Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Załącznik nr 3
PODRCZNIK ÅšWIAT DOBREJ PRZYSZAOÅšCI
INNOWACYJNA METODA I NARZDZIA PRACY WYCHOWAWCZEJ
BAZA WIEDZY
PSYCHOLOGICZNEJ
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
1
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Spis treści
PROCES WYCHOWAWCZY ......................................................................................................... 3
ISTOTA BADÓW WYCHOWAWCZYCH .................................................................................................... 4
STYL WYCHOWAWCZY ................................................................................................................... 6
STYL NIEKONSEKWENTNY........................................................................................................... 7
STYL AUTOKRATYCZNY .............................................................................................................. 7
STYL DEMOKRATYCZNY.............................................................................................................. 9
STYL LIBERALNY...................................................................................................................... 10
ROLA WYCHOWAWCY W WYCHOWANIU ......................................................................................... 11
BARIERY PSYCHICZNE I ICH POKONYWANIE ......................................................................................... 13
POJCIE BARIER PSYCHICZNYCH ..................................................................................................... 14
BARIERY PERCEPCYJNE ............................................................................................................ 15
BARIERY UMYSAOWE I ICH NASTPSTWA ..................................................................................... 16
BARIERY EMOCJONALNO-MOTYWACYJNE I ICH NASTPSTWA ........................................................... 18
BARIERY OSOBOWOÅšCIOWE ..................................................................................................... 19
DYNAMIKA FUNKCJONOWANIA GRUP ............................................................................................... 22
FAZY PROCESU GRUPOWEGO ........................................................................................................ 23
PSYCHODYNAMIKA ROZWOJU GRUPY ............................................................................................. 26
SPECYFIKA OKRESU DOJRZEWANIA .................................................................................................... 28
FAZY OKRESU DORASTANIA .......................................................................................................... 28
EMOCJE W OKRESIE MAODZIEOCZYM .............................................................................................. 30
POTRZEBY W OKRESIE DORASTANIA ............................................................................................... 32
LITERATURA ............................................................................................................................. 35
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
2
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
PROCES WYCHOWAWCZY
Opracowanie materiałów: dr Małgorzata Sitarczyk
Proces wychowawczy to złożona interakcja wychowawca-wychowanek, w toku
której realizowane są określone zadania skierowane na rozwój osobowości i zachowania
wychowanka. Wszelkie zaburzenia tej interakcji- w tym funkcjonowania wychowawcy bÄ…dz
wychowanka - są upośrednione przez realizowane zadania, co oznacza, iż nie tylko wzajemny
przepływ informacji oraz relacje emocjonalne pomiędzy wychowawcą a wychowankiem, lecz
i ustosunkowanie do wspólnych zadao modeluje interakcję między wychowawcą
a wychowankiem. Dlatego jakośd tej interakcji: jej trwałośd, stabilnośd emocjonalna,
wzajemna wiedza, otwarta komunikacja są najważniejszymi komponentami procesu
wychowawczego. Wszelkie zaburzenia tej interakcji, w tym brak ciągłości, brak stabilności
emocjonalnej, zaburzenia komunikacji majÄ… dwojakie znaczenie. Z jednej strony sÄ…
traktowane jako błędy wychowawcze, z drugiej jako czynniki zagrażające kształtowaniu
prawidłowej osobowości i zachowania wychowanka. Prawidłowej czyli zgodnej z powszechnie
przyjmowanymi normami rozwojowymi, społecznymi, moralnymi, prawnymi i religijnymi.
W procesie wychowania najważniejsze są dwa rodzaje wpływów wychowawczych,
a mianowicie wpływy intencjonalne i niezamierzone. Błędy wychowawcze należą
do wpływów niezamierzonych i co więcej nieświadomych.
Skutki błędów wychowawczych to przede wszystkim zaburzona lub zerwana
interakcja wychowawcza oraz pejoratywna ocena zdarzenia wychowawczego przez
wychowanka, co prowadzi do powstawania realnej przyczyny lub ryzyka niekorzystnych
doświadczeo dziecka i może wpłynąd na generalizację ocen oraz zachowao zaburzonych na
inne sytuacje wychowawcze lub życiowe.
Rośliny uszlachetnia się przez uprawę,
ludzi przez wychowanie.
J.J. Rousseau
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
ISTOTA BADÓW WYCHOWAWCZYCH
Błędy wychowawcze to nieprawidłowe relacje z dzieckiem(wychowankiem), które
powstają w wyniku niewłaściwego postępowania rodziców(wychowawców) w procesie
rozwoju i wychowania dzieci. Błędy to fakty, które zachodzą w ramach interakcji (relacji)
wychowawczych.
Zdaniem A, Guryckiej(1990) błędem wychowawczym jest takie zachowanie
wychowawcy, opiekuna które stanowi przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla
rozwoju wychowanka skutków. Błędy wychowawcze to zachowania nieświadome, ale
powtarzalne i przynoszące korzyści rodzicom, ale nie dziecku. To także zachowania trwałe,
występujące niezależnie od wieku dziecka(wychowanka). Są powtarzalne i trudne do
wyeliminowania.
A Gurycka (1990) przyjęła dwubiegunowe kryteria błędów wychowawczych ze
względu na zachowanie wychowawcy.
W wyniku krzyżowania tych trzech wymiarów zachowao występują błędy, które
można wyodrębnid ze względu na jedno z przyjętych kryteriów:
·ð bÅ‚Ä™dy "zimne"- czyli: rygoryzm, agresja, hamowanie aktywnoÅ›ci, obojÄ™tnoÅ›d;
·ð bÅ‚Ä™dy "ciepÅ‚e"- czyli: idealizacja dziecka, zastÄ™powanie, uleganie, eksponowanie
siebie;
·ð bÅ‚Ä™dy nadmiernej koncentracji na dziecku - zastÄ™powanie, idealizacja, rygoryzm,
agresja;
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
·ð bÅ‚Ä™dy nadmiernej koncentracji na sobie - hamowanie aktywnoÅ›ci dziecka,
obojętnośd, eksponowanie siebie, uleganie dziecku (bezradnośd);
·ð bÅ‚Ä™dy przeceniania zadania dziecka - idealizacja dziecka, rygoryzm, agresja.
·ð bÅ‚Ä™dy niedoceniania zadania dziecka - hamowanie aktywnoÅ›ci, obojÄ™tnoÅ›d,
eksponowanie siebie, uleganie(bezradnośd);
·ð niekonsekwencja - równoczesne wystÄ™powanie w trakcie jednej sytuacji
wychowawczej różnych błędów wychowawczych.
Wiedza rodziców (wychowawców) o metodach wychowawczych ma przeważnie
charakter intuicyjny, potoczny. Bardzo często jest ona "przesiąknięta" błędnymi
przekonaniami (np. o skuteczności twardej ręki lub konieczności ochraniania dziecka). Biorąc
pod uwagę wpływ rodziny na dziecko, szczególną rolę w wychowaniu przypisuje się matce.
Powszechnie uważa się, że matka jest osobą najbardziej znaczącą w życiu dziecka, a stosunek
między nią i dzieckiem może mied wpływ na całe życie. Z tego względu prawidłowo
ukształtowana osobowośd matki nabiera szczególnego znaczenia. Jakiekolwiek zaburzenia
osobowości matki odbijają się niekorzystnie na osobowości i rozwoju dziecka.
Wymienia się trzy typy osobowości matek, które wpływają niekorzystnie na rozwój dziecka:
üð matka agresywna,
üð matka nadmiernie skrupulatna,
üð matka lÄ™kowa,
üð matka, dla której dziecko jest Å›rodkiem kompensacji pragnieo i zawiedzionych
nadziei życiowych.
Błędy ciepłe" takie jak: idealizacja, uleganie często nie są przez dziecko odczuwalne.
Nie pogarszają one percepcji rodziców jako wychowawców. Powodują natomiast nadmierne
uzależnienie od rodziców, hamowanie kompetencji społecznych. "Błędy zimne" (rygoryzm,
agresja, obojętnośd) są zródłem traumatycznego doświadczenia dziecka. Często szczególnie
silnie zapisują się one w pamięci dzieci.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
5
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Błędy emocjonalnego odrzucenia przynoszą dzieciom pod tym względem mniej szkód,
ale rygoryzm i agresja powodują ponoszenie przez dziecko innych kosztów, w postaci postawy
lękowej. Dzieci matek rygorystycznych wykazują wyższy poziom lęku niż dzieci obojga
rygorystycznych rodziców - konsekwencja w postępowaniu. Wyższy poziom lęku występuje
również u dzieci, których oboje rodzice są agresywni, w porównaniu z dziedmi, których
rodzice nie popełniają żadnego błędu w sposób ewidentny. Stwierdzono też częstsze
występowanie agresji matek wobec synów niż córek.
Tylko częśd błędów popełnianych przez rodziców(wychowawców) jest przez nich
uświadamiana w pełni i to nieraz już po czasie, gdy ujawniają się ich niekorzystne skutki.
Skutki te wiążą często nie ze swoim postępowaniem, lecz z właściwościami dziecka, sytuacji.
Dlatego też trudne, ale i bardzo ważne jest uwrażliwienie rodziców na własne błędy. Często
jest tak, że rodzice(wychowawcy) popełniają błąd w dobrej wierze, bądz też sami byli tak
wychowani i "wyszli na ludzi".
STYL WYCHOWAWCZY
Błędy wychowawcze to konkretne zachowania w interakcjach wychowawczych.
SÄ… one typowe dla szerszych cech tych interakcji mianowicie dla stylu wychowawczego
rozumianego jak sposób organizowania, planowania, kontrolowania i motywowania
wychowanka.
Każdego wychowawcę cechuje określony styl wychowania, decydujący o ilości
i jakości oddziaływao na psychikę wychowanka. Funkcjonowanie środowiska
wychowawczego, np. rodziny, bursy szkolnej, domu dziecka, pod względem wychowawczym,
w dużym stopniu zależy od stosowanego w niej stylu wychowania. Styl pełni rolę
porządkującą i podkreślającą schematycznośd pewnego modelu zachowao. Ma charakter
długotrwały i nieograniczony. Jest wypadkową sposobów i metod oddziaływania na
wychowanka przez cały zespół wychowawczy, a przypadku rodziny przez matkę i ojca.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
STYL NIEKONSEKWENTNY
Styl wychowania niekonsekwentny charakteryzuje zmiennośd i przypadkowośd
oddziaływao na dziecko(wychowanka). Zależnie od chwilowego samopoczucia, wychowawcy
sÄ… dla wychowanka, bardziej lub mniej wyrozumiali, nie zwracajÄ… uwagi na jego wybryki lub
kiedy indziej surowo za nie karzą; okazują mu czułośd i darzą je zainteresowaniem lub w
podobnej sytuacji zachowują się obojętnie a nawet wrogo. Taki sposób postępowania
utrudnia wychowankowi przyswojenie norm społecznych, moralnych, wywołuje poczucia
niesprawiedliwości i krzywdy.
Wychowanie niekonsekwentne wiąże się z brakiem sprecyzowanych zasad
postępowania wobec wychowanka i swoistą biernością pedagogiczną wychowawcy. Dorośli
przejawiają inicjatywę i podejmują określone środki wychowawcze tylko pod naciskiem
jakiegoś zdarzenia, np. gdy wychowanek zachował się agresywnie. Wprowadzają wtedy
rozmaite rygory i zakazy, których pózniej nie przestrzegają i nie egzekwują w dostatecznej
mierze. W innych sytuacjach, aby skłonid wychowanka do posłuszeostwa stosują obietnice,
często nie dotrzymane albo obdarzają je podarkami nie wtedy, gdy na to zasłużyło, lecz by
zapewnid sobie spokój lub zaskarbid względy wychowanka. Takie postępowanie uczy
interesowności, egoizmu. Wychowanie dorazne, wyłącznie od okazji do okazji za pomocą
często niewłaściwych metod prowadzi do utraty szacunku dla wychowawców, którzy
przestajÄ… byd dla wychowanka autorytetem. Wychowanek czuje siÄ™ osamotniony, bezradny,
nie znajduje oparcia u najbliższych osób, wzrasta w nim poczucie niepewności siebie
maskowanej agresywnymi formami zachowania siÄ™.
STYL AUTOKRATYCZNY
Autokratyczny styl wychowania jest oparty na autorytet ecie przemocy.
Od wychowanka, niezależnie od wieku, wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeostwa,
podporzÄ…dkowania siÄ™ wszelkim poleceniom i nakazom. Decyzje w sprawach wychowanka,
podejmuje się bez porozumiewania się z wychowankiem czy jego rodzicami. W środowisku
autorytarnym wychowanek zna swe prawa i obowiÄ…zki, wie dobrze czego mu nie wolno
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
czynid, a na co może sobie pozwolid. Kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosuje się
konsekwentnie i wychowanek zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania.
Wie też, że dorośli kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze.
Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych
środków represji i stosowania wymagao przekraczających nieraz możliwości wychowanka, do
racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed wychowankiem zadao i wymagao
dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych. Pierwszy wariant oparty jest na
karach i wzbudzaniu lęku, zakłada dystans i jednostronne komunikowanie się w relacji
wychowawca-wychowanek, w której to relacji wychowawca wydaje rozkazy i poucza jak ma
się zachowad dziecko w określonych sytuacjach. Drugi wariant opiera się na ujawnionej
wychowankowi życzliwości, połączonej z przekonaniem o konieczności stałego kierowania
nim i silnej kontroli jego czynności. Między wychowankiem i wychowawcą istnieje dystans,
nie wyklucza on jednak serdeczności wzajemnego okazywania uczud, a komunikowanie się
bywa dwustronne: obok pouczeo czy napomnieo wychowanek uzyskuje wyjaśnienia i
rzeczowe odpowiedzi na nurtujące je pytania i miejsce surowych kar zajmuje często nagana i
perswazja.
Autokratyczny styl wychowania, zwłaszcza w jego skrajnej postaci nie sprzyja na ogół
osiąganiu pozytywnych efektów w dziedzinie kształtowania osobowości wychowanka.
Konsekwencje tego sposobu wychowania mogą byd przy tym rozmaite, zależnie od pozycji
dziecka w grupie wychowawczej i od innych czynników oddziaływujących na nie np.
w rodzinie. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeostwa często przejmują
wzorce postępowania dorosłych, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych
lub słabszych kolegów, na których wywierają presję. Inne są zastraszone, uległe, niezdolne
do samodzielnego działania i myślenia, przywykłe do wykonywania rozkazów i poleceo
z zewnątrz. Stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty bądz też stawiają bierny opór
otoczeniu, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia,
co utrudnia ich przekształcanie w wewnętrzne zasady i wzorce postępowania.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
STYL DEMOKRATYCZNY
Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości wychowanka uważa się zwykle styl
demokratyczny. Istotną jego cechą jest dopuszczenie wychowanka do współudziału w życiu
grupy. W ramach takiego stylu wychowawca omawia i dyskutuje z wychowankami
o różnych sprawach codziennych, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu,
rozrywki czy wakacji, zastanawia się jak rozwiązad kłopotliwe problemy, wypowiada swoje
zdanie i przyczynia się do wspólnego podjęcia określonej decyzji, uczy się także liczyd ze
zdaniem innych i z ich interesami oraz współdziaład w razie potrzeby. Daje to pole
do rozwijania własnej inicjatywy oraz kształci postawy prospołeczne.
Metody kierowania zachowaniem wychowanka i sposoby jego kontroli przy
demokratycznym stylu wychowania sÄ… zazwyczaj luzne. Wychowanek zna zakres swoich
obowiązków i zadao, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjął,
czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniało mu sens i koniecznośd podjęcia ich
dla dobra całej grupy. W tej sytuacji jego ambicją staje się, aby jak najlepiej sprostad temu,
co do niego należy i co samo zaakceptował. Jeżeli w takich warunkach zdarzy się zaniedbanie
lub złamanie zobowiązania, wychowawcy nie stosują na ogół środków represji, a raczej
wyjaśniają dziecku na czym polega niewłaściwośd postępowania, posługują się więc
metodami perswazji i argumentacji, nie zaÅ› kary i nagrody. Przy takim stylu wychowania
stosunkowo wcześnie kształtuje się u wychowanka zdolnośd do samokontroli i dyscyplina
oparta na zintegrowanych normach i zasadach moralnych. Więz emocjonalna w tym stylu
jest silna i przeważają w niej uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwośd.
Od autentycznie demokratycznego stylu wychowania, stymulującego rozwój społeczno-
moralny i uczuciowy wychowanka, trzeba odróżnid pozory demokracji we wzajemnym
układzie stosunków wychowawczych.
Formalno-demokratyczne kierowanie wychowaniem polega na tym, że wychowanek
zostaje wprawdzie dopuszczony do udziału we wspólnym decydowaniu i działaniu, lecz
wychowawcy faktycznie nie liczÄ… siÄ™ z jego zdaniem i sami o wszystkim decydujÄ…,
pozostawiajÄ…c wychowankom swobodÄ™ jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
prowadzi dośd szybko do tworzenia się zakłamania i nieuczciwości. Zdarza się też, że
wychowanek buntuje siÄ™ przeciw pozornej swobodzie, domagajÄ…c siÄ™ faktycznie praw, jakie
mu przeznaczono. Dochodzi wówczas do zachowao opornych i agresywnych i do zerwania
pozytywnej więzi emocjonalnej z wychowawcami.
STYL LIBERALNY
Oprócz wymienianych wyżej stylów wychowania, dośd często obserwowany jest we
współczesnym wychowaniu styl liberalny. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami
wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy wychowanka i w jego
zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Różni się zasadniczo tym, że takie
postępowanie z dzieckiem jest w pełni świadome i zamierzone. Wychowawcy przyjmują
słuszne w ich mniemaniu założenie, że wychowankowi należy pozostawid całkowitą swobodę,
nie trzeba hamowad jego aktywności i spontanicznego rozwoju. Wystarczy stworzyd mu
odpowiednie warunki do działania, w tym do nauki i odpoczynku, zaspokoid potrzeby
materialne i uczuciowe tj. otoczyd dziecko czułością, miłością i okazywad zainteresowanie jego
sprawami wtedy, gdy samo tego żąda. Interwencja w zachowanie wychowanka następuje
tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych.
Nawet wtedy restrykcje są słabe i łagodne, a wychowawcy usprawiedliwiają przed otoczeniem
postępowanie wychowanka tym, że nie dorósł on jeszcze do zrozumienia istoty swego czynu
i jego konsekwencji. Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna siÄ™ w tym stylu wychowania
pózno, opózniony jest także proces socjalizacji wychowanka.
Wyodrębnione wyżej style wychowawcze prawie nigdy nie występują w praktyce jako
systemy jednorodne. Z przytoczonej charakterystyki można wnioskowad, że najwłaściwszym
stylem wychowawczym jest styl demokratyczny. Jeśli jednak styl autokratyczny jest
powiązany z akceptacją wychowanka przez wychowawców, może na podłożu wzajemnych
pozytywnych relacji emocjonalnych nieśd ze sobą wiele dodatnich oddziaływao
wychowawczych.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
ROLA WYCHOWAWCY W WYCHOWANIU
Podstawowym czynnikiem, który zapobiega pojawianiu się błędów wychowawczych
w relacji z wychowankiem jest osobowośd i kompetencje wychowawcy. Według prof.
Z. Gasia warunkiem koniecznym jej skutecznego działania jest prezentowanie w kontakcie
wychowawczym następujących cech osobowych:
1. Świadomości siebie i swojego systemu wartości.
Wychowawca powinien postawid sobie dwa zasadnicze pytania: kim jestem? oraz
jaki jest mój system wartości? Konstruktywny system wartości, wiedza o sobie
i mechanizmach własnego działania, stanowią najważniejsze zabezpieczenie przed
stosowaniem manipulacji w kontakcie wychowawczym, wykorzystywaniem go
do zaspokajania w sposób nieetyczny własnych potrzeb. Pozwalają one na
samokontrolÄ™ w zakresie tego, czy w kontakcie wychowawczym nie dochodzi do
ograniczania wolności i związanej z nią odpowiedzialności wychowanka.
2. Przeżywanie i okazywanie uczud
Świadomośd własnej emocjonalności wiąże się z koniecznością akceptacji uczud oraz
umiejętnością ich komunikowania w sposób bezpieczny dla siebie i wychowanka.
Pozbawianie się uczud lub programowe zakładanie, iż profesjonalny wychowawca
winien zachowywad chłód i dystans, prowadzi z jednej strony do zaniku wrażliwości,
zaÅ› z drugiej do niekontrolowanych przeniesieo i projekcji.
3. Bycie wzorem postaw i zachowao dla wychowanka
Wychowawca jest wzorem postaw i zachowao dla wychowanka. Z tego powodu
niezwykle istotne jest, aby wychowawca prowadził konstruktywne i satysfakcjonujące
go życie osobiste i społeczne, gdyż dzięki temu nie będzie potrzebował kompensowad
sobie własnych niedostatków w kontakcie wychowawczym oraz w sposób najbardziej
wymierny zakomunikuje wychowankowi, że sam praktykuje to, o czym mówi.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
4. Zainteresowanie ludzmi i sprawami społecznymi
Wychowawca odpowiadajÄ…c sobie na pytanie; dlaczego wychowujÄ™? powinien
odnalezd w swoich działaniach wychowawczych elementy altruistyczne
i prospołeczne. Powinien również gromadzid wiedzę na temat mechanizmów
funkcjonowania człowieka i społeczności ludzkiej.
5. Jasne zasady etyczne
Istotne jest, aby wychowawca posiadał maksymalną jasnośd swoich norm moralnych,
zasad życia społecznego oraz norm profesjonalnych. Normy te i zasady determinują
sposób traktowania wychowanka.
6. Poczucie odpowiedzialności
Wychowawca jest odpowiedzialny zarówno za własne działania związane z życiem
osobistym i pracÄ… zawodowÄ…, jak i za zachowanie wychowanka proporcjonalnie
do jego niedojrzałości.
Analizując z kolei umiejętności profesjonalne wychowawcy należy wyróżnid trzy grupy takich
umiejętności:
1. Umiejętności rozumienia wychowanka i okazywania mu tego. Są to m.in.; uważne
słuchanie ze zrozumieniem, prowadzenie kontaktu i podtrzymywanie go,
odzwierciedlanie, podsumowywanie i wspólne formułowanie wniosków,
konfrontowanie, interpretowanie, omawiani.
2. Umiejętności zapewniania bezpieczeostwa w sytuacjach trudnych takie jak;
wspieranie w trudnościach, interweniowanie w kryzysie, skupianie się na problemie
i kierowanie w podejmowaniu konstruktywnych rozwiÄ…zao
3. Umiejętności sprzyjania pozytywnemu działaniu do których należą m.in.;
podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów oraz przekształcanie zachowania.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Wychowawca charakteryzujący się opisanymi wcześniej cechami osobistymi i posiadający
wymienione umiejętności jest w stanie tworzyd warunki sprzyjające rozwojowi
wychowanka. Najczęściej wymienia się pięd podstawowych warunków sprzyjających
rozwojowi. Należą do nich: empatia, ciepło i opiekuoczośd, otwartośd, pozytywny stosunek
i szacunek dla wychowanka, konkretnośd i specyficznośd.
BARIERY PSYCHICZNE I ICH POKONYWANIE
Opracowanie materiałów: dr Małgorzata Sitarczyk
"O ile jeszcze w niedalekiej przeszłości pomyślnośd danego narodu zależała w głównej
mierze od bogactw naturalnych (urodzajne gleby, kopaliny itp.) zajmowanych terenów oraz
od umiejętności ich eksploatacji, to obecnie na pierwsze miejsce wysuwa się umiejętnośd
wykorzystania ("eksploatowania") potencjału twórczego obywateli" (Dobrołowicz, 1995,
s. 21).
Już starożytni Grecy twierdzili, że największym bogactwem narodów są ludzkie
zdolności. Zdolności te obejmują nie tylko umiejętności twórczego wykorzystywania
różnorodnego tworzywa (słów, dzwięków, przestrzeni, koloru, liczb, faktów ) ale także (a
zdaniem niektórych przede wszystkim) zdolności do samorealizacji. Dokonywanie zmian
wewnÄ…trz nas, a nie tylko na zewnÄ…trz, prowadzi do modyfikowania siebie, polepsza
samopoczucie prowadzi do szczęścia, ale jednocześnie pozwala pokonywad tkwiące w nas
bariery, a tym samym skuteczniej zaistnied w otaczającym świecie.
Życie rozdaje nagrody pod koniec podróży, a nie na jej początku; nigdy nie wiadomo,
ile kroków musimy zrobid, aby osiągnąd swój cel. Możemy doznad porażki za tysięcznym
razem, a mimo to sukces będzie tuż-tuż, za następnym zakrętem. Nie dowiemy się nigdy, jak
to już blisko, dopóki nie skręcimy za najbliższym rogiem. ( z książki Najwięksi kupcy świata
za Poissant, 1993, s.138).
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
POJCIE BARIER PSYCHICZNYCH
W psychologii istnieje przekonanie, że każdy z nas posiada jakieś zdolności i
uzdolnienia, ma nieograniczone możliwości twórczego działania i osiągania sukcesów.
Tymczasem w praktyce wskaznik osób przejawiających aktywnośd twórczą jest, zdaniem W.
Dobrołowicza ( 1993, s. 12 ) znikomy i wynosi około 2 procent. Okazuje się także, iż
przeciętny człowiek w ciągu życia wykorzystuje tylko niewielką częśd swoich możliwości
psychicznych i fizycznych. Niektórzy podają 20, inni 50 - procentowe wskazniki wykorzystania
naszego potencjału intelektualnego, emocjonalnego i działaniowego. W tej sytuacji
niezwykle istotna jest odpowiedz na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy oraz o
możliwości zapobiegania tym ograniczeniom. Niektóre odpowiedzi na to pytanie są już
(częściowo) znane. Psychologowie wychodzą z założenia, że generalną przyczyną nikłego
wykorzystywania naszych potencjalnych możliwości są różnorodne BARIERY.
Bariery psychiczne albo inhibitory oznaczają takie zjawiska tkwiące w psychice człowieka,
które w istotny sposób ograniczają jego potencjalne możliwości rozwojowe i twórcze.
Współczesna psychologia zalicza do nich: stereotypy, reakcje obronne, niekorzystne
nastawienia, sztywnośd (lub brak) wyobrazni, niedostatki procesu myślenia, efekt ojcowski,
fiksację funkcjonalną, transfer negatywny, obronnośd percepcyjną, lęki, niską samoocenę,
kompleksy, kryzysy. Najsilniejszymi barierami sÄ… stereotypy (inaczej schematy, szablony) czyli
utrwalone w naszej świadomości obrazy, pojęcia, przekonania, które umożliwiają
człowiekowi szybkie rozpoznanie zjawisk, ich interpretację i ocenę. Jednocześnie, zdaniem
W. Dobrołowicza(1995) są zródłem uproszczeo (a często także błędów) w poznawaniu
rzeczywistości.
Bariery psychiczne mogÄ… mied charakter indywidualny, wyznaczony predyspozycjami i
"trudnościami" jednostki lub psychospołeczny, przejawiający się w życiu społecznym
w działalności różnych instytucji (Dobrołowicz, 1995).
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
W. Dobrołowicz (1995) wyróżnia cztery grupy barier psychicznych:
1/ percepcyjne
2/ umysłowe
3/ emocjonalno motywacyjne
4/ osobowościowe
Każda z wymienionych grup barier psychicznych ma swoją specyfikę, ale także skuteczne
sposoby ich pokonywania.
BARIERY PERCEPCYJNE
Bariery percepcyjne, to "różnego rodzaju przeszkody w dostrzeganiu pewnych
zjawisk, mimo sprawności naszych zmysłów" (Dobrołowicz, 1995, s. 28). W. Dobrołowicz
(1995, s. 28)uzasadnia ich działanie w następujący sposób: " bariery te powodują, że
człowiek " patrzy i nie widzi", "słucha i nie słyszy", względnie zauważa nie to, co jest istotne.
W ciągu życia dorosłego człowieka zostają ukształtowane określone schematy
spostrzeżeniowe, stąd każdy z nas spostrzega zazwyczaj jedynie to, czego oczekuje, do czego
się przyzwyczaił. Schematy te mogą ułatwid orientację w sytuacji znanej, stereotypowej,
codziennej itp., natomiast nierzadko zdarza się, że utrudniają dostrzeganie nowych
problemów, względnie nowych aspektów znanej sytuacji. "Obronnośd percepcyjna" to
termin, którym posługują się psychologowie na oznaczenie selektywnego charakteru
spostrzegania, a ściślej "odsiewania", względnie błędnego spostrzegania bodzców
nieprzyjemnych, niezgodnych z naszymi oczekiwaniami, zagrażających względnie
stanowiących społeczne "tabu".
Bariery percepcyjne, takie jak wymieniona przez W. Dobrołowicza (1995) obronnośd
percepcyjna, nastawienie, schematy percepcyjne, zależnośd od pola powodują, że
konstruktor nie dostrzega twórczych możliwości rozwiązania danego problemu, rodzice nie
dostrzegają problemów dziecka, przełożeni nie dostrzegają możliwości poprawy stosunków
interpersonalnych w swoim zespole itp. Owa "obronnośd percepcyjna" sprawia, że niektóre
informacje nie dochodzą do naszej świadomości ( Hamer, 1994).
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Zdaniem H. Hamer (1994, s. 53) " są to najczęściej informacje:
1 których się obawiamy i nie chcemy potwierdzenia naszych najbardziej
pesymistycznych oczekiwań,
2 które mogą podważyć nasze dobre o sobie mniemanie, zranić miłość własną,
3 które są niezgodne lub sprzeczne z innymi informacjami, dobrze ugruntowanymi
w mózgu ( tzw. dysonans poznawczy).
Jak pokonywad bariery percepcyjne?
Jednym z najskuteczniejszych sposobów jest trening decentracji interpersonalnej.
Decentracja interpersonalna to zdolnośd do spostrzegania sytuacji społecznej z punktu
widzenia różnych osób biorących w niej udział oraz zdolnośd koordynacji tych perspektyw.
Zdolnośd ta pozwala na modyfikowanie własnego zachowania w zależności
od przewidywanych konsekwencji tego zachowania dla innych osób oraz polepsza wzajemne
komunikowanie się ludzi. Ułatwia także rozwiązywanie sytuacji konfliktowych. Zdolnośd
tą posiadają ci, którzy w każdej sytuacji (niekoniecznie konfliktowej) potrafią odpowiedzied
sobie na pytanie: co ja czujÄ™-co czuje ktoÅ› inny"? Pozwala to unikad im wielu nieporozumieo,
ponieważ potrafią sobie wyobrazid jak ich partnerzy, dzieci, współpracownicy, przełożeni,
rodzice "widzą" daną sytuację, jak się w niej czują. Zdolnośd do decentracji interpersonalnej
wiąże się z umiejętnościami empatycznymi, tym samym jest skutecznym sposobem
pokonywania barier percepcyjnych. Decentracja interpersonalna pozwala też pokonywad
schematy percepcyjne, nawyki i nastawienia. W praktyce psychologicznej stosuje się różne
formy treningu decentracji interpersonalnej oraz treningu zachowao empatycznych.
BARIERY UMYSAOWE I ICH NASTPSTWA
Bariery umysłowe związane są przede wszystkim z procesami myślenia i wyobrazni.
W przebiegu procesów myślenia barierą jest niski poziom intelektualny, bezwładnośd,
sztywnośd i tendencyjnośd myślenia, dyletanctwo czyli niedocenianie wiedzy
i doświadczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Jedną z "najsilniejszych" barier umysłowych jest sztywnośd myślenia, czyli uporczywe
trzymanie się jednych i tych samych pomysłów i koncepcji. Wiąże się z nią fiksacja
funkcjonalna. Przeciwieostwem sztywności jest giętkośd myślenia rozumiana jako zdolnośd
do generowania różnorodnych, wielokierunkowych pomysłów.
Myślenie twórcze (dywergencyjne) charakteryzuje, oprócz giętkości - płynnośd,
zwana inaczej produktywnością, której miarą jest liczba pomysłów, jakie jednostka jest
w stanie podad w określonym czasie. Cechą myślenia twórczego jest także oryginalnośd -
zdolnośd do generowania pomysłów niezwykłych, nowatorskich, zaskakujących,
niebanalnych.
Inną typową barierą umysłową, która ogranicza nasze myślenie jest tendencyjnośd.
Tendencyjnośd w myśleniu przejawia się w tym, że człowiek przecenia jedne informacje,
a nie docenia innych (Dobrołowicz, 1993, s. 35). Większośd z nas charakteryzuje tendencja
do tego, aby przeceniad fakty pozytywne (czyli przypisywad im większą niż rzeczywista
wartośd), a nie doceniad negatywnych(czyli przypisywad im niższą niż rzeczywista wartośd).
Przeceniamy informacje, które napływają do nas na początku, a nie doceniamy informacji
koocowych. Bardziej liczymy się ze stanowiskiem osób, które lubimy (chociaż stanowisko
to może byd pozbawione racjonalnych podstaw), niż ze zdaniem osób , których nie lubimy.
Taka tendencyjnośd, nie tylko ogranicza nasze twórcze pomysły, ale często prowadzi
do błędnych decyzji i nierozważnych kroków. Czasami przyczynia się do tego niski poziom
wyobrazni.
Wyobrażenia czyli zinterioryzowane reprezentacje przedmiotów i zjawisk
otaczającego świata (obrazy umysłowe) zostały docenione przez psychologów dopiero
stosunkowo niedawno. W latach sześddziesiątych pojawił się nawet pogląd, iż twórcza
wyobraznia odgrywa ważniejsza rolę w nauce i technice niż w sztuce. W. Dobrołowicz
(1995, s. 89) uważa, że "dzieje się tak m. in. dlatego, że naukowiec musi wychodzid poza
granice danych zmysłowych i zdrowego rozsądku. Jednocześnie ten rodzaj wyobrazni musi
charakteryzowad się większą ścisłością niż w dziedzinie artystycznej, gdzie nie są stosowane
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
tak rygorystyczne i obiektywne kryteria oceny". W codziennym życiu wyobrażenia
o rezultatach naszych decyzji i działao, pozwalają uniknąd wielu błędów.
Oto kilka praktycznych sposobów pokonywania barier umysłowych:
·ð ceo myÅ›lenie twórcze, nie obawiaj siÄ™ nowych pomysłów,
·ð dokÅ‚adnie i systematycznie oceniaj swoje dziaÅ‚ania,
·ð bÄ…dz tolerancyjny w stosunku do nowych idei,
·ð unikaj sztywnych schematów w myÅ›leniu i dziaÅ‚aniu,
·ð unikaj jednostronnej rutyny w sytuacjach, w których istnieje wiele sposobów
postępowania,
·ð podejmuj inicjatywÄ™,
·ð stawiaj pytania, pytaj zawsze wtedy, gdy masz wÄ…tpliwoÅ›ci,
·ð pamiÄ™taj o czynnym wypoczynku i o tym, iż twórcze idee rodzÄ… siÄ™ nie tylko w
wirze działania, lecz i w chwilach relaksu,
·ð bÄ…dz krytyczny,
·ð ceo wiedzÄ™ i systematycznie jÄ… pogÅ‚Ä™biaj,
·ð kultywuj odwagÄ™, dwicz umysÅ‚ i umiejÄ™tnoÅ›d podejmowania ryzyka.
W praktyce psychologicznej stosuje się różnorodne formy warsztatowego i treningowego
doskonalenia umiejętności pokonywania barier umysłowych poprzez udział w treningach
twórczego myślenia, treningach mentalnych, treningach relaksacyjnych, także poprzez
nauczanie problemowe.
BARIERY EMOCJONALNO-MOTYWACYJNE I ICH NASTPSTWA
Bariery emocjonalno-motywacyjne to przede wszystkim zbyt niski poziom motywacji
do działania związany często z silnym lekiem przed nowym, nieznanym, z lękiem przed
porażką. Także brak wiary w sukces, lęk przed ośmieszeniem, zniechęcenie ogranicza
twórcze możliwości jednostki. Jednak najbardziej obrazowym przykładem barier
emocjonalno -motywacyjnych jest tzw. wyuczona bezradnośd, czyli bierne poddawanie się
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
losowi, brak wiary w sprawcze możliwości jednostki. Zdaniem Ph. G. Zimbardo ( 1988, s.
688)" jest to poczucie bezradności powstające wtedy, gdy dany organizm uczy się w wyniku
uprzednich doświadczeo, że jego reakcje nie mają żadnego wpływu na szkodliwe, awersyjne,
traumatyczne oddziaływania środowiska". Wyuczona bezradnośd jest wynikiem
negatywnych doświadczeo indywidualnych, które "utwierdzają" jednostkę, w przekonaniu, iż
nie ma ona wpływu na własną sytuację i kontrolę nad nią (Dobrołowicz, 1995). Te negatywne
doświadczenia wiążą się z nadopiekuoczością lub nadmierną krytyką ze strony rodziców,
treningiem uległości w szkole, w zakładzie pracy, zwłaszcza w sytuacjach, gdy biernośd jest
nagradzania (bycie "grzecznym" dzieckiem, "oddanym" pracownikiem), wpajaniem poczucia
winy, nasilaniem lęku.
W. Dobrołowicz (1995) podaje wiele negatywnych następstw wyuczonej bezradności,
takich jak: "choroby rezygnacji", śmierd voodoo (nagła śmierd zdrowych osób), apatia,
depresja, samobójstwa. "W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z biernością
podmiotu, niezdolnością do walki o przetrwanie, o polepszenie własnej sytuacji" - pisze
W. Dobrołowicz (1995, s. 46). Podobne reakcje, chociaż w znacznie niższym nasileniu mają
miejsce wówczas, gdy doznajemy frustracji podstawowych potrzeb biologicznych
i psychicznych. Człowiek głodny, pozbawiony mieszkania, poczucia bezpieczeostwa,
ograniczany różnorodnymi czynnikami (osobowymi i przedmiotowymi ) nie jest w stanie
wykorzystad w pełni swoich możliwości. Frustracja potrzeb obniża samoocenę, rodzi lęk,
a on jest najskuteczniejszym hamulcem naszego działania.
BARIERY OSOBOWOÅšCIOWE
Jednak najważniejsze spośród barier psychicznych to niektóre cechy osobowości.
Najbardziej "blokujące" cechy osobowości to: konformizm, egocentryzm, niska samoocena,
neurotyzm (chociaż nie zawsze).
Zwolennicy koncepcji poznawczych twierdzą, że człowiek posiada naturę transgresywną,
czyli stale dąży do rozwoju, do przekroczenia swoich dotychczasowych osiągnięd i to
zarówno w wymiarze ontogenetycznym (indywidualnym), jak i społeczno-historycznym.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Owo dążenie do rozwoju wyraża się poprzez cztery formy działao: autokorekcyjne, twórcze,
prospołeczne, praktyczne.
·ð DziaÅ‚ania autokorekcyjne - inaczej samorozwój i samorealizacja sÄ… skierowane
na doskonalenie rozwojowych i / lub twórczych możliwości jednostki.
·ð DziaÅ‚ania twórcze prowadzÄ… do odkrywania nowych zjawisk, form, przedmiotów, tym
samych napędzają postęp myśli naukowej i artystycznej.
·ð DziaÅ‚ania prospoÅ‚eczne - skierowane ku ludziom, majÄ… na celu współpracÄ™,
współdziałanie, ale także zdobycie władzy i kontroli nad innymi.
·ð DziaÅ‚ania praktyczne, to najbardziej rozpowszechniona forma zachowao jednostek i grup
społecznych, prowadząca do udoskonalania przedmiotów , zwiększania produkcji w celu
ułatwienia egzystencji człowieka.
Nie wszyscy ludzie, równie energicznie realizują wymienione wyżej działania. Wielu
z nas charakteryzuje lęk i obawa poznania siebie samego, obawa przed opinią innych na nasz
temat. " Jesteśmy skłonni bad się wszelkiej wiedzy, która mogłaby obudzid w nas uczucie
pogardy dla samych siebie lub poczucie niższości, słabości , braku wartości, poczucie, że
jesteśmy zli i musimy się wstydzid. Chronimy siebie i swój idealny obraz..." (Maslow, 1986, s.
66 ). Takie uporczywe "trwanie przy swoim" jest typową barierą utrudniającą rozwój
indywidualny.
Lęk, ten szczególnie blokujący stan emocjonalny, leży u podłoża innego ciekawego
zjawiska psychicznego, mianowicie tzw. szoku przyszłości. Lęk przed przyszłością
charakteryzuje nie tylko młodzież stojącą u progu życia, ale także osoby dorosłe, zwłaszcza
w ważnych, przełomowych momentach ich życia (zmiana miejsca pracy, małżeostwo, śmierd
rodziców itp.). Niepokój i lęk utrudnia wówczas odpowiedz na pytanie, o to co będzie, jak
sobie poradzę , itp. Dzieje się tak dlatego, że " czas przyszły jest zawsze czasem nieznanym;
nie wiemy, co może nas spotkad, dlatego w zetknięciu się z przyszłością zawsze doszukad się
można komponentu lękowego. Nieokreślony niepokój jest więc lękiem nieznanego.
Uświadamia on nam fakt, że aby żyd, musimy wciąż dążyd ku nieznanej przyszłości
i przekształcad ją w znaną przeszłośd. Ta zmiana nieznanego w znane, przyszłości
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
w przeszłośd, wymaga wysiłku i odwagi. Nie zawsze człowiekowi jej staje, czasem jest za
słaby, a czasem sytuacja zbyt trudna" - pisze znany psychiatra A. Kępioski (1992, s. 14).
Praktyczne sposoby pokonywania barier osobowościowych
W pokonywaniu barier osobowościowych istotną rolę odgrywają potrzeby
samorozwoju i samorealizacji, tkwiące w każdym z nas. Kopmeyer (1992 ) przedstawia
je obrazowo, mówiąc "nie sposób wepchnąd człowieka na drabinę, jeśli nie ma zamiaru się
wspinad". Owa wspinaczka symbolizuje dążenie do rozwoju i doskonalenia. Można się
"wspinad " różnymi drogami. Jedną z nich jest studiowanie i lektura książek o charakterze
autoterapeutycznym. Jako szczególnie interesujące i skuteczne polecam takie książki, jak:
M. R. Kopmeyer "Praktyczne metody osiągania sukcesów ( 1992), S. Mika "Jak modyfikowad
własne zachowania" ( 1987), M. Seliggman " Optymizmu można się nauczyd (1993), M. Gray
"Siły życia" (1990), S. Ray "Zasługuję na miłośd " ( 1992), F. Littauer "Osobowośd plus. Jak
zrozumied innych, przez zrozumienie siebie?" ( 1994). Oczywiście, nie twierdzę, że
korzystanie z zawartych w nich rad, jest łatwe, ale głęboko wierzę w ich skutecznośd .
Streszczając poglądy zaprezentowane w wymienionych książkach można wskazad,
iż dążenie do samorealizacji odbywa się poprzez:
·ð spostrzeganie rzeczywistoÅ›ci w sposób adekwatny,
·ð akceptowanie siebie, a tym samym akceptowanie innych,
·ð spontanicznoÅ›d w dziaÅ‚aniu,
·ð aktywnoÅ›d w rozwiÄ…zywaniu problemów indywidualnych i spoÅ‚ecznych,
·ð zachowywanie sfery prywatnoÅ›ci (prawa do samotnoÅ›ci),
·ð empatiÄ™ ( współodczuwanie ) w kontaktach z ludzmi,
·ð tolerancjÄ™ wobec poglÄ…dów i postaw innych ludzi,
·ð zachowanie wÅ‚asnej indywidualnoÅ›ci.
W praktyce psychologicznej stosuje się następujące formy treningowe i warsztatowe,
których celem jest doskonalenie umiejętności pokonywania barier osobowościowych. Są to:
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
trening asertywności, trening umiejętności radzenia sobie ze stresem, trening osobowości
efektywnej.
DYNAMIKA FUNKCJONOWANIA GRUP
Opracowanie w oparciu o materiały szkoleniowe Mateusza Aukasika
Środowisko społeczne to ogół jednostek, kręgów społecznych, grup i innych
zbiorowości, z którymi osobnik styka się w ciągu swego życia i które wywierają wpływ na jego
zachowanie . W środowisku tym są nawiązywane kontakty interpersonalne, które stwarzają
możliwości oddziaływania na środowisko, a równocześnie za ich pośrednictwem środowisko
oddziałuje na zachowanie się jednostki.1
Grupa jest, według A. i C. Sherif, społeczną formacją, która składa się z pewnej
liczby osób pozostających we wzajemnych bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach,
która ma własny system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków
co najmniej w sprawach ważnych dla grupy. To najmniej trzy osoby powiązane systemem
stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadające pewne wspólne wartości i
oddzielone od innych zbiorowości pewną zasadą odrębności, która wyróżnia ich od innych
grup i na podstawie której inni ludzie, nie należący do grypy, są określani jako oni , jako
obcy .
Funkcjonowanie w grupie powinno byd rozumiane w 3 aspektach:
1) Roli i pozycji w grupie.
2) Materiału problemowego ujawnianego przez wypowiedzi i zachowania niewerbalne
oraz reakcje przeniesieniowe kierowane do uczestników grupy i prowadzącego, np.:
a) poszukiwanie opieki
b) walka z autorytetami
c) stała obawa przed odrzuceniem, krytyką
1
W. Okoń , Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1984
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
3) Specyficzny dla każdego mechanizm obronny i formy przejawianego oporu grupowego,
np.:
a) walka, ucieczka
b) Å‚Ä…czenie siÄ™ lub trzymanie siÄ™ w parach
c) niekooczące się dyskusje wokół kompetencji i odpowiedzialności członków) grupy
d) tematy tabu
e) niepisane normy grupowe, np. powściągliwośd
FAZY PROCESU GRUPOWEGO
Każda grupa żyje swoim rytmem, ale zwykle można wyróżnid kilka faz jego rozwoju. Według
różnych teorii możemy wyróżnid ich cztery, pięd lub sześd. Najprostszy i zarazem najczęściej
używany podział przedstawiono poniżej.
1) Wstępna integracja - faza nawiązywania kontaktu (orientacji i zależności)
·ð duża motywacja, energia;
·ð zauważanie podobieostw;
·ð spostrzeganie wybiórcze, życzeniowe myÅ›lenie - widzÄ… to co dobre, korzyste, to co
Å‚Ä…czy;
·ð deklarowanie otwartoÅ›ci;
·ð ukÅ‚adnoÅ›d, powierzchowna wiÄ™z;
·ð motywacja wstÄ™pna niekoniecznie zgodna z rzeczywistym celem;
·ð koncentracja na dobrym zaprezentowaniu siÄ™ w grupie;
·ð lÄ™k przez ocenÄ… przez grupÄ™ (również przez prowadzÄ…cych grupÄ™).
2) Różnicowanie - formowanie się struktury grupy
·ð tworzÄ… siÄ™ wiÄ™zi, role grupowe;
·ð uczestnicy orientujÄ… sie po kim można czego siÄ™ spodziewad, kogo lubiÄ™, kto mnie
drażni;
·ð tworzÄ… siÄ™ podgrupy;
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
·ð komunikacja nie wprost, niechÄ™d do ujawniani swoich opinii otwarcie na forum,
tworzenie siÄ™ tzw. drugiego obiegu informacji;
·ð poczucie rozczarowania i zniechÄ™cenie u niektórych czÅ‚onków grupy.
3) Kryzys grupowy - efekt różnicowania, koocowy etap formowania się struktury grupy
·ð coraz bardziej widoczne podziaÅ‚y, podgrupy;
·ð w miejsce poczÄ…tkowego strachu przez ocenami caÅ‚ej grupy pojawia siÄ™ strach przez
krytyką konkretnych osób;
·ð walka o przywództwo w grupie, szukanie sprzymierzeoców.
Przejawy oporu:
·ð komunikacja wewnÄ…trz grup bardziej niż z caÅ‚oÅ›ciÄ…;
·ð komunikaty o zÅ‚oÅ›ci, rozdrażnieniu, pretensje;
·ð nuda, zmÄ™czenie, poczucie impasu, zmierzania do nikÄ…d;
·ð napiÄ™cie;
·ð powierzchowne wypowiedzi;
·ð oczekiwania wobec prowadzÄ…cego, dotyczÄ…ce proponowania struktur.
Ocena poziomu dojrzałości grupy:
·ð jak bardzo zależy uczestnikom na dobrych wzajemnych relacjach?
·ð na ile potrafiÄ… otwarcie i wprost na bieżąco rozmawiad o tym jak siÄ™ czujÄ… w grupie?
·ð na ile sÄ… w stanie przyjÄ…d co naprawdÄ™ dzieje siÄ™ miÄ™dzy nimi?
Konsekwentna interwencja prowadzÄ…cego:
·ð konfrontacja tego co mówiÄ… z tym co widad w zachowaniu, np. poczÄ…tkowych
deklaracji otwartości z rzeczywistym poziomem rozmowy.
Zawarcie ponownego kontraktu:
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
·ð kontraktu zbudowanego nie na wstÄ™pnej lecz gÅ‚Ä™bszej motywacji, opartego na
rzeczywistej gotowości poszczególnych uczestnikuw do zaangażowania
i podejmowania ryzyka otwartości w celu zbudowania więzi grupowych;
·ð powrót do norm i celu treningu;
·ð zgoda i decyzja uczestników na współpracÄ™.
4) Faza współpracy - przemiany, etap integracji głębszej, efekt konstruktywnego
rozwiÄ…zania kryzysu;
·ð wzajemna otwartoÅ›d i szczeroÅ›d, udzielanie informacji zwrotnych;
·ð wyjaÅ›nienie konfliktów pomiÄ™dzy uczestnikami;
·ð reorganizacja formalnej struktury grupy, zmiana ról;
·ð uczenie siÄ™ rozwiÄ…zywania trudnych sytuacji na bieżąco;
·ð wyczulenie na potrzeby innych;
·ð wiÄ™ksza swoboda w grupie, spadek napiÄ™cia zwiÄ…zanego z niepewnoÅ›ciÄ…
i domysłami;
·ð poczucie wspólnoty.
5) Zakooczenie - podsumowanie efektów pracy grupy, pożegnanie, wskazanie kierunku
rozwoju grupy
·ð wyrażenie oczekiwao co do dalszej pracy i rozwoju nawiÄ…zanych relacji;
·ð próba zrozumienie wÅ‚asnego sposobu wchodzenia i funkcjonowania w relacjach z
innymi na podstawie zaistniałych sytuacji podczas pracy grupowej;
·ð próba okreÅ›lenia swoich mocnych stron i obszarów trudnych w kontakcie z ludzmi;
·ð autorefleksja na ile kto zadowolonych jest z wÅ‚asnej aktywnoÅ›ci;
·ð przeżywanie lÄ™ku przed koocem grupy i powrotem do codziennych zajÄ™d;
·ð obawa przed nieporozumieniem ze strony osób z zewnÄ…trz;
·ð poczucie niedosytu, "niedokooczenia";
·ð obawa przed konsekwencjami ujawnionych emocji w stosunku do niektó®ych
uczestników grupy;
·ð troska o siebie nawzajem;
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
·ð zmÄ™czenie
·ð pojawienie siÄ™ emocji zwiÄ…zanych z rozstaniem, z którymi uczestnicy czÄ™sto sobie nie
radzą racjonalizując, czasem zaprzeczając korzyściom, koncentrując się na sprawach
organizacyjnych, przyspieszajÄ…c zakooczenie.
PSYCHODYNAMIKA ROZWOJU GRUPY
Istnieje podobieostwo między rozwojem dziecka a rozwojem grupy jako całości.
Grupa, podobnie jak jednostka ma do rozwiązania problemy dotyczące integracji i zależności
(typowe dla oralnej fazy rozwoju), konflikty związane z autorytetem, władzą i kontrolą
(charakterystyczne dla fazy analnej), konflikty wokół miłości i bliskości (specyficzne w fazie
edypalnej) i wreszcie problemy separacyjni-identyfikacyjne. Przepracowanie tych problemów
umożliwia przezwyciężenie infantylnej zależności i fiksacji rozwojowych, prowadząc do
powstania zależności funkcjonalnej, dzięki której możliwa jest praca nad doświadczeniami
indywidualnymi uczestników. Każdy uczestnik ma sposobnośd osiągnąd wgląd we własną
osobowośd w życie instynktowe, superego oraz sposób funkcjonowania ego.
Przepracowanie nieświadomych wzorców zachowao i odpowiadających im
wewnętrznych relacji z obiektami prowadzi do restrukturyzacji świata wewnętrznego i
rozwoju poczucia tożsamości oaz usunięcia zahamowao ograniczających pełne
funkcjonowanie z sobÄ… samym i z innymi.
Powyższe konflikty rozwojowe i sposoby obrony używane w przeszłości do ich
rozwiązywania aktualizują się w grupie dzięki regresji terapeutycznej, tworząc wspólną
nieświadomą fantazję psychodynamiczną, rodzaj wspólnego mianownika. Zawarte w tej
fantazji nieświadome pragnienia jednoczą uczestników, wpływają na ich zachowanie w
grupie oraz funkcjonowania grupy jako całości. Członkowie grupy uczestniczą w tej wspólnej
dla wszystkich fantazji w sposób, który jest zależny zarówno od ich osobistych problemów,
jak i nacisków grupy, która potrzebuje, aby jej uczestnicy odegrali w tej wspólnej sprawie
określone role.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Czynnikiem uruchamiającym rozwój jest, prowokująca do regresji, nieokreślona
struktura grupy. Członkowie grupy, radząc sobie z niejasnością zastanej sytuacji, odwołują się
do znanych sposobów funkcjonowania w relacjach, które wypracowali w przeszłości. Brak
możliwości zaspokojenia infantylnych pragnieo grupy powoduje frustrację, która stymuluje
rozwój grupy. Poziom frustracji musi byd jednak dostosowany do zdolności grupy do
radzenia sobie z brakiem, gdyż nadmierna frustracja hamuje proces myślenia i prowadzi do
fiksacji rozwojowych.
Rozwój grupy następuje poprzez przepracowanie nieświadomych konfliktów
zawartych we wspólnej, charakterystycznej dla określonej fazy rozwoju grupy, grupowej
fantazji. Rozwiązanie problemu przeniesienia charakterystycznego dla każdej fazy
rozwojowej umożliwia rozwój grupy i jej uczestników. Rozwój jednostki następuje dzięki
temu, że jej osobiste konflikty znajdują reprezentację w matrycy grupowej i możliwe jest ich
ponowne przeżycie i zrozumienie w kontekście przeszłych i aktualnych doświadczeo.
W każdej fazie rozwoju grupy terapeuta jest obiektem przeniesieniowych pragnieo
grupy, odpowiednikiem rodzicielskiego superego i ego idealnego każdego uczestnika.
Jednocześnie jest on również realnym obiektem, autorytetem i interpretatorem, który
uświadamia nieświadome pragnienia, pomagając w przezwyciężaniu przeniesienia. Grupa
może się z nim identyfikowad jak z dojrzałym superego i ego, wewnętrznie zintegrowanym
autorytetem wyposażonym w dobrą i złą częśd oraz uwewnętrzniad własne dobre i złe
reprezentacje obiektowe.
Grupa nie rozwija siÄ™ linearnie. Proces jej rozwoju jest naprzemiennym zanurzaniem
się w regresji, po której następuje progresja, przechodzeniem ze stanów dezorganizacji do
stanu twórczego opracowywania ujawnionego materiału zarówno na poziomie
kolektywnym, jak i indywidualnym poszczególnych uczestników. Na ogół jest to proces
przypominający spiralę; grupa powraca do już raz omawianych problemów,
charakterystycznych dla wcześniejszych faz rozwojowych i opracowuje je na coraz wyższym
poziomie. Konflikty rozwojowe grupy pojawiają się w określonej sekwencji. Uczynienie
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
każdego następnego kroku wymaga przepracowania konfliktów z wcześniejszych faz
rozwoju.
SPECYFIKA OKRESU DOJRZEWANIA
Spośród wszystkich faz rozwojowych okres dorastania stanowi szczególną fazę
w życiu każdego człowieka. I. Okresem tym nazywa okres zmian w rozwoju psychicznym
zapoczątkowany dojrzewaniem płciowym i przebiegający w sposób indywidualnie
zróżnicowany pod wpływem czynników społecznych, przy czym jego zakooczeniem jest
uzyskanie rozwoju psychicznego, którego właściwością jest zdolnośd do podjęcia ról
społecznych człowieka dorosłego.
FAZY OKRESU DORASTANIA
W polskiej psychologii rozwojowej okres dorastania obejmuje lata od 12 18 r.ż., przy
czym podzielid go można na dwie fazy: przeddorastania i dorastania właściwego.
W przebiegu fazy przeddorastania pierwszorzędną rolę odgrywają czynniki
biologiczne. Można ją określid jako fazę poczwarki , fazę przekształcania się organizmu
dziecka w organizm dojrzały. Szybkim zmianom fizjologicznym towarzyszą wtedy zmiany w
obrębie czynników psychicznych. Stąd przebieg tej fazy jest zbliżony u poszczególnych osób,
a wpływy środowiskowe mają tu raczej charakter modyfikujący.
Faza właściwego dorastania społecznego z kolei to faza motyla , która
charakteryzuje się bogactwem życia wewnętrznego i intensywnością działao. Przebieg tej
fazy w znacznym stopniu zróżnicowany jest indywidualnie, zależnie od oddziaływao
środowiskowych, przy czym istotną rolę odgrywają tu wymagania oraz wzory kulturowe
funkcjonujące w danym okręgu społecznym. Właściwe dorastanie ukierunkowane jest
również indywidualnymi doświadczeniami jednostki, od jej znaczących przeżyd. Istotne jest
to, aby wyżej wymienionych faz nie ujmowad jako przeciwstawnych sobie. Chod różni
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
je odmienna rola czynników biologicznych i społecznych, ich wzajemna współgra wyznacza
jednolity proces rozwoju człowieka.
Z okresem dorastania wiąże się wzmożony rozwój fizyczny, a co za tym idzie -
przyrost wskazników charakteryzujących wymiary ciała (wzrost, waga ciała). Ten zwiększony
przyrost, zwany skokiem pokwitaniowym , nie utrzymuje się jednak przez cały okres
dorastania, lecz jedynie przez ok. 2-3 lata i w koocowej fazie dorastania jest już nieznaczny.
Warto dodad, że omawiany skok pokwitaniowy w zakresie niektórych czynników (np.
przyrost wzrostu) występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców.
Charakterystyczne dla okresu dorastania jest zbliżanie się do proporcji człowieka
dorosłego. W wyniku gwałtownych procesów fizjologicznych następuje nasilanie się różnic
w budowie ciała dziewcząt i chłopców, związane z uzyskiwaniem sylwetki typowo kobiecej
lub typowo męskiej. Zmiany w budowie ciała i wyglądzie wiążą się bezpośrednio z ważnym
aspektem rozwoju fizycznego, jakim jest dojrzewanie płciowe, w skutek którego
poszczególna młoda osoba uzyskuje zdolności rozrodcze. Bezpośrednio obserwowanymi
przejawami dojrzewania płciowego jest, pojawienie się i rozwój drugo- i trzeciorzędowych
cech płci (rozwój piersi, owłosienie, zarost, mutacja głosu itp.).
Zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców można wyróżnid jednostki wcześnie
i pózno dojrzewające, przy czym wcześniejsze lub pózniejsze osiąganie dojrzałości płciowej
nie jest obojętne dla rozwoju psychicznego i kształtowania się osobowości młodego
człowieka.
Z rozwojem płciowym wiąże się zainteresowanie własną i przeciwną płcią
o charakterze seksualnym. W okresie tym wcześniej i częściej, niż się sądzi, młodzież
rozpoczyna właśnie stosunki płciowe. Przyczyny takiego stanu rzeczy psychologowie upatrują
w różnych czynnikach, jednak najczęściej powtarzające się dotyczą: sytuacji społeczno-
ekonomicznej, poziomu kulturalnego i wykształcenia rodziców.
W ciągu trwania okresu dorastania przejawiają się i kształtują zasadnicze
właściwości dojrzałego myślenia, które bywa określane jako myślenie abstrakcyjne,
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
formalne, logiczne, hipotetyczno- dedukcyjne, obiektywne i krytyczne. Dzieje siÄ™ to pod
wpływem działania wszystkich podstawowych czynników rozwoju, wśród których nauczanie
i kontakty społeczne z innymi ludzmi mają szczególnie duże znaczenie. Proces osiągania
dojrzałych form myślenia nie dokonuje się jednak nagle, gdyż w początkach okresu
dorastania w myśleniu występuje jeszcze w znacznym stopniu ograniczenie właściwe dla
poprzedniego okresu. Warto zwrócid uwagę na fakt, iż przemiany rozwojowe w zakresie
myślenia nie są jednolite. Wczesna faza dorastania (12- 14 lat) jest etapem wyrastania z
dzieciostwa , w którym przygotowują się istotne zmiany jakościowe w myśleniu. Z kolei
pózna faza dorastania (15- 18 lat) jest fazą wzrastania młodzieży w środowisko dorosłych .
Etap ten cechuje dojrzałe korzystanie z nowopowstałych form myślenia.
EMOCJE W OKRESIE MAODZIEOCZYM
Okres młodzieoczy charakteryzuje niezwykle intensywny rozwój emocjonalny.
Z uwagi na ten fakt nazywany on również bywa okresem burzy i naporu . Pobudzenie
emocjonalne w omawianym okresie jest zazwyczaj nasilone. W jego pierwszej fazie oscyluje
ono często od stanów afektu (skrajnie silne pobudzenie) do stanów głębokiej obojętności.
Pobudzenie to charakteryzuje się u dorastających najczęściej intensywnością zachowania.
R. Aapioska oraz M. Żebrowska piszą, że przeżycia osiągają wówczas stopieo
wysokiego napięcia: smutek przeżywany bywa głęboko i często ma charakter tragedii ,
radośd osiąga wysokie szczyty uniesienia. Inną znamienną cechą jest łatwośd oscylacji
między nastrojami kraocowymi : dorastający łatwo przerzucają się od radości do smutku, od
entuzjazmu do zniechęcenia, od nadziei do rozpaczy. Wiąże się z tym specjalna chwiejnośd
emocjonalna. Chwiejności tej z kolei towarzyszy duża ruchliwośd uczud, tzn. nietrwałośd
i łatwe przechodzenie od jednych stanów uczuciowych do innych.
Wyróżnid można trzy grupy uczud:
1. Stany agresywne - złośd, nienawiśd, wrogośd, zazdrośd;
2. Stany obronne - strach, niepokój, smutek, żal;
3. Stany pozytywne - miłośd, wzruszenie, pobudzenie.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Mimo gwałtowności przeżyd emocjonalnych młodzi ludzie starają się je ukrywad pod
pozorem obojętności. Młody człowiek odkrywa w tym czasie swój świat psychiczny. Jest
zainteresowany jak wygląda on u innych. Odkrywa on swoją indywidualnośd i odrębnośd,
czemu może towarzyszyd uczucie osamotnienia i wyobcowania. Następuje rozwój zdolności
do samooceny i oceny innych, na początku daleki od obiektywizmu. Rozwój woli przybiera
początkowo formę przekory i negatywizmu, co często prowadzi do konfliktów nawet
z błahych powodów. Rozwój woli łączy się z potrzebą czynów sprzyjających wyładowaniu
energii, wykazaniu odwagi i bohaterstwa. Po negatywnym etapie woli przychodzi etap
świadomych wysiłków zmierzających do kształtowania swojego charakteru.
Jako zjawisko charakterystyczne wymienia się ponadto bezprzedmiotowośd uczud
u dorastających. Oznacza to, że doznawane uczucia radości czy smutku często nie wiążą się
z określony bodzcem, a młoda osoba nie wie, dlaczego w danej chwili coś ją śmieszy lub
gniewa. Przemiany hormonalne powodujÄ… we wczesnym etapie dojrzewania przewagÄ™
emocji negatywnych ( faza negatywna ), w pózniejszym zaś pozytywnych ( faza
pozytywna ). Rozróżnienie to wynika stąd, iż największy wpływ na emocjonalną sferę życia
psychicznego w tym czasie wywiera rozwój fizjologiczny- szybkie zmiany związane z
dojrzewaniem płciowym odbijają się bowiem ujemnie na psychice dorastającego człowieka.
W okresie dorastania następuje wyrazny wzrost uczud społecznych, tzn. uczud,
których zródłem są sytuacje społeczne. Uczucia te mają zabarwienie pozytywne (radośd,
zadowolenie) lub negatywne (lęk, gniew, wstyd, zazdrośd, nienawiśd). Szczególnie nasilone
są w tym okresie lęki występujące w tym okresie w postaci nieśmiałości, lęku przed
niepowodzeniami, przed odpowiedzialnością, przed przyszłością.
Specyfiką rozwoju emocjonalnego jest kształtowanie się uczud wyższych, uczud
erotycznych oraz dojrzałości uczuciowej. W II fazie okresu dorastania uczucia wyższe (m.in.
uczucia moralne, estetyczne, patriotyczne) dochodzą do pełnego rozwoju. Przejawiają się
one w gorącym zaangażowaniu w sprawy społeczno- polityczne, w głębokim przeżywaniu
uczucia winy czy wzruszenia pięknem itp.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Uczucia erotyczne z kolei mają najczęściej charakter niepełny i ambiwalentny, a ich
jakośd oraz natężenie zależą od intensywności przemian hormonalnych oraz od rodzaju
doświadczeo seksualnych młodego człowieka. Zanim uczucia te rozwiną się w pełni,
jednostka przechodzi przez różne postacie uczud erotycznych, stanowiących formy
przygotowawcze poczÄ…wszy od adoracji (u dziewczÄ…t przyjmuje ona postad tzw.
zadurzenia się , u chłopców kultu bohatera ), poprzez flirt, przyjazo, skooczywszy zaś na
miłości.
Dojrzałośd uczuciowa rozumiana jest jako rezultat przechodzenia od uczuciowej
zależności do niezależności, od nie kontrolowanego uzewnętrzniania uczud do poddania ich
tzw. kontroli zewnętrznej, od nie kontrolowanego ulegania uczuciom do opanowania ich za
pomocą kontroli wewnętrznej, od egocentryzmu do socjocentryzmu. Dojrzałości tej nie
osiąga się jednak w pełni w okresie dorastania. Na uwagę zasługuje również fakt, iż każdy
człowiek osiąga ją w różnym stopniu i w różnym zakresie.
Literatura przedmiotu niejednokrotnie zwraca uwagę na trudności emocjonalne
młodych ludzi, wskazywane również przez samą młodzież. Wśród nich wyróżnid można:
poczucie niższości i zagrożenia, brak wiary w siebie, niestałośd uczud (depresje, kochliwośd,
pobudliwośd itp.), niepełne uświadomienie seksualne, wątpliwości (dotyczące religii, dalszej
nauki, wyboru zawodu), strach i obawy (o dalszą przyszłośd).
POTRZEBY W OKRESIE DORASTANIA
Niewątpliwie bardzo ważną rzeczą dla każdego człowieka jest zaspakajanie jego
różnorodnych potrzeb, zwłaszcza w trudnym okresie dorastania. W okresie tym bowiem
najważniejsze znaczenie mają dla niego potrzeby psychiczne, wśród których na plan
pierwszy wysuwają się potrzeby : bezpieczeostwa, uznania, przyjazni, nowych doświadczeo,
przynależności, miłości, sensu życia czy samourzeczywistnienia.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
W procesie kształtowania się woli powszechnie obserwowanym zjawiskiem jest
przekora, która przejawia się jako krnąbrnośd i nieposłuszeostwo młodego człowieka wobec
rodziców i wychowawców. Jego zachowanie nabiera wówczas cech typowej arogancji,
bezczelności oraz przesadnej pewności siebie, prowadząc do częstych konfliktów
z otoczeniem. Negatywny stosunek do innych wyraża się u takiej osoby na wiele sposobów
biernym oporem, jawnym buntem, agresjÄ… czy wycofaniem.
Bardzo ważny aspekt osobowości stanowią zainteresowania, które to w II fazie
dorastania stopniowo stabilizują się. Omawiany okres przynosi ze sobą zróżnicowanie się
zainteresowao poznawczych, kształtujących się na podstawie nauki szkolnej lub działalności
pozaszkolnej, a zależnych od kierunku wychowawczego, krystalizujących się uzdolnieo lub
też innych różnorodnych wpływów kulturowych. Rozbudzanie i kształtowanie
zainteresowao jest bardzo ważnym zadaniem dla rodziców i wychowawców, bowiem
ułatwiają one wybór przyszłego zawodu i stwarzają szanse bardziej efektywnej pracy w
ulubionej dziedzinie.
Wielu badaczy zwraca uwagę na fakt, że znamiennym rysem tego okresu jest
pojawienie się problemu wartości. Pod znakiem zapytania stają bowiem cele dalszych
działao, ideałów i dążenie do znalezienia wśród nich miejsca dla własnego ja młodej
jednostki.
W miarę dorastania młodego człowieka w rodzinie zachodzą duże zmiany w jej
funkcjonowaniu przede wszystkim we wzajemnych stosunkach między rodzicami, które z
kolei rzutują na ich stosunek do dorastającego. W wyniku tych przeobrażeo kontakty między
członkami rodziny komplikują się więc w znaczny sposób. Dom rodzinny, nadal stanowiący
zródło zaspokajania podstawowych potrzeb (zwłaszcza psychicznych), bywa również
miejscem wielu napięd i różnorodnych trudności. Samo dziecko odrzuca dotychczasowe
postawy wychowawcze rodziców, inaczej postrzega ich osoby, widzi ich niedoskonałości.
Również rodzice inaczej postrzegają swoje dziecko - na przemian jako dziecko i jako osobę
raczej dojrzałą. Skutkiem tego jest chwiejnośd i niekonsekwencja w stosunku uczuciowym
do dorastającego oraz w postępowaniu z nim. U młodej jednostki rodzi się niepewne
poczucie swojej pozycji w rodzinie i konfliktowe przeżywanie roli dziecka.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
Jedną z charakterystycznych cech okresu dorastania jest obniżenie autorytetu
rodziców, będące konsekwencją wzrastających możliwości intelektualnych młodocianego
oraz poszerzającego się społecznego doświadczenia młodzieży. Wobec wysokich wymagao
stawianych rodzicom przez dzieci, tracą oni na swej atrakcyjności w porównaniu z innymi
wzorami. Na skutek tego młodociani tracą nieraz zaufanie do rodziców, przestają zwierzad
się ze swoich przeżyd i kłopotów. Młodzież zaczyna mied swoje tajemnice i domaga się ich
poszanowania.
Wielu psychologów zwraca uwagę na tzw. konflikt pokoleo konflikt między młodą
generacją a społeczeostwem dorosłych. Społeczeostwo to stara się wpoid bowiem młodym
te wartości, które, w ich mniemaniu, gwarantują rozwój społeczny i postęp. Młodzież z kolei
najczęściej nie aprobuje tych samych wartości, gdyż stwarza sobie swoje własne
wyobrażenia i własną koncepcję wartości i zachowao.
Typowe trudności przeżywane przez młodzież w okresie dojrzewania:
·ð Naruszenie równowagi psychofizycznej;
·ð HuÅ›tawka uczud przejawiajÄ…ca siÄ™ w przesadnych, prowokujÄ…cych zachowaniach;
·ð PrzejÅ›ciowe zaburzenia koncentracji uwagi i zdolnoÅ›ci do dÅ‚ugotrwaÅ‚ego wysiÅ‚ku
umysłowego prowadzące do pogorszenia wyników w nauce;
·ð Kryzys autorytetu dorosÅ‚ych, bunt przeciwko nakazom, manifestacja niezależnoÅ›ci
i dorosłości;
·ð Brak umiejÄ™tnoÅ›ci z radzeniem sobie z trudnoÅ›ciami;
·ð Próby samobójcze, samookaleczenia, ucieczki z domów, anoreksja, bulimia.
Wiek dorastania jest tym okresem w życiu człowieka, w którym dokonuje się
przeobrażenie dziecka w dorosłą osobę. Na przestrzeni kilku lat zachodzą w niej radykalne
zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadao właściwych człowiekowi
dorosłemu zadao rodzinnych oraz społeczno-zawodowych. Wiek ten jest więc bardzo
ważnym etapem w rozwoju danej jednostki.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Podręcznik ŚWIAT DOBREJ PRZYSZAOŚCI
BAZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej
LITERATURA
GaÅ› Z., B ( 1996). SamodoskonalÄ…cy siÄ™ nauczyciel. Warszawa, WSiP.
Gurycka A. (1990). BÅ‚Ä…d w wychowaniu. Warszawa: WSiP.
Janowski A. (1995). Uczeo w teatrze życia szkolnego. Warszawa: WSiP.
Johnson D.W. (1985). Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. Warszawa: PTP.
Studium Pomocy Psychologicznej.
Aobocki M.,(2003). Teorie wychowania w zarysie. Kraków, Wyd. Impuls.
Mead M. (2000). Kultura i tożsamośd. Studium dystansu międzypokoleniowego. PWN, Warszawa.
Obuchowska I.(1996). Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i
wychowawców. Warszawa, WSiP.
Rostowska T. (1995), Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych wymiarów
osobowości. Wydawnictwo UA, Aódz.
Sitarczyk M.,(2002). Międzypokoleniowa transmisja postaw wychowawczych ojców. UMCS, Lublin.
Szczukiewcz, P. (1998). Rozwój psychospołeczny a tożsamośd. Wyd. UMCS, Lublin.
Ziemska M.(1980). Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowośd dziecka. W: M. Ziemska (red.).
Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa.
Trempała E. (1999). Wychowanie zintegrowane w środowisku szkoły. Warszawa, WSiP.
Dobrołowicz W. Psychika i bariery. WSiP, Warszawa 1994.
Kozielecki J., O człowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne. PWN, Warszawa 1988.
Poissant Ch., A., Godefroy Ch., Miliarderzy. Kariery najbogatszych ludzi świata. Wyd. Medium,
Warszawa 1993.
Dobrołowicz W. (1994). Psychika i bariery. Warszawa, WSiP.
Dobrołowicz W. (1995). Psychodydaktyka kreatywności. Warszawa, WSiP.
Chełpa S., Witkowski T.(1999). Psychologia konfliktów. Warszawa, WSiP.
Kopmeyer M. R. (1991). Praktyczne metody osiągania sukcesów.Warszawa,
Kozielecki J.(1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa, PWN.
Kozielecki J. (1988). O człowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne.
Nęcka E. ( 1992). Trening twórczości. Olsztyn, PTP.
Toffler A. (1975). Szok przyszłości. Warszawa, PIW.
Toffler A. (1986). Trzecia fala. Warszawa, PIW.
Tyszka T.(1999). Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Gdaosk, Gdaoskie Wyd.
Psychologiczne.
Wilson I. (1990). Ukryty władca. Warszawa, Wyd. Kwadryga.
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Załącznik nr 18 zad z pisow wyraz ó i u poziom IZałącznik Nrzalacznik nr 2zalacznik nr 5 do SIWZZałącznik nr 1AOS załącznik nr 2 cz 9AOS załącznik nr 4 chemioterapia 28 08 09zalacznik Nr 4 Porozumienie ogolneZalacznik nr 3Zalacznik nr 5Załącznik nr 3 ewidencja opracowanych echogramówwięcej podobnych podstron