Polska, historia XXw do 1945.




Polska,
historia XXw do 1945.

Przed I wojną światową w
polityce polskiej dominowały dwie orientacje. Zwolennicy
orientacji rosyjskiej, gł. narodowi demokraci, uważali, że w
przypadku zwycięstwa państw Ententy ziemie polskie będzie
można zjednoczyć pod panowaniem Rosji i uzyskać daleko idącą
autonomię. Zwolennicy orientacji austro-węgierskiej, tj.
socjaliści i ugrupowania galicyjskie, sądzili, że zwycięstwo
państw centralnych pozwoli na połączenie zaboru rosyjskiego z
Galicją i utworzenie trzeciego członu monarchii habsburskiej
(koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji
austro-węgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powołali Naczelny
Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów
Polskich; J.Piłsudski rozbudowywał Polską Organizację
Wojskową. Władze Austro- Węgier, ze względu na stanowisko
Niemiec, zachowywały dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej.
Rosja, która planowała po zwycięstwie w wojnie, przesunięcie
granicy na linię Odry, nie wspominała o autonomii Polaków; jej
stanowisko nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się 1915 wojsk
rosyjskich z Królestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja
uznawały sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. W
następnych latach straty wojenne skłoniły państwa centralne
do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim za cenę
utworzenia satelickiego państewka polskiego. Takie były 1916
założenia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, w
którym wezwano Polaków do wstępowania do armii, choć nie
sprecyzowano ani granic, ani ustroju przyszłej Polski. Akt
przekreślił stuletnią solidarność państw zaborczych i
wznowił kwestię polską na arenie międzynarodowej. 6 XII 1916
w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Po rewolucji
lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce
prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział
utworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją; powołano
Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, Naczelny
Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczęto formowanie
Korpusów Polskich w Rosji. Zachodni członkowie ententy coraz
częściej opowiadali się za odbudową Polski. Ententa uznała
Komitet Narodowy Polski w Paryżu, powstały w VIII 1917, za
przedstawicielstwo polskie; zaczęto formować Armię Polską we
Francji. Ponieważ państwa centralne zwlekały z realizacją
aktu 5 listopada, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na
wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu;
przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów, które
rozbrojono i internowano. We IX 1917 państwa centralne
powołały Radę Regencyjną jako najwyższą władzę
tymczasową w Królestwie Polskim. Po brzeskim traktacie
pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalazły się pod
kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Warunki pokoju wywołały
rozczarowanie Polaków; Królestwu Polskiemu odebrano nawet
Chełmszczyznę, oddaną Ukrainie. Walczący u boku państw
centralnych Polski Korpus Posiłkowy przeszedł pod Rarańczą
przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu
Wschodniego; V 1918 siły te stoczyły bitwę pod Kaniowem,
która stała się symbolem współdziałania sił polskich
walczących dotąd po przeciwnych stronach frontu. Korpusy
Wschodnie, broniące Polaków przed bolszewikami, zostały
rozbrojone przez Niemców. W I 1918 prezydent USA W. Wilson
poparł niepodległość Polski (czternaście punktów Wilsona).
Wojna zakończyła się klęską wszystkich trzech zaborców, co
umożliwiło wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała
manifest formułujący postulat niepodległości Polski; 28 X w
Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Na początku XI
1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawnił się jako
Naczelna Rada Ludowa (NRL). Jednocześnie na ziemiach polskich
narastała fala nastrojów rewolucyjnych; 5 XI powstała w
Lublinie pierwsza Rada Delegatów Robotniczych. W nocy z 6 na 7
XI powołano w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki
Polskiej (premier I. Daszyński). W jego skład weszli
socjaliści i działacze PSL Wyzwolenie, a jego trzon stanowili
członkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10 XI 1918
Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu naczelne
dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 XI - całą
władzę i rozwiązała się. Piłsudski powierzył utworzenie
rządu socjaliście J. Moraczewskiemu; 21 XI rząd wydał
manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację
niektórych gałęzi przemysłu, jednak uzależnił te reformy od
uznania przez przyszły Sejm Ustawodawczy; jednocześnie
wprowadzono korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i
zapowiedziano wybory parlamentarne; Piłsudski i nowy premier
podpisali dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej.
Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły
radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego
był bojkotowany przez prawicę w Polsce oraz nieuznawany przez
ententę; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w
połowie I 1919, został uznany przez KNP i ententę. Pod koniec
I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w Królestwie
i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce. Układ sił w
Sejmie był równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały
podobną ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy
przyjął Małą Konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał
Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został
zakończony. Nie roztrzygnięta była kwestia granic Polski; XII
1918 roku rząd w Warszawie kontrolował Królestwo i Galicję
Zachodnią; 27 XII wybuchło powstanie wielkopolskie, które
doprowadziło do przejęcia władzy przez Wersalski traktat
pokojowy 1919 przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Wolnego
Miasta Gdańska, także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym
Śląsku oraz Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. W
II 1920 roku Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na
Pomorzu. Na terenach plebiscytowym trwała ostra walka
przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły dwa polskie
powstania na Śląsku ( powstania śląskie 1919-21). Plebiscyt
na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920, podczas ofensywy
bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących
opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Na wyniki
plebiscytu górnośląskiego (III 1921) wpłynęły głosy osób
urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających,
gł. Niemców. Gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko
niewielka część Górnego Śląska, V 1921 roku wybuchło
trzecie powstanie śląskie; X 1921 roku Rada Ligi Narodów
ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46%
jego ludności i większą część jego potencjału
przemysłowego. Na Śląsku Cieszyńskim I 1919 wojska czeskie
zajęły cały obszar aż do Wisły; V 1920 roku Rada
Ambasadorów Ententy podzieliła sporny obszar pozostawiając po
stronie czeskiej dwa powiaty z przewagą ludności polskiej. W
Polsce rozważano dwa programy wschodnie. Endecja pragnęła
włączyć do Polski obszary na których ludność niepolska
stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować. Koncepcja
federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy,
Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski na
wschodzie. Granicę wschodnią II Rzeczpospolitej ustalono jednak
w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami i bolszewikami. Do
połowy 1919 wojska polskie wyparły oddziały ukraińskie z
Galicji Wschodniej ( wojna polsko-ukraińska 1918-19). Po klęsce
Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała pokój brzeski i
rozpoczęła marsz na zachód. Do pierwszego starcia z wojskami
polskimi doszło II 1919 na Wileńszczyźnie (wojna
polsko-bolszewicka 1919-21); IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a
Piłsudski w odezwie Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa
Litewskiego zadeklarował wolę stworzenia im możliwości
samookreślenia państwowego. Ententa popierała Polaków
przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowała działań polskich
na Białorusi i Ukrainie; obszary te uznawała za część
imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi
Narodów w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada paryskiej
konferencji pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania
administracji na wschód od linii Curzona. Na wiosnę 1920 roku
Piłsudski zawarł porozumienie z atamanem S. Petlurą i
ubiegając atak bolszewicki na Białorusi 25 IV 1920 rozpoczął
ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska polskie weszły do Kijowa
ustanawiając tam przyjazny rząd ukraiński; VII 1920 bolszewicy
zaczęli ofensywę na Białorusi; siły polskie rozpoczęły
odwrót; na początku sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły;
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku zapowiadał
utworzenie polskiej republiki sowieckiej. Nastąpiła mobilizacja
społeczeństwa, powołano rząd koalicyjny (premier W. Witos); w
decydującej warszawskiej bitwie Wojska Polskie obroniło
stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza
zmusiło oddziałybolszewickie do wycofania; na początku
września Polacy nacierali na całym froncie; 12 X obie strony
podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania; 18 III 1921podpisano
ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroniło
niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło
bolszewizacji Europy. Nie mogąc wypracować kompromisu z
Litwinami w sprawie Wileńszczyzny, Piłsudski polecił generał
L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu
części wojsk polskich; na zajętym terenie utworzono Litwę
środkową, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu,
który uchwalił przyłączenie Litwy środkowej do Polski.Obszar
II Rzeczypospolitej wyniósł 388,6 tys. km2, a ludność
liczyła 27,2 mln osób (1921). Polska była państwem silnie
zróżnicowanym społecznie i gospodarczo. Poziom startu
gospodarki polskiej w 1918 roku był bardzo niski ze względu na
ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia
utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku
ogólnopolskiego; wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy
budżet państwa wykazywał stale deficyt, pokrywany drukiem
banknotów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło do
inflacji. Położenie międzynarodowe Polski było niepewne,
gdyż Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodziły się ze skutkami
wojny, wysuwały roszczenia terytorialne wobec Polski i
współpracowały przeciwko zwycięskiej Entencie; 1922 zawarły
traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opierała się na
sojuszu z Francją (1921), pozostałe państwa zachodnie nie
były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na
różnice interesów nie udało się też zacieśnić
współpracy z sąsiadami ze wschodniej Europy. W 17 III 1921
Sejm Ustawodawczy uchwalił konstytucję; charakteryzowała się
ona przewagą władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad
wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw
prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień
Piłsudskiemu, którego uważano za głównego kandydata do
prezydentury. Wybory parlamentarne z 1922 przyniosły równowagę
prawicy (Narodowa Demokracja), centrum Polskie Stronnictwo Ludowe
Piast, Chrześcijańska Demokracja w Polsce i Narodowa Partia
Robotnicza), lewicy (Polska PartiaSocjalistyczna i Polskie
Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie) i mniejszości narodowych. Wybór
G. Narutowicza na prezydenta spotkał się z gwałtowną reakcją
prawicy narodowej, która usiłowała nie dopuścić do jego
zaprzysiężenia; 16 XII 1922 prezydent został zamordowany przez
jej zwolennika. Nowym prezydentem został wybrany S.
Wojciechowski, który wraz z premierem gen. W. Sikorskim
doprowadził do uspokojenia atmosfery; Piłsudski usunął się z
życia politycznego. W wyniku paktu lanckorońskiego 1923 w maju
1923 powstała koalicja Chjeno-Piasta i drugi rząd Witosa; na
jesieni 1923 roku hiperinflacja doprowadziła do załamania
gospodarki i masowych wystąpień robotniczych, stłumionych
siłą; rząd Witosa ustąpił w warunkach chaosu i zagrożenia
państwa. Na czele rządu stanął W. Grabski, który I 1924
rozpoczął reformę skarbowo-walutową; zrównoważywszy
budżet, IV 1924 Grabski powołał do życia Bank Polski i
wprowadził nową walutę (złoty); sytuację płatniczą Polski
osłabiła 1925 wojna celna z Niemcami; nastąpił nawrót
inflacji i XI 1925 rząd Grabskiego ustąpił. W tym samym roku
uchwalono ostatecznie reformę rolną i podpisano konkordat. Pod
koniec 1925 pogorszyła się sytuacja międzynarodowa Polski,
bowiem układy z Locarno nie dały pełnej gwarancji granicy
polsko-niemieckiej; ponadto Niemcy i ZSRR na mocy układu
berlińskiego z IV 1926 zacieśniły współpracę. Rząd A.
Skrzyńskiego nie zdołał powstrzymać pogarszania się
nastrojów, mimo poprawiającej się od IV 1926 koniunktury
gospodarczej. Kolejny rząd Chjeno-Piasta, ostro krytykowany
przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego, utworzył Witos.12 V
1926 Piłsudski rozpoczął wojskowy zamach stanu i w ciągu
trzech dni zajął Warszawę (przewrót majowy); prezydent
Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Nowym premierem został
K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem
Piłsudskiego, który nie przyjął wyboru i wysunął
kandydaturę I. Mościckiego; jego wybór faktycznie
zalegalizował zamach majowy. 2 VIII 1926 Sejm zmienił
konstytucję wzmacniając uprawnienia prezydenta (nowela
sierpniowa). Stronnicy Piłsudskiego (sanacja) znajdowali się
zarówno na lewicy (część PPS, PSL Wyzwolenie i Związek
Naprawy Rzeczpospolitej), wśród pracowników administracji, w
wojsku, jak i na prawicy (konserwatyści ziemiańscy).
Dezorientacja w partiach ułatwiła sanacji opanowanie władzy,
jednak stopniowo narastał konflikt między rządem i
parlamentem, ograniczanym w swych konstytucyjnych funkcjach.
Wybory rozpisane na marzec 1928 nie przyniosły rozstrzygnięcia;
Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), który zdobył
28% mandatów, nie mógł kontrolować parlamentu. Konflikt
między rządem i opozycją narastał; IX 1929 PSL Piast, NPR,
chadecja, PSL Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie i PPS
zawiązały sojusz dla obrony demokracji ; latem 1930 przywódcy
Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu. Na jego
czele stanął jednak Piłsudski, a prezydent Mościcki
rozwiązał Sejm i zarządził nowe wybory; kampania wyborcza
przebiegała pod wrażeniem aresztowania przywódców Centrolewu,
oskarżonych o przestępstwa pospolite i osadzonych w twierdzy w
Brześciu, później skazanych w procesie brzeskim; BBWR uzyskał
ponad połowę mandatów.Od końca 1929 w kraju narastał kryzys
gospodarczy prowadzący do wzrostu napięć społecznych i
wpływów ugrupowań skrajnych. W 1931, w wyniku zjednoczenia
ruchu chłopskiego, powstało Stronnictwo Ludowe(SL). W 1934
utworzono. Obóz Narodowo-Radykalny(ONR), który rozpadł się
następnie na ONR-ABC i ONR-Falangę. Po zamachach terrorystów
ukraińskich władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie
Kartuskiej, do którego kierowano na podstawie orzeczenia
administracyjnego. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia
Piłsudskiego, sanacja umacniała się u władzy; 1933 Mościcki
został ponownie został wybrany prezydentem; 1935 roku, w wyniku
manipulacji regulaminem sejmowym, sanacja przeprowadziła
uchwalenie nowej konstytucji wzmacniającej pozycję prezydenta;
stał się on naczelną władzą wykonawczą, zwierzchnikiem
rządu i sił zbrojnych. Ordynacja wyborcza praktycznie
odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów
ustawodawczych i rządu. Na skutek pogorszenia się od końca lat
20. stosunków niemiecko-sowieckich dyplomacja polska mogła
prowadzić politykę równowagi; VII 1932 zawarto polsko-sowiecki
układ o nieagresji (V 1934 przedłużony na dalsze 10 lat), a I
1934 - polsko-niemiecką deklarację o nieagresji. 12 V 1935 roku
zmarł Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na
umiarkowaną grupę prezydenta Mościckiego i bardziej radykalną
grupę wojskowych z W. Sławkiem i E. Rydzem-Śmigłym. W 1935
wybory parlamentarne odbyły się według nowej ordynacji, toteż
sanacja uzyskała ogromną przewagę w obu izbach.
Przedłużający się kryzys potęgował niezadowolenie
społeczne; powtarzały się demonstracje robotnicze, prawicowa
młodzież organizowała ekscesy antysemickie. W II 1936 roku
powstał centrowy Front Morges, a X 1937 NPR i chadecja
połączyły się w Stronnictwo Pracy (SP). Sanacja rozwiązała
BBWR i II 1937 powołała Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN),
którego program opierał się na zasadach solidaryzmu
społecznego i podkreślał znaczenie silnego państwa. W
związku z napięciami społecznymi i wysokim bezrobociem, rząd
przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki, w tym
budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego; 1936-1939 nastąpiło
wyraźne ożywienie koniunktury. Pod koniec lat 30. polska scena
polityczna uległa konsolidacji; poza obozem rządzącym
istniały cztery główne partie: Stronnictwo Narodowe (SN), SP,
SL i PPS. W 1938 nastąpiło złagodzenie napięć społecznych,
toteż wybory parlamentarne zakończyły się względnym sukcesem
sanacji. Narastanie niebezpieczeństwa wojny sprzyjało
zamrożeniu wewnętrznych konfliktów politycznych. Po układzie
monachijskim X 1938 Polska zajęła Zaolzie. Niemcy wysunęły
propozycję włączenia do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska, budowy
eksterytorialnej szosy łączącą Prusy Wschodnie z resztą
Niemiec i wspólnych działań na wschodzie. W III 1939 Wielka
Brytania, a później Francja udzieliły Polsce gwarancji
niepodległości; 28 IV Hitler wypowiedział polsko-niemiecki
układ o nieagresji. 23 VIII 1939 zawarto w Moskwie układ o
nieagresji między ZSRR i Niemcami zawierający tajny protokół
dodatkowy, przewidujący podział stref wpływów w Europie
Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow); 25 VIII Anglia zawarła z
Polską układ o wzajemnej pomocy, który nie powstrzymał
Niemiec przed napaścią na Polskę.1 IX 1939 rozpoczęła się
agresja niemiecka (kampania wrześniowa 1939); mimo zobowiązań
sojuszniczych i wypowiedzenia wojny, Wielka Brytania i Francja
nie podjęły działań przeciwko Niemcom. Niemcy wygrali bitwę
graniczną i wtargnęli w głąb kraju, złamali obronę na
Wiśle i Sanie, podjęli próbę okrążenia wojsk polskich na
wschód od Warszawy; próba kontrofensywy polskiej nad Bzurą
zakończyła się niepowodzeniem; 17 IX rozpoczęla się agresja
sowiecka; w ciągu następnych dwóch tygodni rozproszony opór
polski został zdławiony, Warszawa kapitulowała 28 IX,
ostatnią bitwę stoczono pod Kockiem. W obliczu przegranej
kampanii wrześniowej władze państwa polskiego przeszły do
Rumunii, gdzie zostały internowane; prezydent RP Mościcki 29 IX
na swojego następcę wyznaczył Władysława Raczkiewicza,
który 30 IX mianował premierem gen. Sikorskiego (7 XI został
również naczelnym wodzem); 1 X zaprzysiężono rząd
Rzeczypospolitej Polskiej na uchodzstwie, a 9 XII 1939 powołano
Radę Narodową spełniającą rolę parlamentu; rozpoczęto
formowanie jednostek Wojska Polskiego. Pod koniec kampanii
wrześniowej powstawały organizacje konspiracyjne (konspiracja w
Polsce 1939-45); przed kapitulacją Warszawy (27 IX) utworzono
Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Trzecia Rzesza i ZSRR 28 IX
1939 zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w którym
ogłosiły upadek państwa polskich, ustaliły jego podział na
linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowiązały
się do zwalczania polskich dążeń niepodległościowych.
Ziemie zajęte przez Niemcy (okupacja niemiecka w Polsce 1939-45)
zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej
części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Władze
niemieckie wprowadziły policyjno- wojskowy reżim okupacyjny,
realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit
intelektualnych i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną
siłę roboczą, Żydów stopniowo izolowały w gettach;
dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III
Rzeszy; w GG zorganizowały system eksploatacji gospodarki na
potrzeby Niemiec i pauperyzacji społeczeństwa. Ziemie zajęte
przez ZSRR (okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w skład
ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i
włączonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie władze okupacyjne
wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny
obowiązujący na obszarze ZSRR; obywatelom RP przymusowo nadały
obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowały, część
ludności deportowały w głąb ZSRR. W XI 1939 gen. Sikorski
powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego głównym
zadaniem było przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, a
w działalności bieżącej prowadzenie wywiadu i propagandy oraz
- początkowo tylko w ograniczonym zakresie - walki zbrojnej
(Związek Odwetu). Powstały konspiracyjne organizacje zbrojne
podporządkowane głównym partiom politycznym obozu
rządzącego: Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja
Wojskowa, Gwardia Ludowa WRN; II 1940 ukształtował się
reprezentujący opinię stronnictw politycznych Polityczny
Komitet Porozumiewawczy; powołano Delegaturę Rządu RP na Kraj.
W opozycji do ZWZ i Delegatury Rządu pozostały konspiracyjne
organizacje piłsudczyków i obozu narodowego; poza strukturami
państwa podziemnego istniały organizacje komunistyczne. Na
uchodzstwie V-VI 1940 jednostki Polskich Sił Zbrojnych na
Zachodzie walczyły w kampanii norweskiej (Narwik) i francuskiej,
po czym część żołnierzy i władze RP ewakuowano do Wielkiej
Brytanii; jednostki polskie walczyły w bitwie o Wielką
Brytanię (lotnicy) i w bitwie o Atlantyk (okręty).Po napaści
na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowała całe terytorium Polski;
Niemcy przygotowali plan przesiedlenia większości mieszkańców
ziem polskich na Syberię (Generalny Plan Wschodni); rozpoczęli
eksterminację Żydów (obozy masowej zagłady: Chełmno,
Auschwitz, Sobibór, Treblinka); żydowskie organizacje
konspiracyjne podejmowały walkę zbrojną (IV-V 1943 powstanie w
getcie warszawskim). Jednocześnie władze niemieckie zaostrzyły
reżim okupacyjny i wzmogły eksploatację ekonomiczną (od 1941
wzrosła rola ziem polskich jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu
wschodniego i obszaru znajdującego się praktycznie poza
zasięgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji 14 II 1942 ZWZ
przemianowano na Armię Krajową, której 1942 podporządkowała
się większość NOW, 1943 pion taktyczny BCh, 1944 część
NSZ. AK prowadziła m.in. dywersję i sabotaż (Kierownictwo
Dywersji), propagandę (Biuro Informacji i Propagandy), wywiad i
działania partyzanckie. 30 VII 1941 rząd RP zawarł układ z
rządem ZSRR; na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne,
władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli
RP; zaczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRR 1941-42(dowódca
gen. W. Anders), która III-VIII 1942 w wyniku starań polskich i
porozumienia sowiecko-brytyjskiego została ewakuowana do Iraku.
Zwycięska bitwa pod Stalingradem wzmocniła pozycję Stalina w
koalicji antyfaszystowskiej