52
52
l i p i e c 2 0 0 5 u n i w e r s y t e t z i e l o n o g ó r s k i
l i p i e c 2 0 0 5 u n i w e r s y t e t z i e l o n o g ó r s k i
Andrzej Malinowski niewolniczej jako części systemu produkcyjnego, czy
przydatności ludzi do walki. Po śmierci ciała też miały
często wartość  z tłuszczu produkowano mydło; z wło-
sów izolacje do łodzi podwodnych; ze skóry, zwłaszcza
tatuowanej  abażury i galanterię skórzaną. Spopielone
Refleksje
kości stawały się nawozem nieorganicznym. Niekiedy
jednak części miękkie wykorzystywano do produkcji
preparatów anatomicznych i histologicznych, zaś kości
o stosunku do ciała
preparowano dla kolekcji anatomicznych i antropolo-
gicznych.
ludzi zmarłych
Tak więc nic nie mogło się zmarnować. Podejście do
człowieka w obu systemach, mimo podobieństw było
nieco różne. Moi uczniowie  gen. prof. Bronisław Mło-
Ciało człowieka interesuje różne nauki. Morfologią
dziejowski, dr Wiesław Lorkiewicz, dr Bogdan A
uczak
ciała zajmuje się anatomia, antropologia, estetyka, kul-
i kolega z Torunia  dr Andrzej Florkowski, prowadzący
tura fizyczna, ale również etnologia i filozofia. Piśmien-
badania w Katyniu, Miednoje i Charkowie, pokazywa-
nictwo naukowe oraz popularnonaukowe na temat ciała
li mi w jaki sposób przed zabiciem maltretowano nie-
ludzkiego jest obszerne. W Polsce wydano na ten temat
których oficerów, np. wbijaniem długich gwoz
dzi przez
sporo książek, że przypomnę niektóre  Anthony Smith
podbrzusze w miednicę. Osobiście brałem udział w eks-
 Ciało 1976, Desmont Morris  Magia ciała 1993, czy
humacjach studentów i profesorów Uniwersytetu Po-
ostatnio Tomasz Sahaj  Człowiek istota śmiertelna
znańskiego zamordowanych przez Niemców w lasach
2004  ujęcie cielesności z punktu widzenia filozofii, re-
palędzkich koło Poznania. Współpracując z Katedrą
ligii, medycyny i sportu.
Medycyny Sądowej w zakresie identyfikacji nieznanych
W kulturze antycznej, w nauce i sztuce Grecji, Spar-
osób, identyfikowałem m.in. zgilotynowaną głowę Anny
ty, Egiptu, Rzymu cielesność jest dominująca. Dowód-
Siekierskiej. Pracując 7 lat w anatomii zetknąłem się
cy wojsk greckich, sportowcy prezentowali swą nagą,
też z dowodami zbrodniczej działalności prof. Hermana
silną cielesność. W licznych kulturach upiększano ciała
Vossa.
strojąc je na różne sposoby, poprzez tatuaże, malowa-
nie, skaryfikacje, a nawet deformacje głów. Owo upięk- Do realizacji planów cywilizacji śmierci, holokaustu
szanie odnosi się też do zmarłych, których ciała mumi- i ludobójstwa Słowian włączyli się w Niemczech dość
fikowano, wyposażono w broń i ozdoby. Człowieka od liczni anatomowie i antropologowie. Ci, którym to nie
innych gatunków wyróżnia m. in. wiara w życie poza- odpowiadało emigrowali, ginęli w obozach koncen-
grobowe. Przejście do świata duchów, śmierć, wiązały tracyjnych, czy zmieniali profesję. Inni czynnie poparli
się też z lękiem przez zmarłymi. Należało ich zatem wy- system. W 1942 roku lekarzem obozu KL Auschwitz
posażyć, obdarować, ale również odseparować fizycz- był prof. Johan Paul Kremer, anatom z Munster. Z wiel-
nie od żyjących. Często obawiano się profanacji ciał ką precyzją i dokładnością co dzień odnotowywał swą
zmarłych. Wojny, najazdy i podboje dopuszczały jednak działalność  stosowanie tortur, metody uśmiercania,
masakrowanie, bezczeszczenie trupów, czynienie ofiar pobierania materiałów naukowych. W 1947 roku skaza-
i zabijanie niewolników, a nawet zjadanie ich organów ny został w Krakowie na karę śmierci, wyjechał do RFN,
 serca, wątroby, mózgu. Chrześcijaństwo ucywilizowa- odzyskał wolność w 1958 roku, zmarł w 1965 roku. Jego
ło stosunek do zmarłych, średniowiecze nie sprzyjało następcą był bardziej  sławny lekarz  antropolog dr
badaniom ciał. Anatomia na dobre wkroczyła w pozna- Józef Mengele. Anatom ze Strasburga August Hirt pro-
nie budowy człowieka w XV-XVI wieku  Andrzej Wesa- dukował preparaty dla muzeów i pracowni naukowych.
liusz, teatry anatomiczne  publiczne selekcjonowanie W Katedrze Anatomii w Gdańsku z tłuszczu ludzkiego
zwłok. Epidemie dżumy, cholery, tyfusu zaowocowały produkowano mydło. Czołowy teoretyk rasistowskiej
makabrycznymi scenami śmierci, masowym grzeba- myśli nordyckiej w Niemczech  Hans F. K. G�nther
niem zmarłych. Zasługą św. Tomasza było spopulary-  już po wojnie publikował wznawiane i dziś np. w Rosji
zowanie czci dla zmarłych, świecenie świateł na gro- książki. W 1953 roku Amerykańskie Towarzystwo Gene-
bach, które oznaczały zwycięstwo życia nad śmiercią. tyki człowieka nadało mu tytuł członka korespondenta.
Zadziwia do dziś również dobra znajomość anatomii Umarł bez osądzenia swej działalności w 1963 roku. Dla
w twórczości Leonardo da Vinci. W sztuce, w nawiąza- Polaków interesująca jest też historia znanego bioche-
niu do starożytności, opisywano kanony piękności cia- mika i antropologa Adolfa Butenandta współpracujące-
ła, prawidłowe proporcje. Szczególny rozgłos uzyskał go z dr. Mengele. Ten dyrektor Instytutu Antropologii,
A. D�hrer, rozwijał się w ramach anatomii dział anatomii Genetyki i Higieny Społecznej w Dachlem k. Berlina sła-
plastycznej. Jednocześnie od końca XVIII i w XIX wieku wę uzyskał dzięki wyodrębnieniu i syntezie hormonów
powstają muzea anatomiczne, antropologiczne, etnolo- ludzkich, za co otrzymał w 1939 roku Nagrodę Nobla.
giczne, prezentujące zmienność wewnątrzgatunkową, Mimo przestępczych badań nie był sądzony. Po wojnie
rozwojowoontogenetyczną i filogenetyczną człowie- uzyskał nawet honorowe obywatelstwo miasta Bre-
ka. Wiedza medyczna musiała mieć silną podbudowę menhaven. Jako byłemu gdańszczaninowi Politechnika
anatomiczną, stąd studenci musieli preparować zwłoki. Gdańska 6 paz
dziernika 1994 roku nadała mu tytuł dok-
W licznych uczelniach przed takimi zajęciami odprawio- tora honoris causa (por. Waldemar Maszkowski  Zbrod-
no msze święte w intencji tych, którzy służyli swymi cia- niarze honoris causa? , Nasz Dziennik 29.03.2005).
łami dla celów nauczania. Takie obrzędy służyły poważ- Również związany z Mengele badaniami nad bliz
nięta-
nemu traktowaniu zmarłych i ich ciał. Również wszelkie mi i jego nauczyciel prof. Otmar von Verschuer, genetyk
badania grobowców, sarkofagów, doczesnych szcząt- i antropolog świadczył swe usługi na rzecz zbrodniczych
ków ludzkich, badanych przez antropologów i medyków eksperymentów. Powojenne losy skażonych nazizmem
sądowych, były nacechowane powagą i szacunkiem antropologów opisał m. in. w Polsce antropolog prof.
dla pozostałych ciał czy szkieletów. Tryumf cywilizacji Karl Saller. Pracując w Katedrze Anatomii AM w Po-
śmierci zawdzięczamy systemom totalitarnym XX wie- znaniu mogłem zapoznać się z działalnością anatoma
ku  faszyzmowi-hitleryzmowi i komunizmowi. Wartość pracującego w Poznaniu, prof. H. Vossa. Jego działal-
życia i ciała sprowadzono do ekonomicznej ceny pracy ność naukowa wiązała się ze zbrodniami, które opisał
nr 7 (135)
nr 7 (135)
53
53
u n i w e r s y t e t z i e l o n o g ó r s k i l i p i e c 2 0 0 5
u n i w e r s y t e t z i e l o n o g ó r s k i l i p i e c 2 0 0 5
w swym pamiętniku, którego fragmenty ogłosił po wojnie Wpadł on w stan bez kultury. Człowiek przeciążony
anatom prof. Stefan Różycki. Voss dostarczał preparaty pracą i informacją (propagandą) utracił duchową samo-
i eksponaty do muzeów w Niemczech oraz do sprze- dzielność, fałszywie przyjmuje rzeczywistość, historię,
daży hurtownikowi pomocy dydaktycznych Hummelowi zatracił humanizm . Obserwując jednak współczesność
w Lipsku. Voss wspominał:  Preparaty organów tych, można stwierdzić aktualność myśli tego wielkiego hu-
których stracono, były po prostu piękne, podobnych nig- manisty.
dy przedtem nie widziałem . Rozbudował krematorium
Andrzej Malinowski*
w Collegium Anatomicum i w dn. 15 czerwca 1941 r. pi-
sał  Polacy stają się coraz bardziej bezczelni, więc nasz
* Autor jest antropologiem, profesorem zatrudnionym w Ka-
piec ma coraz więcej pracy. Gdyby to było można całe
tedrze Wychowania Fizycznego
to towarzystwo przepędzić przez te piece! .
W Katedrze Anatomii Uniwersytetu III Rzeszy w Po-
znaniu spalono 8 tys. zwłok. Goetz Aly (1989) w artykule
pt.  Pole operacyjne po gilotynie pisał:  Księga zwłok
anatomii poznańskiej zawiera nazwiska setek zmarłych
z uwagami  powieszony, zgilotynowany. W szkołach,
Konkurs
uczelniach, muzeach przyrodniczych, w gabinetach le-
karskich znajdują się do dziś preparaty i szkielety po-
chodzące z tej działalności . Po wojnie dziwnym trafem
popularyzujący
Voss nie był sądzony. Żył w NRD ciesząc się sławą
czołowego anatoma (Jena, Greifswald). Napisał pod-
B A D A N I A
ręcznik anatomii. Mimo dobrych polskich podręczników
PZWL wydało właśnie jego  Anatomię człowieka. Repe-
tytorium w 1974 roku. Na stronach 337-339 napisano,
że opracowanie wykonano w oparciu o własne projekty
i preparaty, jak mogę sądzić wykonane w Poznaniu na
Polakach.
Redakcja miesięcznika  Forum Akademickie ogłosiła
W obozach koncentracyjnych w prosektoriach pra-
konkurs na artykuł popularnonaukowy pn.  Skompliko-
cowali profesorowie z podbitych przez Niemcy krajów.
wane i proste - młodzi uczeni o swoich badaniach . Ho-
W Manthausen-Gusen prof. Feliks Kamiński, anatom
norowy patronat nad konkursem objął prof. Michał Kle-
z Poznania, wypreparował 6.000 zwłok, wykonał 260
iber, Minister Nauki i Informatyzacji.
preparatów dla Wojskowej Akademii Lekarskiej SS
W konkursie mogą wziąć udział pracownicy naukowi
w Grazu. Oficerowie Gestapo zmuszali go również do
uczelni i instytutów badawczych oraz doktoranci, którzy
preparowania skóry z osób tatuowanych, służącej do
nie ukończyli 35 roku życia. Artykuły powinny dotyczyć
produkcji galanterii skórzanej m.in. abażurów do lamp.
własnych badań naukowych uczestników konkursu lub
Tyle historii, ale i współczesność też z podobnych
badań, w których brali oni udział. Na konkurs będą przyj-
powodów bywa zadziwiająca i zdumiewająca. Otóż
mowane teksty w języku polskim o objętości 10-12 tys.
w Skalmierzycach koło Kalisza żył sobie przed wojną
i w czasie wojny Gerhard Lipchen  Niemiec współ- znaków (ze spacjami) w trzech egzemplarzach opatrzo-
pracujący z nazistami. Niedawno pojawił się w Polsce nych godłem (można dodać fotografie i rysunki obrazu-
z propozycją wybudowania zakładu produkującego pre- jące badania).
paraty anatomiczne w Sieniawie Żarskiej. Kosztem 5-15
Do prac należy dołączyć zaklejoną kopertę z godłem
mln euro miał powstać zakład zatrudniający 300 osób.
zawierającą dane osobowe autora (imię, nazwisko, wiek,
Jego syn, ponoć profesor anatomii, G�nther von Agens,
stopień naukowy, adres, numer telefonu, adres e-mail)
w swej azjatyckiej wytwórni tworzy takie monstrualne,
i krótką notę o przebiegu pracy naukowej.
zdeformowane preparaty  unieśmiertelnione masami
Prace prosimy przesyłać pod adresem redakcji do 31
plastycznymi. Ów kicz artystyczno-anatomiczny poka-
paz
dziernika 2005 roku z dopiskiem  Konkurs (liczy się
zywany jest w świecie na różnych wystawach. Nie na-
data stempla pocztowego). Rozstrzygnięcie konkursu
potkałem dotąd na jego krytykę, czy na zakaz czynienia
nastąpi w listopadzie. Najlepsze artykuły zostaną nagro-
takich profanacji ludzkich ciał. Von Hagens urodził się
dzone i opublikowane w  Forum Akademickim .
w Polsce w Skalmierzycach 10 stycznia 1945 roku i, jak
Nagrody to m.in.:
wynika z jego propozycji, ma sentyment do Polaków, do
- I nagroda: dwa noclegi w Londynie w hotelu 3* dla 2
tego by nawiązać do praktyki swych poprzedników, aby
osób oraz 2000 zł
ciała zmarłych mogły służyć jako nieśmiertelne prepara-
ty w szkołach, muzeach. Kto pracował w prosektorium - II nagroda: dwa noclegi dla 2 osób w hotelu 4* Crown
wie, że preparowanie nie jest ani łatwe ani przyjemne, Piast w Krakowie
że trzeba utylizować odpreparowane resztki zwłok.
- III nagroda: dwa noclegi dla 2 osób w hotelu 4* Sofitel
Skąd zatem taka naiwność i liczenie na łatwą pracę?
we Wrocławiu.
Być może sądzi on też, że zasmakujemy tak w tym
Nagrody ufundowała firma Horizon Travel, profesjonal-
procederze, że będziemy czcili swych spreparowanych
ny organizator konferencji i twórca portalu organizatorów
przodków we własnych domach. Na razie jednak pro-
konferencji (www.confero.pl). Fundatorem nagrody pie-
jektodawca wyjechał z Polski, a w jego sprawie Instytut
niężnej jest firma Carl Zeiss sp. z o.o., dostawca sprzętu
Pamięci Narodowej wszczął postępowanie. Nie wolno
mikroskopowego i oprogramowania do analizy obrazu.
profanować, naruszać świętości ludzkiego ciała. Warto
W jury zasiądą znani popularyzatorzy nauki. Teksty na-
na koniec przytoczyć słowa lekarza, filozofa, teologa Al-
desłane na konkurs nie będą zwracane.
berta Schweizera adresowane do Niemców doby Hitle-
Szczegółowe informacje: Justyna Jakubczyk, tel.:
ra   Współczesny człowiek wyzbył się hamulców mo-
(0-81) 524 02 55, 528 08 22.
ralnych, co spowodowało upadek kultury i moralności.
Regulamin konkursu znajduje się na stronie interneto-
Człowiek wyobraził sobie, że można utrzymać kulturę
wej www.forumakad.pl/regulamin_konkursu.htm
bez moralności z odrzuceniem wartości świata i życia.
nr 7 (135)
nr 7 (135)