereignty or changing norms conserning sovereignty in international law, 14 Wisconsin International Law Journal 463, 1996, s. 82.
A co z przypisami do źródeł znajdujących się w Internecie?
Gwałtowny rozwój technologii internetowych sprawił, iż co raz większa liczba publikacji, z najdalszych nawet zakątków świata, staje się dostępna w sieci. Abstrahując od przełomowego charakteru tej innowacji, powstaje problem w jaki sposób dokumentować wywody, oparte na źródłach z zasobów internetowych.
Najlepiej stosować w tej sytuacji uznane reguły formułowania przypisu. Większość renomowanych portali internetowych dba bowiem o precyzję dokumentacji prezentowanych na ich łamach materiałów.
W sytuacji natomiast gdy ustalenie tych informacji nie jest możliwe dopuszcza się co raz częściej podanie w przypisie adresu strony internetowej wraz z datą jej aktualizacji, poprzedzonych tematem albo nazwą dokumentu. Metoda ta wymaga jednak uprzedniej aprobaty promotora pracy, bowiem nie zyskała jeszcze charakteru powszechnego. Na przykład:
- "Pustynna burza": 10 lat później, http:/info.onet.pl/443,gale-ria.html z dnia 10 kwietnia 2001.
67
9. Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
Etap zbierania materiałów mamy już za sobą, trzeba więc przełamać pierwsze lody i zapoznać się z literaturą. Nie liczmy na geniusz naszego umysłu, bo ten bywa zawodny, ponadto bardziej przyda się nam przy pisaniu pracy doktorskiej. Jako, że praca magisterska jest z założenia pracą odtwórczą, musimy zdobyć się na minimum wysiłku intelektualnego i stworzyć pseudo-własną ideę na podstawie idei przynależnych innym osobom.
Kiedy piszemy wstęp?
Wstęp jest pierwszą przymiarką do tematu - objaśnia go, ujawnia motywy jego podjęcia, informując jednocześnie o intencjach autora64. Zazwyczaj pisany na końcu pracy wymaga ogólnej znajomości problematyki, choć może dotyczyć również bardziej szczegółowych kwestii, które będziemy sukcesywnie rozwijać w pracy, a o których powinniśmy wspomnieć we wstępie. Napisanie wstępu nie jest więc rzeczą prostą, szczególnie, gdy piszemy go na początku, czyli przed częścią zasadniczą, nazwijmy ją potocznie "rozwinięciem" (stąd niezbędne jest wcześniejsze zapoznanie się z literaturą). Wymaga to ogromnego wysiłku, gdyż musimy z laików stać się specjalistami odnośnie danego tematu, umieć wyodrębnić najważniejsze elementy danego zagadnienia, sens, istotę a nawet pójść dalej - znaleźć kwestie problemowe z punktu widzenia nauki, wiedzieć, jaką literaturą dysponujemy, na jakiej podstawie oprzemy swoje tezy, wnioski, wreszcie dokonać krótkiej syntezy całości. Musimy stworzyć ogólną wizję swojej pracy.
Treść wstępu z pewnością ulegnie zmianie, tak, jak zmieni się nasze zapatrywanie na temat, tok wywodów, wnioski65. Pisany na początku daje jednak możliwość, obok planu pracy, przynajmniej powierzchownego ujęcia tematu w jakieś ramy, systematyzacji zagadnień, literatury, co z pewnością ułatwi późniejsze rozwinięcie myśli w toku tworzenia części zasadniczej.
64 W. Zaczyński: Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Wydawnictwo "Żak", Warszawa 1995, s. 46.
65 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 18.
68
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
Ważne jest, iż wstęp tworzy syntetyczny, całościowy, choć skrótowy obraz zamiarów autora, który spełniwszy wymogi stylu, formy i treści, umożliwia oku fachowca analizę i wstępną ocenę całej pracy, dlatego też warto poświęcić mu więcej uwagi. Stanowi on swoistą wizytówkę naszej pracy.
Co zawrzeć we wstępie?
Wstępem rządzą pewne wymogi, których nie da się przeskoczyć. Dotyczą one przede wszystkim treści. Wstęp musi obowiązkowo zawierać trzy elementy: zagadnienia dotyczące literatury, celu i konstrukcji pracy. Układ wstępu może być jednak dużo bardziej rozbudowany.
Wprowadzenie
Wstęp pracy jest niejako "przygrywką" do tematu, który będziemy poruszać. Zacznijmy więc od umieszczenia w nim kilku zdań o ogólniejszym charakterze, które mogłyby stanowić tło naszych dywagacji66.
Możemy na przykład wychodząc od części historycznej w celu uniknięcia rozpisywania się na ten temat w rozwinięciu, zaznaczyć, kiedy dana instytucja powstała, w jakich warunkach.
Możemy spróbować umieścić ją w szerszej tematyce, sprawdzić, czy mieści się w innym dziale, w jakich relacjach pozostaje z innymi gałęziami prawa.
Możemy zaznaczyć zagadnienia, które sprawiają, że instytucja jest ciekawa na tyle, by podjąć jej temat, tj. przytoczyć co Cię w tej instytucji zainteresowało - (motywację i okoliczności zainteresowania się tematem),67 dlaczego wydaje nam się godna uwagi, co jest w niej takiego specyficznego.
Odniesienie do literatury i źródeł
We wstępie powinna znaleźć się informacja o literaturze i źródłach prawa odnośnie podejmowanej problematyki. Wystarczające będzie rozwinięcie zagadnień (według koncepcji naszego promotora) wymie-
66 W. Pytkowski: Organizacja badań i ocena prac naukowych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 246.
67 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 18.
69
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
nionych poniżej, tu zestawionych w formie pytań: czy istnieją jakieś monografie na ten temat; czy jest on często podejmowany; czy są tylko stare opracowania, które być może straciły na aktualności a może wciąż są aktualne mimo upływu czasu; jaki jest dostęp do publikacji obcojęzycznych; jak przedstawia się sytuacja regulacji prawnej odnośnie podejmowanego zagadnienia, czy zaszły jakieś zmiany w tym zakresie, czy przyjęto nowe umowy, czy są w związku z tym jakieś reakcje naukowców w postaci publikacji, komentarzy; czy zajmowały się tą problematyką sądy państwowe, sądy międzynarodowe - czy istnieje bogate orzecznictwo dotyczące tej kwestii; czy organizacje międzynarodowe, czy też inne instytucje mają swój wkład w rozwój danego zagadnienia; czy jest to ważna kwestia teoretyczna lub praktyczna; czy budzi kontrowersje, czy są tezy do dyskusji; jakie jest znaczenie tematu, który podejmujemy.
Na tym etapie istnieje możliwość sformułowania własnej tezy na podstawie literatury. Można również rozbić tezę na struktury badawcze.
Cel pracy
Przed przystąpieniem do pisania właściwej części pracy, powinniśmy sformułować problem, a także cel pracy68. Należy uświadomić sobie po co właściwie tę pracę piszemy, co chcemy osiągnąć, co więcej bez zrozumienia celu pracy jej pisanie będzie poruszaniem się w temacie trochę "po omacku" - pisaniem dla samego pisania, co nie gwarantuje uzyskania pozytywnego efektu i automatycznie obniża wartość pracy. Zaznaczam, iż poprawne sformułowanie celu oraz późniejsza konsekwentna realizacja założeń w nim zawartych, stanowi jeden z elementów rozpatrywanych przy końcowej ocenie pracy przez recenzen-ta69.
Cel pracy formułujemy biorąc pod uwagę zgromadzoną literaturę oraz metodę naukową którą będziemy się posługiwać.
W zależności od ujęcia tematu decydujemy, czy będzie to próba nowej klasyfikacji w związku ze zmianami jakie zaszły w regulacji prawnej, na przykład przy temacie: Międzynarodowe wolności lotnicze
68 M. Węglińska: Jak pisać pracę magisterską, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1997, s. 8.
69 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 170-171.
70
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
- próba nowego ujęcia - celem będzie przedstawienie regulacji p międzynarodowego lotnictwa cywilnego, wskazanie potrzeb zrru regulacji i nowych rozwiązań.
Możemy podjąć się zbadania stosunkowo nowej - rozwijają. J instytucji, przykładowo rozwinięcie tematu separacji w prawie nym, czy naruszania praw autorskich w dobie usług interneto ? jako wypełnienie istniejących luk w stanie naszej wiedzy.
Możemy również skusić się na dokonanie systematyzacji, ? rębnienia głównych zagadnień składających się na pojęcie danej ? tucji, poprzez dokonanie analizy źródeł prawa i piśmiennictwa p czego. Taki cel przyświecać będzie pracy o tematyce dotyczącej-cepcji normatywnej azylu dyplomatycznego w Ameryce ŁacinsK J-
Możemy stworzyć pracę na pograniczu komparystyki, por / wać instytucje, rozwiązania prawne, przykładowo przy te , Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejs J celem będzie przedstawienie instrumentów prawnych II filaru (W ? polityka zagraniczna i bezpieczeństwa) na tle ścisłej wspołp1" ? ramach podejmowania decyzji w I filarze (organy Wspólnoty)-
Ważne jest także zaznaczenie, jaką metodę naukową zastos J ?, by osiągnąć zamierzony cel, tzn. w jaki sposób dochodzić będzie y^ danych twierdzeń70 - czy będzie to metoda opisowa, porównawc
Przykładowo sformułowany cel pracy ze wskazaniem stoso J metody naukowej (do wspomnianego tematu o azylu dyplortl y
nym): Głównym przedmiotem rozważań pracy
będzie próba egzegezy
reglamentacji prawnej z uwzględnieniem współczesnych poglldo tryny pod kątem jej systematyzacji, wskazania zależności lub wsp żności między źródłami, doktryną i praktyką.
Struktura pracy
Wstęp musi zawierać także opis konstrukcji pracy, czyli wska c zagadnień, składających się na treść części zasadniczej. Tu przy" plan pracy magisterskiej, na podstawie którego przedstawimy ^x� zawartość merytoryczną pracy.
70 T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 19b . Ś
71 Na ten temat szerzej w rozdziale dotyczącym metod badań naukowych.
71
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
Wychodzimy od zaznaczenia, z ilu rozdziałów składa się nasza praca, po czym przechodzimy do omówienia poszczególnych rozdziałów i podrozdziałów - przykładowo przy temacie Koncepcja normatywna azylu dyplomatycznego w Ameryce Łacińskiej:
Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym zawarte będą ogólne informacje dotyczące instytucji, które pozwolą na zapoznanie się z podstawowymi elementami wchodzącymi w zakres pojęcia prawa azylu. Przedstawione zostaną podstawy i teorie uzasadniające azyl dyplomatyczny-zasada eksterytorialności, wzajemności, nietykalności pomieszczeń misji dyplomatycznych, ponadto poruszona zostanie kwestia dyskrecjonalności i zgody państwa terytorialnego. Tu też zostanie rozwinięta polemika odnośnie postulowanej sprzeczności azylu dyplomatycznego z zasadą suwerenności (...). W drugim rozdziale zostaną zamieszczone i wnikliwie przeanalizowane przesłanki udzielenia azylu -warunek sytuacji nie cierpiącej zwłoki, pojęcie przestępstwa politycznego i ściganie ze względów politycznych. Rozważania rozdziału trzeciego oscylować będą wokół kompetencji państw w zakresie azylu dyplomatycznego (...).
Konstrukcja pracy ma wynikać z celu pracy, a jej wybór powinien byc uzasadniony.
Sformułowanie tematu pracy magisterskiej, określenie celu oraz metod naukowych mówią już na wstępie o ambicjach piszącego sugerując, czy będzie to praca bardziej twórcza, o nieco "podwyższonej poprzeczce czy też standartowa praca magisterska, czyli praca
?????2?" fCktyWne UP�ranie Się Z ?raC* � -Podwyższonej poprzeczce , z pewnością zwiększy nasze samozadowolenie, a także sprawi, ? "urośniemy w oczach" naszego promotora. Pamiętajmy, że na obronie przyda nam się jakaś bratnia dusza.
s7vrh''???I'81 ^^ P�deJ'mowanie się pisania prac "ambitniejszych pretendentom do studiów doktoranckich.
Zakończenie
dzieło"T' P� ŻmUdneJ * wielotyg�d�wej pracy powstało wielkie
2 wnJ?^ ????? ma2isterska- Nadszedł więc czas na podsumowanie i wnioski, moment napisania zakończenia.
72
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
To, że jesteś już na finiszu, nie świadczy jednak o tym, iż możesz spocząć na laurach. Ten etap pisania Twojej pracy jest równie ważny, jak wstęp, czy właściwa część pracy a waga ostatniego słowa jest porównywalna ze słowem pierwszym. Treść zakończenia świadczyć będzie o Twoim zakresie wiedzy, możliwościach intelektualnych, predyspozycjach do syntetycznego ujmowania zjawisk, instytucji prawnych i zasad. Postaraj się więc zachować poziom swojej pracy, by przysłowiowa "kropka nad i", którą jest zakończenie również miała klasę.
Co powinienem zrobić aby napisać dobre zakończenie?
Przed przystąpieniem do pisania zakończenia zrób rzecz najprostszą z możliwych, po prostu połóż przed sobą wstęp i zagadnienia, które zawarłeś w poszczególnych rozdziałach72. Twoją pierwszą czynnością w związku z pisaniem zakończenia, powinno być nadanie ostatecznego kształtu wstępowi i kolejnym rozdziałom. Przez cały czas pamiętaj o celu (zadaniu), jakie postawiłeś sobie na wstępie, do czego dążyłeś i co zamierzałeś wykazać w swojej pracy.
Zakończenie, z kolei, powinno stanowić próbę odpowiedzi na postawione we wstępie pytania. Tworząc logiczną całość ze wstępem i resztą pracy, nadawać ostatecznie ton pracy i świadczyć o jej merytorycznej zawartości.
Miej na uwadze fakt, iż zdarzają się recenzenci, którzy oceniają pracę czytając tylko wstęp i zakończenie. Tak jak irydolog, odczyta z tęczówki oka stan pacjenta, tak doświadczony recenzent, na podstawie lektury wstępu i zakończenia, z łatwością oceni Twoje możliwości oraz stopień wysiłku intelektualnego, który włożyłeś w pracę magisterską
Jak powinno być skonstruowane dobre zakończenie?
Pamiętaj, iż musi istnieć relacja między poszczególnymi częściami twojej pracy. Zakończenie powinno pozostawać w związku ze wstępem i poprzedzającymi je rozdziałami73.
72 K. Woźniak: O pisaniu prac magisterskich. Przewodnik praktyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1998, s. 110.
73 J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 22.
73
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
Rewelacyjnie będzie, jeżeli Twoje zakończenie zostanie wkomponowane w całość pracy magisterskiej, tak, aby stanowiło z nią jedność.
Co powinno zawierać zakończenie pracy magisterskiej?
Na seminarium z prawa międzynarodowego publicznego, promotor uczulał nas, iż zakończenie nie jest zbiorem ogólników napisanych na końcu pracy magisterskiej. To raczej synteza - podsumowanie tego, co staraliśmy się przekazać pisząc prace magisterskie.
Jest rzeczą oczywistą, że z zakończeniem wiąże się konieczność wskazania wniosków, do których doszedłeś w trakcie pisania pracy. Najogólniej rzecz ujmując, wnioski mają stanowić syntetyczne ujęcie wyników dociekań, powinny odpowiadać problemowi sformułowanemu w tytule pracy, a szczególnie jej celowi .
W tym miejscu posłużę się radą naszego promotora, który podpowiadał nam, iż idealnym wyjściem z kłopotów jakie niesie ze sobą syntetyczne ujęcie wyników dociekań jest stopniowanie.
No tak, zapewne mruczysz sobie pod nosem, łatwo jej to napisać -stopniowanie - ale jak ma ono wyglądać w praktyce.
Po pierwsze, zacznij od nawiązania do celu swej pracy, następnie powiedz, jaki jest wynik realizacji tego celu. W zakończeniu musisz przejść od rozważań szczegółowych (zawartych w poszczególnych rozdziałach), do ogólnej refleksji nad przedmiotem badań, ogólnej jego oceny. Idealnie będzie, jeśli będziesz w stanie sformułować dodatkowo jakieś sugestie, krytyczne uwagi, propozycje nowych rozwiązań prawnych.
Czego należy się wystrzegać pisząc zakończenie?
Przede wszystkim, jak ognia unikaj powtarzania wniosków padających w trakcie pisania kolejnych rozdziałów. Przyznam, że nie jest to łatwe w sytuacji, gdy palce same wystukują na klawiaturze stwierdzenia, o których pisałeś uprzednio w poszczególnych rozdziałach pracy magisterskiej. Wnioski powtarzane kilkakrotnie, po pewnym czasie stają się nużące, nie wnoszą niczego nowego do pracy, a tym samym obniżają jej wartość. Jeżeli znajdziesz się już w takiej
74 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską?, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 185.
74
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
sytuacji, postaraj się sprecyzować, bądź też ożywić swoje wnioski. Nie formułuj również wniosków w sposób otwarty, nie dokończony, gdyż wówczas Twoja praca będzie sprawiała wrażenie niekompletnej, a egzaminator odniesie wrażenie, że nie do końca wiedziałeś o czym piszesz.
Pośród prac magisterskich spotkać można też takie, które stanowią zwykłą kompilację fragmentów dwóch lub trzech opracowań nie spojonych żadną głębszą myślą. Są to prace, których autorzy idą na tzw. łatwiznę, spisując z fachowej literatury te fragmenty, które wydają im się adekwatne do zakończenia. Jest to jeden z najbardziej karygodnych błędów, gdyż taki zlepek myślowy wprowadza chaos i dezorganizację do pracy, a zakończenie czyni niespójnym i nie adekwatnym do całości pracy.
Kolejną rzeczą, której powinieneś się wystrzegać, jest rozmienianie wniosków końcowych "na drobne", zbytnie wchodzenie w szczegóły, zajmowanie się detalami. Postaraj się więc, aby Twoje podsumowanie stanowiło spójną całość - było klarowne i wyraźne. Aby przybliżyć Ci tę kwestię posłużę się tematem mojej pracy magisterskiej, który brzmi: Prawo do rzetelnego procesu w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. (art. 6 EKPCz). We własnym zakończeniu, nie podawałam dokładnej liczby skarg napływających do Trybunału w Strasburgu, ograniczyłam się tylko do wskazania, iż większość spraw napływających do Strasburga stanowią skargi w przedmiocie naruszenia prawa do rzetelnego procesu. Uznałam, że gdybym zaczęła skupiać się na liczbach, moje zakończenie bardziej nadawało by się do pracy z zakresu socjologii, czy też matematyki.
A oto jak wyglądało zakończenie mojej pracy:
Prawo do rzetelnego procesu sądowego, jest jednym z najobszerniejszych przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności a także jednym z najczęściej przywoływanych przez Trybunał i jak wynika z orzecznictwa, jednym z najczęściej naruszanych. Około 3/4 skarg napływających do Strasburga dotyczy naruszenia art. 6, można wnioskować więc, że zostały uregulowane w nim kwestie o priorytetowym znaczeniu. Wiąże się to niewątpliwie ze specyfiką zjawiska jakiego dotyczy, bowiem proces cywilny i karny, dotykając najważniejszych przecież dla człowieka kwestii, stwarza jednocześnie pole do nadużyć, gdyż ingerencja państwa może tu się-
75
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
gać bardzo daleko. W związku z tym dla jego prawidłowego funkcjonowania istotne jest umieszczenie go w konstytucjach państw - stron Konwencji a także zapewnienie w ramach systemu europejskiego skutecznych mechanizmów kontroli, przestrzegania określonych w nim gwarancji procesowych.
System ochrony praw człowieka powołany Europejską Konwencją jest niewątpliwie pod tym względem najdoskonalszy, a przede wszystkim najskuteczniejszy. W ciągu prawie pół wieku funkcjonowania zdołał on wypracować imponującą liczbę rozstrzygnięć. Te rozstrzygnięcia wskazują jednak na to, iż w demokratycznych państwach europejskich o wysokim stopniu świadomości społecznej, z szerokim katalogiem praw i wolności obywatelskich, jedno z elementarnych praw człowieka (jakim jest niewątpliwie prawo do rzetelnego procesu sądowego) jest nagminnie naruszane. Stąd też jednostka ludzka w poczuciu pokrzywdzenia przez prawo i organy krajowe, poszukuje sprawiedliwości na szczeblu europejskim. O tym iż jej poszukiwania i dążenie do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy cywilnej lub karnej jest słuszne przekonują nas świadczące na korzyść jednostki orzeczenia Trybunału i Komisji, które wytyczają kierunek zmian w ustawodawstwach krajowych.
W toku rozpatrywania skarg na naruszenie art.6 organy Konwencji niejednokrotnie miały okazję do wypowiedzenia się na temat gwarancji procesowych przysługujących stronom w postępowaniu cywilnym i karnym, standardów dotyczących traktowania pozwanego i oskarżonego w czasie procesu sądowego, a także sytuacji uwięzionych i ochrony przysługujących im praw. Dzięki tym orzeczeniom wzrasta zainteresowanie prawami człowieka, a w szczególności prawem do rzetelnego i sprawiedliwego procesu sądowego. Co za tym idzie pojawia się wiele opracowań z zakresu ochrony prawa człowieka do rzetełnego procesu, przysługujących jednostce uprawnień i środków odwoławczych. Z roku na rok wzrasta ilość fachowej literatury i ośrodków zajmujących się prawami człowieka.
Posłużę się tu przykładem naszego kraju, w którym jeszcze kilkanaście lat temu zainteresowanie prawem do rzetelnego procesu było marginalne a literatura na ten temat bardzo ograniczona. Obecnie funkcjonują w Polsce ośrodki służące upowszechnianiu praw człowieka, jak choćby toruński czy poznański ośrodek praw człowieka, a literatura tematu jest powszechnie dostępna.
Poza tym orzecznictwo strasburskie wytycza nowe kierunki i tendencje, uznając, iż to do państw-stron konwencji należy ochrona prawa jednostki do rzetelnego procesu. Szczególną rolę nakazuje odgrywać sądom krajowym jako
76
Wstęp i zakończenie pracy magisterskiej
organom najbardziej kompetentnym do interpretacji norm konwencyjnych w zakresie przestrzegania i realizowania zasady fair trial. Przyczynia się także do powstawania wewnątrzpaństwowych instytucji służących ochronie praw człowieka, w tym prawa do rzetelnego procesu. Według organów konwencyjnych to właśnie państwa-sygnatariusze Konwencji mają stać na straży przestrzegania prawa do rzetelnego procesu, do Trybunału należeć powinno jedynie nadzorowanie i ewentualne ,,naprawianie błędów"popełnionych przez organy krajowe.
Rozpad Związku Radzieckiego i zmiany w krajach satelitarnych wpłynęły na znaczne rozszerzenie Rady Europy na wschód, połączone z adaptowaniem w kolejnych krajach tradycyjnego europejskiego mechanizmu ochrony praw człowieka. Konsekwencją wskazanego procesu może być jednak zatrata tożsamości tego mechanizmu i rozmywanie się klarownych dotąd standardów ochrony praw człowieka, uformowanych w krajach o zbliżonym stopniu rozwoju cywilizacyjnego i tradycjach. Brzmi paradoksalnie, ale w Rosji prawo do rzetelnego procesu sądowego jest prawem fikcyjnym, funkcjonującym tylko i wyłącznie teoretycznie. Praktyka pozostawia wiele do życzenia. Działacze organizacji międzynarodowych wskazują na nagminne przypadki tortur i nieludzkiego traktowania podejrzanych i oskarżonych w Rosji. Zasada kontradyk-toryjności i równości stron w procesie rosyjskim funkcjonuje tylko na papierze. W związku z tym należy spodziewać się w najbliższym czasie nowego orzecznictwa strasburskiego ustosunkowującego się do tychże naruszeń.


77
10. Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
Od którego rozdziału rozpocząć pisanie pracy?
Posiadasz już ustalony temat pracy, zatwierdzony plan, zebraną literaturę, a przynajmniej jej większość - czas przystąpić do właściwego zadania, czyli pisania pracy. Na samym początku pojawia się pytanie, od którego rozdziału bądź zagadnienia zacząć. Istnieje kilka możliwych sposobów podejścia do tego problemu. A ustalenie kolejności pisania rozdziałów i podrozdziałów powinno być połączone z analizą planu i skonfrontowaniem go z posiadanym materiałem. Pomoże to ci zorientować się w tym, do którego rozdziału zostały już zebrane kompletne materiały, a gdzie literatura wykazuje braki. Nie trzeba głęboko uzasadniać celowości tego zabiegu. Dzięki niemu uniknie się kłopotów już na samym początku.
Studentowi piątego roku, stającemu po raz pierwszy przed zadaniem napisania tak rozległej i skomplikowanej pracy, któremu brakuje doświadczenia w pisaniu, zazwyczaj nasuwa się koncepcja, aby pracę tworzyć po kolei. Czyli rozpocząć od wstępu, następnie rozwijać rozdział po rozdziale i zakończyć wnioskami będącymi uwieńczeniem całości. Należy uwzględnić fakt, iż wstęp tworzy się najczęściej po napisaniu wszystkich rozdziałów, stanowi on wraz z wnioskami końcowymi podsumowanie całej pracy75. Trzeba pamiętać, że sprawą istotną jest podjęcie próby opracowania pierwszej wersji wstępu już na samym początku. Ten zabieg na pewno okaże się pomocny w uzmysłowieniu sobie celu pracy. Zmusi do głębszej analizy zagadnienia. A wymóg skrótowego przedstawienia każdego z rozdziałów pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy na pewno wiemy, o czym będziemy pisać.
Jak już wspomnieliśmy, istnieją przynajmniej dwie odpowiedzi na postawione na początku pytanie. Pierwsza z nich umożliwia autorowi pracy magisterskiej znaczną swobodę. Można rozpocząć konstruowanie pracy od pierwszego rozdziału następującego zaraz po wstępie, później
75 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 172.
78
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
opracować kolejne, aż do ostatniego. Jest to wskazane szczególnie wtedy, gdy w kolejnych rozdziałach przechodzimy od zagadnień ogólnych do coraz bardziej szczegółowych, a także przy pracach problemowych. W trakcie pisania powiększamy swoją wiedzę. Jednocześnie przedstawienie zagadnień łatwiejszych przygotowuje do napisania tych trudniejszych, wymagających głębszej znajomości interesującego nas problemu. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, aby rozpocząć od fragmentu nam najbliższego w tym momencie, o którym ma się jakieś konkretne wyobrażenie. W dalszej kolejności opracować te trudniejsze, wymagające lepszej znajomości problematyki i większych umiejętności. Drugim rozwiązaniem jest możliwość rozpoczęcia pisania pracy od takiego fragmentu (niekoniecznie całego rozdziału), który wymaga wykazania się umiejętnością prowadzenia wywodu naukowego. Należy przy tym zauważyć, iż na ogół pierwszy rozdział ma charakter "podręcznikowy". Autor pracy opierając się na podręcznikach i innych opracowaniach ogólnych, ma okazać dowód swego oczytania, znajomości zagadnień ogólnych, w obrębie których mieści się problematyka jego tematu. Rozdział ten stanowi tylko tło dla wywodów właściwych. Natomiast fragment, od którego powinno się rozpocząć winien być niewielki, około 10-15 stron maszynopisu. Jednak pod względem metodologicznych musi należeć do najtrudniejszych w planowanym opracowaniu76. Proponowany fragment należy potraktować tak, jakby na nim miała zakończyć się praca i jakby od razu miał zostać poddany ocenie recenzentów. Drugie podejście jest o wiele trudniejsze od pierwszego. Już na starcie wymagać będzie znacznego wysiłku intelektualnego. Według nas ten sposób może zaowocować na dalszych etapach pracy. Zaraz na wstępie uzyskamy rozpoznanie swych braków metodologicznych i to w praktyce. Pozwoli to na ich uzupełnienie w początkowym stadium pracy. Praktyka naszego seminarium pokazuje jednak, że koleżanki i koledzy decydują się na rozpoczęcie pracy począwszy od kwestii ogólnych. Ponadto podkreślić należy, iż ten, kto rozważa pisanie swej pracy magisterskiej od zagadnień najtrudniejszych powinien wpierw odpowiedzieć sobie na następujące pytania: jak często w czasie moich studiów pisywałem prace naukowe, w związku z tym, czy posiadam wystarczające doświadczenie w stosunku do zadania którego
76 Ibidem: s. 195-196.
79
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
zamierzam się podjąć? Należy przy tym zaakcentować, że student rozpoczynający pisanie swej pracy magisterskiej na ogół nie posiada wyżej wspomnianego doświadczenia. Zdobywa je w miarę praktyki. Choćby z tego względu łatwiej jest rozpocząć od zagadnień ogólnych. Gdzie precyzowanie myśli i "przelewanie" ich na papier, analizowanie postawionej tezy, dobieranie argumentów i formułowanie wniosków nie wymaga tak znacznych umiejętności i wysiłku intelektualnego. Ponadto, czy na pewno jesteś merytorycznie przygotowany do rozpoczynania od rozważań szczegółowych? Aby dobrze przedstawić dany problem, należy go przede wszystkim znakomicie zrozumieć. Wystarczy przypomnieć sobie własny system nauki. Poznawanie nowych zagadnień, począwszy od tematyki ogólnej, przez to łatwiejszej, na szczegółowej, wymagającej przynajmniej powierzchownej znajomości tej ogólnej, kończąc. W tym przypadku jest dokładnie tak samo. Wybór metody pozostawiamy Tobie, drogi czytelniku.
Jak zacząć kolejny rozdział, czyli waga pierwszego "słowa"
Zastanówcie się jak do tej pory rozpoczynaliście prace pisemne, bez względu na to, czy były to eseje, referaty, czy też innego rodzaju wypowiedzi. Czy skupialiście się na pierwszym zdaniu, czy zadawaliście sobie trochę trudu, aby je stworzyć? Jeżeli nie, to pora dowiedzieć się, jaka jest waga pierwszego zdania w każdym, kolejnym rozdziale. Jest ono bardzo ważne. Jedyne wskazóweki, których można w tym miejscu udzielić to takie, iż musi być ono krótkie, zrozumiałe dla czytelnika, a przede wszystkim przyciągające jego uwagę w sposób zachęcający do kontynuowania lektury77. Stworzenie pierwszego zdania nie jest łatwe, tym bardziej w pracy naukowej. Niemniej warto spróbować.
Jak powinna wyglądać wewnętrzna struktura rozdziału?
Rzeczą niezwykłej wagi, a wręcz czymś, co decyduje o jakości pracy, jest sposób przedstawienia poszczególnych zagadnień w ramach rozdziałów, czy też mniejszych jednostek klasyfikacyjnych. Przed
77 G. Gambarelli, Z. Łucki: Jak przygotować pracę dyplomową lub doktorską?, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 1996, s. 48.
80
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
przystąpieniem do pisania kolejnego rozdziału należy sprecyzować, czego on będzie dotyczył i pamiętać ciągłe ku czemu się zmierza i co chce się powiedzieć. Chodzi o zapewnienie pracy zwięzłości i jasności. Zamieszcza się w niej tylko to, co jest rzeczywiście istotne dla danej kwestii.
Większość poradników o tematyce poświęconej pisaniu pracy magisterskiej w sposób następujący ujmuje układ wewnętrzny rozdziału, podrozdziału: każdy rozdział zaczyna się od ekspozycji zagadnień79, która stanowi spis wewnętrznej zawartości tego fragmentu, wpleciony w jego treść. Kolejna część to prezentacja stanu faktycznego, w zakresie którego mieści się opis istniejących sytuacji, treść przepisów, opis stosunków. Po prezentacji stanu faktycznego następuje analiza przedstawionego stanu. Ta część jest odpowiednim miejscem na przeprowadzenie wywodów naukowych, przytaczanie argumentów popierających bądź też obalających postawione w poprzednich częściach rozdziału tezy. Nie wypada mi wypowiadać się na temat techniki pisania pracy magisterskiej na innych kierunkach studiów, jednak moim zdaniem dla przyszłego prawnika ten schemat na niewiele się przyda.
Zastanówmy się, czy potrzebna nam jest ekspozycja zagadnień. Z doświadczenia własnego seminarium wiem, iż przestawiane na nim plany prac magisterskich składały się z rozdziałów, a te z kolei z wielu, zależnie oczywiście od omawianego zagadnienia szczegółowo wyróżnionych podrozdziałów. Nasuwa się pytanie o cel kolejnego powtórzenia tych samych kwestii, z tą tylko różnicą, że zamiast ujęcia ich w postaci nazw podrozdziałów, zostaną wplecione w jego treść. Z powyższych rozważań wynika, że ekspozycja zagadnień nie jest konieczna jeśli dysponujemy dobrze ułożonym planem.
Stan faktyczny rozumiany jako opis sytuacji będącej przedmiotem rozważań z punktu widzenia zastosowania określonych norm prawnych raczej rzadko będzie stanowił element rozdziału, ewentualnie podrozdziału. Do omówienia stanu faktycznego zostaniemy zmuszeni np. w przypadku prezentacji sprawy kończącej się orzeczeniem MTS lub
78 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomiczne] im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 173.
79 M. Święcicki: Jak studiować? Jak pisać pracę magisterską?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971, s. 199.
81
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
sądu. W tym wypadku konieczne jest przytoczenia stanu faktycznego, gdyż właśnie on stanowi przedmiot następującej po nim analizy.
Częściej spotykamy się z koniecznością zaprezentowania źródeł prawa stanowiących o danej instytucji. W każdej pracy z zakresu prawa przynajmniej jeden rozdział zostanie poświęcony omówieniu źródeł. Równie często spotykamy się z koniecznością przedstawienia opinii doktryny na temat interesującego nas zagadnienia, niejednokrotnie wręcz niezbędnej dla kompletnego (wyczerpującego) zaprezentowania danej instytucji prawnej. Na przykład, w dopiero kształtujących się prawach człowieka trzeciej generacji, głosy przedstawicieli nauki mają bardzo ważne, jeśli wręcz nie decydujące znaczenie, wpływające na przyszły kształt wspomnianych praw. Wymóg wyczerpania tematu pracy magisterskiej wiąże się niejednokrotnie z potrzebą ukazania badanego problemu w szerszej perspektywie, np. miejsce prawa do środowiska w katalogu praw człowieka80.
Kolejnym, niezmiernie zresztą ważnym elementem konstrukcji rozdziału jest analiza zagadnień w nim poruszonych. Jak już zostało wspomniane jest to właściwe miejsce na prezentację wywodów naukowych, popierających bądź też obalających tezy postawione w poprzednich częściach rozdziału. Zatem analiza jest środkiem, służącym do wykazania prawdziwości, bądź obalenia, postawionej na wstępie tezy. Jako przykład proponuję dokonanie skrótowej analizy podrozdziału: "Usytuowanie prawa do środowiska pośród praw człowieka trzeciej generacji", zaczerpniętego z pracy: Prawo człowieka do środowiska w prawie międzynarodowym. Aby dokonać analizy powyższego zagadnienia w pierwszej kolejności należy postawić tezę, której prawdziwość chcę wykazać. Tezą jest stwierdzenie, iż prawo człowieka do środowiska należy do najbardziej rozwiniętych pośród trzeciej generacji praw człowieka. W tym konkretnym przypadku argumenty będą przytaczane w kierunku wykazania prawdziwości postawionej tezy, a argumentami (środkami) mającymi za zadanie wykazanie prawdziwości postawionej tezy są:
80 Dla potrzeb systematyzacyjnych prawa człowieka dzielą się na: 1) prawa i wolności publiczne oraz wolności osobiste tzw. klasyczne prawa człowieka, 2) prawa gospodarcze, społeczne i kulturalno-oświatowe tzw. prawa społeczne albo socjalne, 3) "prawa solidarności". Prawo do środowiska przez większość doktryny zaliczane jest do "praw solidarności" inaczej zwanych prawami człowieka trzeciej generacji., K. Drzewicki: Sprawy Międzynarodowe 1983, nr 10, s. 81.
82
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
1) włączenie prawa człowieka do środowiska do porządków konstytucyjnych poszczególnych państw,
2) zajmowanie się tymi prawami nie tylko w ramach ONZ i UNESCO, jak to się dzieje w przypadku pozostałych praw mieszczących się w koncepcji praw człowieka trzeciej generacji, lecz także prace zakrojone na szeroką skalę w ramach Rady Europy i innych organizacji regionalnych,
3) zainteresowanie prawem człowieka do środowiska na równi przez wszystkie państwa, zarówno te ubogie jak i rozwinięte.
Podczas dokonywania analizy zagadnień należy cały czas mieć na względzie to, co w tym miejscu chcemy wykazać i właśnie pod tym kątem przytaczamy argumenty. Przykładowo, w pracach z zakresu prawa możemy wykazywać następujące rzeczy:
1) że dana instytucja jest instytucją z zakresu prawa międzynarodowego - takie rozważania jesteśmy uprawnieni snuć na temat azylu dyplomatycznego,
2) poddana ocenie może zostać skuteczność w praktyce omawianej instytucji prawnej np. przestrzeganie przez państwa-strony ratyfikowanych konwencji praw człowieka i stosowanie się do postanowień w nich zawartych,
3) legalność omawianej instytucji prawnej, jako przykład może posłużyć ocena interwencji humanitarnej w świetle zasad prawa międzynarodowego.
Podsumowanie rozdziału stanowią wnioski końcowe. Muszą one być adekwatne8'do rozważań faktycznie przeprowadzonych w danym fragmencie pod względem treści jak i zakresu. Ze sposobu sformułowania musi wynikać stopień pewności wniosku. Twierdzenia nie mające całkowitej pewności, a jedynie prawdopodobne, są dopuszczalne pod dwoma warunkami:
1) w danej sytuacji nie można dojść do twierdzenia dokładniejszego lub lepiej udokumentowanego,
2) autor należycie poinformował o stopniu możliwego błędu.
81 M. Święcicki: Jak studiować? Jak pisać pracę magisterską?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971, s. 200.
83
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
Zagadnienie wewnętrznej budowy rozdziału jest ściśle związane z tokiem wywodów. Prawidłowo przeprowadzony tok wywodów samoistnie nakreśla pożądaną strukturę wewnętrzną rozdziału. Obecnie, za najbardziej przejrzysty sposób prezentacji wywodów naukowych uważa się metodę "z góry na dół"82. Polega ona na tym, że na początku przedstawia się kluczowe punkty opisów, rozumowań, które w powyższych rozważaniach określone zostały jako teza, pozostawiając ich pogłębienie następnym częściom tekstu. Inaczej rzecz ujmując, pozostawiając przytaczanie argumentów w celu udowodnienia bądź obalenia postawionej na początku tezy kolejnym jednostkom, wchodzącym w zakres rozdziału. Pamiętając, aby następujące po sobie zdania były ze sobą logicznie ze sobą powiązane tokiem rozumowania. To samo dotyczy akapitów.
Jaki powinien być język i styl pracy?
Już w trakcie pisania należy ściśle precyzować własne myśli. Konieczne jest przy tym zwracanie uwagi na styl i język. Styl pracy powinien być zwięzły i prosty, a język poprawny. Zwięzłość i prostota stylu ułatwiają jasne i przekonywujące przedstawienie danego problemu83. Oto przykład, którego nie należy powielać, zaczerpnięty z "Przeglądu prawa europejskiego" autorstwa J. Galstera:
"Konwergencja instytucjonalna ma singularny charakter, tzn. podobieństwo wykazują nie organy in extenso, lecz elementy systemowe. Rada jest typowym organem organizacji międzynarodowej orientowanym międzyrządowym sposobem procesowania. Komisja wykonuje różnorodne funkcje mieszczące się zarówno w statusie sekretariatu organizacji międzynarodowej, organu wykonawczego, jak i organu kierowniczego."
Najbezpieczniejsze są zdania o krótkiej i przejrzystej konstrukcji. Do zdań nadmiernie rozbudowanych można zaliczyć to podane poniżej. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że zbliżając się do końca lektury zapomnisz właściwie czego ono dotyczy:
82 G. Gambarelli, Z. Łucki: Jak przygotować pracę dyplomową lub doktorską?, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 1996, s. 52.
83 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 174.
84
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
"Państwa, które chcą być uznane muszą zatem: 1) spełniać wymogi w zakresie poszanowania postanowień Karty NZ i zobowiązań przyjętych w Akcie końcowym i Karcie paryskiej KBWE, w szczególności w odniesieniu do rządów prawa, demokracji i praw człowieka, gwarancji dla praw grup i mniejszości etnicznych i narodowych zgodnie z zobowiązaniami przyjętymi w KBWE, 2) szanować nienaruszalność wszystkich granic oraz zasady zgodnej i pokojowej ich zmiany, 3) akceptować wszystkie istotne zobowiązania w sferze rozbrojenia, nierozprzestrzeniania broni jądrowej oraz bezpieczeństwa i stabilności regionalnej, zobowiązania rozwiązywania wszystkich kwestii dotyczących sukcesji państwowej i sporów regionalnych w drodze porozumienia, w tym przez odwołanie się do arbitrażu."84
Nie należy jednak przesadzać i stosować zdań tak skróconych, że myśl w nich zawarta staje się niejasna. Przykładowo w zdaniu:
"Możliwe jest wyłączenie ekstradycji w przypadku niektórych przestępstw (zwłaszcza popełnianych z pobudek politycznych - pojęcie to nie obejmuje jednak terroryzmu ani handlu narkotykami), a w szczególności w przypadku gdyby osobie podlegającej wydaniu groziła w państwie wzywającym kara śmierci lub nieludzkie traktowanie,"85 początkowy zwrot "możliwe" może sugerować, iż jest to wyjątek, a nie zasada. Podczas gdy w rzeczywistości jest odwrotnie.
Pracę magisterską możemy pisać w formie bezosobowej, ale również w III osobie liczby pojedynczej. Jednak raz przyjęta formuła powinna być konsekwentnie przestrzegana w całej pracy.
Należy przestrzegać czystości i poprawności językowej. Z poprawnością łączy się respektowanie zasad ortografii i interpunkcji.
Pamiętajmy o starannym doborze słów. Powinny one idealnie oddawać istotę sprawy. Szczególną uwagę należy zwrócić na określenia tj. przymiotniki. W celu uzmysłowienia wagi omawianego zagadnienia warto podzielić się doświadczeniem z egzaminu, który miał miejsce na pierwszym roku prawa. Egzamin oczywiście skończył się oceną niedo-
84 C. Mik: Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki. Tom I, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2000, s. 343-344.
85 W. Czapliński, A. Wyrozumska: Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 558.
85
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
stateczną. Dlaczego? - w trakcie, wyszła na jaw nieumiejętność sprecyzowania własnych myśli, a dokładniej chodziło o jedno wyrażenie, idealnie określające omawianą kwestię, była to ścieżka legislacyjna. W zasadzie student w swej wypowiedzi przedstawił kolejne stadia procesu, ale nie potrafił nazwać całości wyżej wspomnianym wyrażeniem, które przecież znał z literatury.
A co z terminologią?
W pracy naukowej obowiązuje terminologia ścisła i precyzyjna. Terminy, które mogą być zrozumiane wieloznacznie, wymagają każdorazowego wyjaśnienia86, umożliwiającego uniknięcie nieporozumień. Po przejrzeniu samych tylko tematów prac magisterskich moich kolegów, łatwo jest zauważyć, iż w większości z nich zawarte są wyrażenia wymagające obligatoryjnego wyjaśnienia. Jako przykład posłuży mi następujący temat pracy: Prawo do rzetelnego procesu w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W tym przypadku zachodzi konieczność wyjaśnienia już na wstępie pojęcia rzetelny, a także ocena równoważności pojęć rzetelny i sprawiedliwy. Wyraz rzetelny jest przymiotnikiem mało precyzyjnym dla prawnika, zawierającym w sobie kryterium ocenne. Dlatego niezbędne jest ukazanie charakteru prawnego terminu: rzetelny proces.
Bywa i tak, że dany termin posiada wiele obowiązujących definicji, niekiedy nawet o rozbieżnym zakresie znaczeniowym. Tak jak pojęcie interwencji humanitarnej, będące przedmiotem rozważań w pracy: Instytucja interwencji humanitarnej w ujęciu doktryny amerykańskiej. W tym wypadku należy określić stanowisko doktryny amerykańskiej w stosunku do interwencji humanitarnej, jak również uwydatnić rozbieżności znaczeniowe występujące pomiędzy istniejącymi definicjami. Trudno będzie w pracy posługiwać się wszystkimi definicjami równocześnie. Dlatego dla celów dalszych rozważań należy wyraźnie określić proponowaną definicję.
Kolejną kwestią są terminy synonimiczne. Jeśli na przykład zajmujesz się tematyką związaną z Unią Europejską, bądź Radą Europy, musisz zdawać sobie sprawę, że dla potrzeb pracy trzeba przyjąć jasne i konsekwentne stanowisko. Czy pojęcia prawo europejskie, prawo
86 S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 174.
86
Ś^H IH^^^M^^^^H^^^^^HHIIM^H^B
Opracowanie pierwszej wersji wybranego rozdziału
unijne, prawo wspólnotowe, europejskie prawo integracyjne traktujesz jako synonimy? Czy też uważasz, że każdy z nich niesie za sobą różny ładunek informacyjny?87 Część doktryny zajmuje jednak odmienne stanowisko, wystarczy spojrzeć na tytuły innych podręczników akademickich o analogicznej zawartości tematycznej. Na pewno właściwe będzie zaznajomienie się z poglądem promotora odnośnie danego terminu. Może to ułatwić zdecydowanie się na konkretny wariant oraz uzmysłowić znaczenie wyczerpującej argumentacji. Należy przy tym pamiętać o innym rozumieniu danego sformułowania, tak aby praca posiadała przesłanki zupełności.
Przy uwzględnieniu terminologii nie można jednak popadać w nadmierny formalizm. Zbyt drobiazgowe doszukiwanie się subtelności terminologicznych często przeszkadza w wyjaśnianiu istotnego sensu omawianych zagadnień.
Publikacje prawnicze charakteryzują się tym, iż dość często w opracowaniach wykorzystywane są zwroty i terminy obcojęzyczne, np. conditio sine qua non, sui generis, cicąuis communautaire, common law. Przeważnie nie masz wątpliwości co do znaczenia używanego zwrotu. Ostrzegam jednak przed stosowaniem wyrażeń, co do których nie masz 100% pewności, żeby po prostu nie narazić się na śmieszność. Bez wątpienia nie należy ich nadużywać, a wplecione w tekst odróżniać używając kursywy. Wzmiankę na temat subtelności tłumaczeń zwrotów obcojęzycznych znajdziesz w rozdziale poświęconym czytaniu tekstów naukowych.
Często posługujemy się również skrótami i skrótowcami. Aby oszczędzić sobie trudu pisania co któryś wers np. nazwy Organizacja Narodów Zjednoczonych, wyjaśniając już na początku, że będziesz dalej używał skrótowca ONZ. Jest to technika ze wszech miar pożądana. Nie możesz jednak zapominać o regułach ortograficznych Należy prawidłowo odmieniać konkretne wyrażenia np. ONZ, do ONZ-tu, w ONZ-cie.88
87 Ciekawy przykład rozróżnienia terminologicznego można znaleźć w podręczniku Z.M. Doliwa-Klepacki: Integracja europejska, Temida 2, Białystok 1999, s. 55.
88 Nowy Słownik Ortograficzny PWN wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996.
87
11. Zagadnienie plagiatu
Praca magisterska, Drogi Studencie, nie jest pracą, u podstaw której leży własna twórczość. Nikt nie wymaga od Ciebie tworzenia pracy "od zera", na bazie własnych badań, analiz, doświadczeń. Nikt nie wymaga byś był Einsteinem. Twoim zadaniem jest więc przedstawienie kompilacji rozwiązań danego problemu zaopatrzonej we własne przemyślenia i komentarze na ten temat. Uff, możesz już odetchnąć. Tak czy inaczej w twojej pracy magisterskiej zawrzesz cząstkę cudzej twórczości i nie ma w tym nic złego, chyba że ...nie zaznaczysz tego wyraźnie podając źródło.
Najczęściej przyjmuje się, że plagiat to "celowe przejęcie do własnego utworu idei, treści, formy (wewnętrznej lub zewnętrznej) poszczególnego fragmentu, a nawet całości cudzego utworu bez podania źródła"89.
Generalnie można wyróżnić dwa rodzaje plagiatu: jawny czyli zupełny oraz plagiat wprost zwany też ukrytym90. Pierwszy polega na włączeniu cudzego tekstu (fragmentu czy całości) przy jednoczesnym nie wniesieniu własnych przemyśleń do pracy. Jedną z form plagiatu jawnego będzie też kupienie lub przepisanie wprost cudzej pracy magisterskiej. Drugim rodzajem jest plagiat ukryty, gdy "twórca" przeplata oryginalne myśli innego autora z własnymi, albo wykorzystując czyjąś ankietę, badanie czy eksperyment buduje własną tezę lub założenie. W zależności jednak od ilości nowych spostrzeżeń praca może przerodzić się w pracę zależną (gdzie stare i nowe elementy łączą się harmonijnie i tworzą nowe dzieło), która plagiatem już nie jest.91
Warto pamiętać, że dokonując plagiatu naruszamy prawa autorskie twórcy, a jednocześnie "puszczamy w świat" czyli do publicznego obrotu pracę opartą na kłamstwie. Kłamstwo jednak ma krótkie nogi i zawsze może się wydać w przyszłości. Czy warto więc ryzykować i przypisywać sobie co bardziej oryginalniejsze myśli w sytuacji gdy
89 J. Boć; Jak pisać pracę magisterską Kolonia Limited, Wrocław 1999, s. 69.
90 Ibidem: s. 70.
91 Ibidem: s. 70.
88
Zagadnienie plagiatu
sytuacja nie wymaga tego? A ryzyko może okazać się duże. Przede wszystkim każda uczelnia w regulaminie studiów posiada regulacje w tejże dziedzinie. Ponadto jest to także przestępstwo ścigane na mocy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 7 stycznia 1994 roku z oskarżenia prywatnego a prawdziwemu autorowi może w określonych przypadkach przysługiwać roszczenie o odszkodowanie.
Na koniec praktyczną może się okazać rada P 01iver'a jak uniknąć plagiatu. Zaleca on po przeczytaniu fragmentu tekstu i przemyśleniu pojęć kilkuminutowy odpoczynek. Po powrocie do pisania użyjesz wtedy raczej własnych słów niż autora93.
Widzisz jakie to wszystko proste, więc do dzieła. Zawsze umieszczaj nazwiska autorów i tytuły dzieła w przypisach. I pamiętaj, że ktoś może ukraść także część Twojej pracy...
92 Dz.U. z 1994, Nr 138, poz. 735.
93 P. Oliven Jak pisać prace uniwersyteckie, Poradnik dla studentów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 57.
89
Przydatne adresy internetowe:
Instytucje państwowe:
www.sejm.gov.pl - Sejm Rzeczypospolitej Polskiej www.prezydent.pl - Prezydent Rpzeczypospolitej Polskiej www.kprm.gov.pl - Kancelaria Premiera www.mofnet.gov.pl - Ministerstwo Finansów www.cup.gov.pl - Ministerstwo Gospodarki www.minrol.gov.pl - Ministerstwo Rolnictwa www.ms.gov.pl - Ministerstwo Sprawiedliwości www.wp.mil.pl - Ministerstwo Obrony Narodowej www.mzios.gov.pl - Ministerstwo Zdrowia www.msz.gov.pl - Ministerstwo Spraw Zagranicznych www.men.gov.pl - Ministerstwo Edukacji Narodowej www.mkis.gov.pl - Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego www.mswia.gov.pl - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji www.mos.gov.pl - Ministerstwo Ochrony Środowiska www.brpo.gov.pl - Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich www.ukie.gov.pl - Urząd Komitetu Integracji Europejskiej
Organizacje i instytucje międzynarodowe:
www.un.org - Organizacja Narodów Zjednoczonych
www.unsystem.org - organizacje wyspecjalizowane ONZ
www.eu.int - oficjalna strona Unii Europejskiej
www.curia.eu.int - Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
www.coe.fr - Rada Europy
www.radaeuropy.org.pl - Ośrodek Informacji Rady Europy
90
Przydatne adresy internetowe
www.icj-cij.org - Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości www.amnesty.org.pl - Amnesty International w Polsce www.hfhrpol.waw.pl - Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Wyższe uczelnie w Polsce (odnośniki do bibliotek na stronie głównej):
www.uwb.edu.pl - Uniwersytet w Białymstoku
www.uw.edu.pl - Uniwersytet Warszawski
www.uj.edu.pl - Uniwersytet Jagielloński
www.us.edu.pl - Uniwersytet Śląski
www.amu.edu.pl - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
www.uni.torun.pl - Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
www.uni.lodz.pl - Uniwersytet Łódzki
www.kul.lublin.pl - Katolicki Uniwersytet Lubelski
www.uni.opole.pl - Uniwersytet Opolski
www.umcs.lublin.pl - Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
www.uni.gda.pl - Uniwersytet Gdański
www.sgh.waw.pl - Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Czasopisma i gazety "on linę":
www.rp.pl - "Rzeczpospolita"
www.gazeta.pl - "Gazeta Wyborcza"
www.wprost.pl - "Wprost"
www.polityka.onet.pl - "Polityka"
www.infor.pl - portal prawno - gospodarczy, a w nim m.in. "Gazeta Prawna", "Prawo i Życie", "Prawo Przedsiębiorcy" i inne pisma wydawane przez IN FOR
www.dziennik.pap.com.pl - serwis Polskiej Agencji Prasowej
91
Przydatne adresy internetowe
Najpopularniejsze polskie portale (wszystkie dysponują własnym systemem wyszukiwania):
www.onet.pl - Onet
www.wp.pl - Wirtualna Polska
www.poland.com - Poland
www.arena.pl - Arena
www.interia.pl - Interia
www.portal.pl - Portal
Najpopularniejsze wyszukiwarki "nakierowane na świat":
www.infoseek.com - Infoseek www.yahoo.com - Yahoo www.excite.com - Excite www.aol.com - America On Linę www.go2net.com - Go2 www.google.com - Google
92
Literatura:
J. Boć: Jak pisać pracę magisterską, Kolonia Limited, Wrocław 1999,
G. Gambarelli, Z. Łucki: Jak przygotować pracę dyplomową lub doktorską, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universi-tas, Kraków 1996,
T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Ossolineum, Wrocław 1961,
W. Ładoński, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych i magisterskich na studiach ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Wrocław 1989,
P. OHver: Jak pisać prace uniwersyteckie, Poradnik dla studentów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999,
A. Pieniążek, M. Stefaniuk: Socjologia Prawa. Zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2000,
J. Pieter: Zarys metodologii pracy naukowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975,
M. Podstawka, W. Wójcicki: Zasady pisania prac dyplomowych i magisterskich, Wydawnictwo "Wieś", Warszawa 1999,
A. Pułlo: Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000,
W. Pytkowski: Organizacja badań i ocena prac naukowych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995,
M. Święcicki: Jak studiować? Jak napisać pracę dyplomową?, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966,
M. Święcicki: Jak studiować? Jak pisać pracę magisterską? Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971,
T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963,
S. Urban, W. Ładoński: Jak napisać dobrą prace magisterską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001,
M. Węglińska: Jak napisać pracę magisterską, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1997,
93
Literatura
K. Woźniak: O pisaniu prac magisterskich. Przewodnik praktyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1998,
W. Zaczyński: Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Wydawnictwo "Żak", Warszawa 1995,
Z. Ziembiński: Problemy podstawowe prawoznawstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980,
Nowa Encyklopedia Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980,
Nowy Słownik Ortograficzny PWN wraz z zasadami pisowni i interpunkcji,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1996, Słownik Jeżyka Polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
94
i
lemida 2
Książki Wydawnictwa Temida 2 można nabyć składając zamówienia pod adresem Stowarzyszenia Absolwentów Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, ul. Mickiewicza 1,15-213 Białystok, teł. 7457-168, tel./fax. [phone]; e-mail: [e-mail]; http://www.temida2.pl, bądź bezpośrednio w siedzibie Stowarzyszenia pod wyżej wymienionym adresem, a także w księgarniach warszawskich: ORPAN w Pałacu Kultury i Nauki; Głównej Księgarni Naukowej im. B. Prusa, Krakowskie Przedmieście 7; Księgarni Wydawnictwa Sejmowego, ul. Senacka 1; Księgarni Ekonomicznej, ul. Grójecka 67 i Księgarni Uniwersyteckiej Liber, Krakowskie Przedmieście 24; w Lublinie w księgarniach: ORPAN, pi. M.C. Skłodowskiej 4 i Iuris Prudentia, pi. M.C. Skłodowskiej 5; Katowice: ORPAN, ul. Bankowa 11; w Łodzi w Księgarni Antykwariat, ul. Piotrkowska 102A; we Wrocławiu w Księgarni Paragraf, ul. Krupnicza 6/8 oraz w innych księgarniach na terenie całego kraju.