Skrócony zbiór zasad

dobrej praktyki rolniczej

dla potrzeb wdrażania

Dyrektywy Azotanowej

H

H

Wstęp

Kodeks

Dobrej

W 1991 roku Rada Wspólnot Europej-

Praktyki

skich wydała Dyrektywę nr 91/676/EEC,

zwaną potocznie Dyrektywą Azotanową. Ce-

Rolniczej

lem tej Dyrektywy jest ograniczenie zanie-

czyszczenia wód azotanami, pochodzącymi

bezpośrednio lub pośrednio ze źródeł rolni-

czych. Nadmierne stężenia azotanów w wo-

dzie pitnej stanowią bezpośrednie zagroże-

nie dla zdrowia człowieka i zwierząt, a w wo-

dach powierzchniowych również dla równo-

wagi życia biologicznego, powodując tak

zwany proces eutrofizacji wód. Zanieczysz-

czenie azotanami idzie ponadto z reguły w pa-

rze z zanieczyszczeniem wód innymi substan-

cjami szkodliwymi, a więc stanowi sygnał

zagrożenia podstawowego zasobu przyrody,

jakim jest woda.

Zgodnie z założeniami Dyrektywy Azo-

tanowej, podstawową metodą ograniczania

zanieczyszczenia wód azotanami z rolnic-

twa jest przestrzeganie przez rolników za-

sad dobrej praktyki rolniczej. W związku

z tym Dyrektywa zaleca krajom członkow-

skim UE opracowanie i wdrożenie kodeksu.

Kodeks jest zbiorem zasad, porad i zaleceń,

które powinny być przyswojone przez każ-

dego rolnika i uznane jako obowiązujące

normy etycznego postępowania względem

środowiska. Przestrzeganie zasad kodeksu

jest dobrowolne, ale trzeba mieć świado-

mość, że został on opracowany zgodnie z wy-

maganiami Dyrektywy Azotanowej, która

jest jednym z podstawowych aktów praw-

nych w Unii Europejskiej w dziedzinie

ochrony środowiska w odniesieniu do rol-

nictwa. Przy opracowywaniu kodeksu uwzględ-

niono również aktualny stan prawa w zakre-

93

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

sie ochrony środowiska, a szczególnie ochrony wód w Polsce. Stosując się do zasad sprecy-zowanych w kodeksie, rolnik niejako automatycznie pozostaje w zgodzie z prawem, niezna-nym mu na ogół w szczegółach, a które w przypadku jego nie przestrzegania powoduje okre-

ślone konsekwencje. Jest to dodatkowa korzyść, wynikająca z posługiwania się kodeksem, gdyż jak wiadomo nieznajomość prawa nie tłumaczy i nie usprawiedliwia jego naruszania.

Właściwej ochrony środowiska nie zapewnią jednak nawet najdoskonalsze przepisy, jeśli nie będzie im towarzyszyła świadomość ekologiczna i prawna społeczeństwa wspierana odpowiednią polityką państwa.

W skróconym zbiorze zasad dobrej praktyki rolniczej uporządkowano odnośne zapisy, znajdujące się w zasadniczym Kodeksie, w kolejności zagadnień wymienionych w Załączni-ku II Dyrektywy Azotanowej w części A i B. W części wstępnej zdefiniowano podstawowe pojęcia w zakresie ochrony wód i nawozów stosowane w Kodeksie:

• W rozumieniu hydrologicznym rozróżnia się wody opadowe, wody powierzchniowe i wody podziemne. Do powierzchniowych zalicza się wody wszelkiego rodzaju zbiorników od oczek wodnych, poprzez sadzawki i jeziora, aż do akwenów morskich oraz wody cieków od strumyków do dużych rzek. Wody podziemne dzieli się na wo-dy gruntowe płytkie oraz wgłębne – artezyjskie. Studnie wiercone sięgają do pozio-mu wód artezyjskich, natomiast studnie kopane zasilane są płytkimi wodami grunto-wymi. Wymienione rodzaje wód pozostają ze sobą w ścisłym związku i mamy do czynienia ze stałym krążeniem wody w otaczającym nas środowisku.

• Stan czystości wód ocenia się na podstawie szeregu wskaźników fizycznych i che-micznych oznaczanych laboratoryjnie. Jednym z podstawowych kryteriów oceny przydatności wody do picia jest zawartość w niej azotanów. Zawartość azotanów w wodzie pitnej nie może przekraczać 10 mg azotu azotanowego (N-NO3) w 1 li-trze wody. Jak wykazały badania ponad 50% studni kopanych w gospodarstwach wiejskich dostarcza wody, w której zawartość azotanów przekracza ustalony limit.

• Źródła zanieczyszczenia wód dzielimy na pozarolnicze i rolnicze. Źródła rolnicze dzielą się z kolei na punktowe i obszarowe. Do źródeł punktowych zalicza się zagrodę wiejską, a niekiedy całą wieś w tak zwanej zabudowie zwartej. Z uwagi na mno-gość tych źródeł w Polsce (około 2 miliony zagród wiejskich, ponad 40 tysięcy wsi), źródła punktowe określa się często jako „punktowe - rozproszone”. Obszarowe źró-

dła zanieczyszczeń to użytki rolne, a szczególnie grunty orne i sady.

• Jednym z podstawowych rodzajów zanieczyszczeń wód są składniki pokarmowe ro-

ślin, a przede wszystkim azotany i fosforany. Składniki te powodują pogorszenie ja-kości wody pitnej, nadmierny rozwój planktonu w wodach powierzchniowych i tak zwane zakwity wód. Źródłem składników mineralnych są na ogół nawozy stosowane w nadmiernych dawkach lub w niewłaściwy sposób.

• Nawozy są to produkty przeznaczone do dostarczania roślinom składników pokarmo-wych i zwiększania żyzności gleb. Wyróżniamy cztery grupy nawozów: mineralne, 94

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

naturalne, organiczne i organiczno-mineralne. Nawozy naturalne (gospodarskie) są to odchody zwierząt, obornik, gnojówka i gnojowica przeznaczone do rolniczego wyko-rzystania. Nawozy organiczne są to natomiast różne substancje organiczne i ich mie-szaniny, w tym komposty zawierające składniki pokarmowe roślin. Nawozy te mogą być produkowane w gospodarstwie lub poza gospodarstwem jako tzw. komposty przemysłowe. Ścieki i osady ściekowe nie są zaliczane do nawozów, chociaż po speł-

nieniu określonych warunków mogą być stosowane w rolnictwie.

95

H

Okresy, w których stosowanie

Kodeks

nawozów nie jest wskazane

Dobrej

Praktyki

1.

Nawozy nie powinny być stosowane

Rolniczej

w okresach i w warunkach, gdy zawar-

te w nich składniki mineralne, szcze-

gólnie związki azotu, narażone są na

wymywanie do wód gruntowych lub

zmywanie do wód powierzchniowych.

Dotyczy to przede wszystkim okresu

zimowego, ale straty składników mogą

zachodzić i w innych okresach zależnie

od rodzaju gleby, natężenia opadów

i okrywy glebowej.

2.

Okres zimowy, zależnie od opadów i tem-

peratury, może się charakteryzować bar-

dzo różnym przebiegiem pogody od wil-

gotnej i ciepłej do suchej i mroźnej. Prze-

bieg pogody może być bardzo zmienny

i dlatego nie można stosować nawozów,

gdy gleba jest zamarznięta i pokryta śnie-

giem - nawet jeżeli nastąpi okresowe

ocieplenie.

3.

Bez względu na przebieg pogody i stan

gleby w okresie zimowym, od początku

grudnia do końca lutego nie dopuszcza

się stosowania nawozów naturalnych

w formie stałej i płynnej oraz nawozów

organicznych, w tym kompostów.

4.

W pozostałych okresach nie powinno

się stosować nawozów, gdy gleba jest

nie obsiana lub rośliny są mało zaawan-

sowane we wzroście, a przewidywane

jest wystąpienie większych opadów.

Dotyczy to w pierwszym rzędzie gleb

bardzo lekkich i lekkich o dużej prze-

96

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

puszczalności, zwłaszcza jeżeli są wów-

8.

Rozmiar spływów powierzchniowych

czas silnie uwilgotnione.

zależy od nachylenia terenu, składu gra-

nulometrycznego gleby i sposobu jej

5.

W całym okresie wegetacji roślin, prze-

uprawy, natężenia opadów i rodzaju

znaczonych do bezpośredniego spoży-

okrywy roślinnej. Wszystkie te czynni-

cia przez ludzi, nie dopuszcza się stoso-

ki, a zwłaszcza rodzaj okrywy roślinnej,

wania nawozów naturalnych w formie

muszą być brane pod uwagę przy usta-

płynnej (gnojowica, gnojówka). Należy

laniu terminów i sposobów stosowania

unikać stosowania nawozów azotowych

nawozów w terenach narażonych na

w późnym okresie wzrostu i rozwoju

erozję wodną.

roślin, gdyż ich nadmiar pozostający

w glebie jest narażony na wymywanie

9.

Nawozy naturalne w formie płynnej oraz

do wód gruntowych. Tak zwane późne

mineralne nawozy azotowe nie mogą

dawki nawozów azotowych są uzasad-

być stosowane na polach o nachyleniu

nione tylko w uprawie roślin o specjal-

większym niż 10% (60), jeżeli pola te

nych wymaganiach technologicznych.

nie znajdują się pod okrywą roślinną.

6.

Najmniej ograniczeń w terminach sto-

10. Gleby położone na zboczach powinny

sowania nawozów (z wyjątkiem punk-

być utrzymywane w dobrej strukturze,

tów 2 i 3) występuje na trwałych użyt-

a przede wszystkim należy zapobiegać

kach zielonych, oraz w uprawach roślin

ich zagęszczeniu i zaskorupieniu. Gleby

wieloletnich na gruntach ornych. W upra-

nadmiernie zagęszczone, w tym z pode-

wie roślin pod osłonami nawozy można

szwą płużną lub powierzchniowo za-

stosować w dowolnych terminach, wy-

skorupione, wykazują znacznie mniej-

nikających ze specyfiki uprawy.

szą przepuszczalność i pojemność wod-

ną, a procesy erozyjne są tutaj szczegól-

nie nasilone. Spływy powierzchniowe

wody są zawsze związane ze stratami

Nawożenie pól na zboczach

składników mineralnych i ich przedo-

stawaniem do wód powierzchniowych.

11. Duży wpływ na rozmiar spływów po-

7.

Stosowanie nawozów na polach poło-

ż

wierzchniowych wody i składników mi-

onych na zboczach, szczególnie o na-

neralnych, przede wszystkim związków

chyleniu większym niż 10% (60), wy-

azotu, ma sposób i kierunek uprawy

maga szczególnej uwagi, gdyż składni-

gleby. Na gruntach ornych położonych

ki mineralne z nawozów (zwłaszcza

na stokach, wszystkie zabiegi uprawo-

związki fosforu) narażone są na zmywy

we powinny być dokonywane w kie-

powierzchniowe. Składniki te, wraz ze

runku poprzecznym do nachylenia sto-

spływającą wodą i cząstkami gleby,

ku. Orkę najlepiej wykonać pługiem ob-

mogą się dostawać do wód powierzchnio-

racalnym lub uchylnym, odkładając ski-

wych powodując ich zanieczyszczenie.

by w górę stoku.

97

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

12. Przy uprawie gleby położonej na zbo-

nawożenia, bez pozostawiania ich w kup-

czach korzystne jest zastąpienie uprawy

kach lub pryzmach.

płużnej przez uprawę bezorkową. Do

uprawy gleby stosuje się wówczas kul-

16. Równomierne rozmieszczenie nawozów,

tywator z szerokimi łapami (gruber), a do

na całej przeznaczonej pod nie po-

uprawy przedsiewnej bierne zestawy

wierzchni, zapewnia stosowanie dobrze

uprawowe, składające się z brony lub

wyregulowanych rozsiewaczy i rozrzut-

kultywatora i wału strunowego lub

ników nawozów. Na terenach narażo-

pierścieniowego.

nych na erozję należy unikać stosowa-

nia nawozów łącznie ze środkami

13. Na glebach zagrożonych erozją w stop-

ochrony roślin, nawet jeżeli pozwalają

niu silnym, jako dodatkowy zabieg

na to instrukcje stosowania tych środ-

przeciwerozyjny, poleca się głęboszo-

ków.

wanie. Zabieg ten polega na dokonywa-

niu głębokich nacięć w glebie i spulch-

17. U podnóża zboczy następuje z reguły

nianiu podglebia, co zwiększa pojem-

akumulacja składników mineralnych

ność wodną gleby i ułatwia wsiąkanie

w glebie, co należy wziąć pod uwagę

wody i składników mineralnych do

przy planowaniu nawożenia w tych

głębszych jej warstw. Głęboszowanie

miejscach.

wykonuje się specjalnym narzędziem -

głęboszem, wymagającym ciągnika

o dużej sile uciągu.

Stosowanie nawozów na glebach

14. Drogi spływu wód opadowych należy

podmokłych, zalanych, zamarznię-

zadarnić, a ruń trawiastą kosić przy-

tych i pokrytych śniegiem

najmniej jeden raz w okresie wegetacji.

Wskazane jest utrzymywanie zadarnio-

nych skarp oraz pasów ochronnych o cha-

18. Niedopuszczalne jest stosowanie wszel-

rakterze zakrzaczeń lub zadrzewień, któ-

kich nawozów na glebach zalanych wo-

re przechwytują i akumulują składniki

dą, przykrytych śniegiem lub zamarz-

mineralne zmywane z erodowanych zbo-

niętych. Na glebach takich składniki mi-

czy.

neralne z nawozów ulegają dużym i nie

kontrolowanym stratom.

15. Na gruntach ornych położonych na zbo-

czach nawozy naturalne w formie płyn-

19. Na glebach powierzchniowo zamarz-

nej powinny być w miarę możliwości

niętych, w okresach odwilży, można ewen-

wprowadzane pod powierzchnię gleby,

tualnie stosować nawozy, jeżeli uzasad-

a nawozy w formie stałej wymieszane

niają to względy organizacyjne lub

z glebą zaraz po ich rozrzuceniu. Na

agrotechniczne. Dotyczy to w szcze-

trwałych użytkach zielonych nawozy

gólności pierwszej, wiosennej dawki

naturalne należy rozrzucać (rozlewać)

nawozów azotowych na uprawach ro-

ś

na całej powierzchni przeznaczonej do

lin ozimych.

98

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

20. Na glebach o wysokim poziomie wody

Nawożenie pól w pobliżu cieków

gruntowej (powyżej 1,2 m) stosowanie

wodnych i stref ochrony wód

nawozów wymaga szczególnej staran-

ności i umiejętności. Nie zaleca się tutaj

stosować nawozów naturalnych w for-

24. Na obszarach położonych w bezpo-

mie płynnej, a nawozy azotowe powin-

średniej bliskości wód powierzchnio-

ny być stosowane w okresach maksy-

wych (zbiorniki i cieki wodne) oraz

malnego zapotrzebowania roślin na ten

źródeł wody pitnej (strefy ochronne

składnik.

wód) obowiązują szczególne zasady

stosowania nawozów. Dotyczy to da-

21. Gleby o wysokim poziomie wody grun-

wek, rodzaju i postaci nawozu, sprzę-

towej występują z reguły pod trwałymi

tu do nawożenia, a nawet przebiegu

użytkami zielonymi (łąki i pastwiska).

pogody w czasie rozsiewu lub rozle-

Nawozy mineralne, a szczególnie azo-

wu nawozów.

towe i potasowe, należy tu stosować

w sposób dawkowany, po każdym po-

25. W odległości do 20 m od wód powierzch-

kosie (przepasieniu). Zmniejsza to za-

niowych, stref ochrony wód i obszarów

równo niebezpieczeństwo strat tych

morskiego pasa nadbrzeżnego nie moż-

składników do wody gruntowej, jak i ich

na stosować nawozów naturalnych, a na-

nadmiernej akumulacji w materiale ro-

wozy mineralne powinny być rozsiewa-

ślinnym.

ne ręcznie.

22. Przy ustalaniu dawek nawozów na pa-

26. Sprzęt do stosowania nawozów na ta-

stwiska należy brać pod uwagę ilość

kich obszarach powinien być w dobrym

składników

pozostawianych

przez

stanie technicznym i starannie wyregu-

zwierzęta w formie odchodów. Na pa-

lowany. Zabieg nawożenia należy do-

stwiskach trzeba zapobiegać lub likwi-

konywać przy sprzyjającym kierunku

dować skutki nadmiernego nagroma-

wiatru, zapobiegającym znoszeniu czą-

dzenia odchodów w określonych miej-

stek lub kropli nawozu na powierzchnię

scach (przesuwanie wodopojów i miejsc

wody czy obszaru chronionego.

doju, rozrzucanie łajniaków, czas wy-

pasu itp.).

27. Mycie rozsiewaczy nawozów i opryski-

waczy nie może się odbywać w pobliżu

23. Grunty orne, w których woda gruntowa

wód powierzchniowych czy stref ochro-

występuje płycej niż 1,2 m i użytki zie-

ny wód. Wodę z mycia sprzętu należy

lone o poziomie wody gruntowej powy-

równomiernie rozlać po powierzchni

żej 1 m wyłączone są z nawożenia ście-

przeznaczonej do nawożenia, oddalonej

kami i osadami ściekowymi.

o co najmniej 20 m od brzegów zbiorni-

ków i cieków wodnych.

28. Pastwiska znajdujące się w bezpośred-

nim sąsiedztwie linii brzegowej wód

99

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

powierzchniowych nie powinny być

W praktyce powierzchnia płyty gnojo-

przeciążane zbyt dużą stawką zwierząt.

wej, przy wysokości pryzmy obornika

Nie należy lokalizować wodopojów bez-

2 m i wyłącznie alkierzowym systemie

pośrednio na zbiorniku lub cieku wod-

utrzymywania zwierząt, powinna wy-

nym.

nosić około 3,5 m2 na 1 sztukę dużą.

Powierzchnię tę zmniejsza się propor-

cjonalnie do czasu przebywania zwie-

rząt na pastwisku.

Pojemność zbiorników / płyt do

składowania i przechowywania

32. Nie należy przechowywać obornika w pry-

nawozów naturalnych oraz pasz

zmach polowych, gdyż prowadzi to do

soczystych

zanieczyszczenia wód gruntowych związ-

kami azotu i fosforu oraz przenawożenia

powierzchni pod pryzmą.

29. Wszystkie produkowane w gospodar-

stwie płynne i stałe odchody zwierzęce

33. Pojemność zbiorników na gnojowicę

i odpady powinny być przechowywane

i gnojówkę musi wystarczać na prze-

w specjalnych, szczelnych zbiornikach

chowywanie tych nawozów naturalnych

lub na płytach usytuowanych w odpo-

przez okres co najmniej 6 miesięcy.

wiedniej odległości od zabudowań i gra-

W praktyce, na 1 dużą jednostkę prze-

nic zagrody wiejskiej, zgodnie z wyma-

liczeniową zwierząt w oborze ruszto-

ganiami prawa budowlanego, a przede

wej, należy przewidzieć pojemność

wszystkim od studni, stanowiącej źró-

zbiornika na gnojowicę około 10 m3, a na

dło zaopatrzenia w wodę dla ludzi i zwie-

1 dużą jednostkę przeliczeniową w obo-

rząt.

rze płytkiej pojemność zbiornika na

gnojówkę przynajmniej 2,5 m3.

30. Obornik może być gromadzony, fermen-

towany i przechowywany w pomiesz-

34. Zbiorniki na płynne odchody zwierzęce

czeniach inwentarskich (obory głębo-

oraz bezodpływowe zbiorniki do gro-

kie) lub na płytach gnojowych. Podłogi

madzenia nieczystości ciekłych powin-

pomieszczeń inwentarskich i płyty

ny mieć nieprzepuszczalne dno i ściany

gnojowe powinny być zabezpieczone

oraz szczelną pokrywę z otworem wej-

przed przenikaniem wycieków do grun-

ściowym i otworem wentylacyjnym.

tu i zaopatrzone w instalacje odprowa-

Zbiorniki na gnojowicę mogą być wy-

dzające wycieki do szczelnych zbiorni-

posażone w pokrywę pływającą.

ków na gnojówkę i wodę gnojową.

35. Do zbiornika na gnojowicę nie należy

31. Pojemność płyty gnojowej powinna za-

odprowadzać substancji pochodzących

pewniać możliwość gromadzenia i prze-

z domowych instalacji sanitarnych.

chowywania obornika przez okres co

najmniej 6 miesięcy. Pojemność płyty

36. Wszystkie, produkowane w gospodar-

zależy od wysokości pryzmy obornika.

stwie pasze soczyste, powinny być prze-

100

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

chowywane w specjalnych zbiornikach

chowywane w dowolnym miejscu, na-

(silosach) lub na płytach usytuowanych

wet na otwartej przestrzeni.

w odpowiedniej odległości od zabudo-

wań i granic zagrody wiejskiej. Odle-

głość ta wynika z wymagań prawa bu-

dowlanego i podana jest w pozwoleniu

Dawki i sposoby nawożenia

na budowę odpowiednich urządzeń.

37. Przy kiszeniu świeżej masy roślinnej

40. Dawki składników mineralnych należy

wycieka przeciętnie około 0,2 m3 soku

ustalać na podstawie potrzeb nawozo-

z 1 tony zakiszanej, zielonej masy. Soki

wych roślin, na które składają się ilość

kiszonkowe powinny być odprowadza-

składników pobranych z określonym

ne do studzienek zbiorczych, stanowią-

plonem rośliny oraz ich ilość jaka może

cych integralną część składową silosów

być pobrana z gleby bez szkody dla jej

płaskich lub wieżowych. Niezależnie

żyzności. Dotyczy to w szczególności

od studzienek zaleca się stosowanie na

azotu, którego dawka powinna być moż-

dno silosu płaskiego warstwy pociętej

liwie precyzyjnie dobrana.

słomy, zatrzymującej soki kiszonkowe.

Jedna tona pociętej słomy może wchło-

41. Roczna dawka nawozu naturalnego nie

nąć do 2,5 m3 soku.

może przekraczać ilości zawierającej

170 kg azotu całkowitego na 1 ha użyt-

38. Soki kiszonkowe zawierają znaczne

ków rolnych. Jeżeli ilość nawozów na-

ilości składników mineralnych, w tym

turalnych, produkowanych w gospodar-

związków azotu. W soku odpływającym

stwie, przeliczonych na azot całkowity

z 25 ton zakiszanej masy zielonej (średni

przekracza 170 kg azotu na 1 ha, wska-

plon z 1 ha) znajduje się do 14 kg azotu.

zuje to na nadmierną obsadę inwenta-

Odpływ soku do wód powierzchnio-

rza. Rolnik powinien wówczas albo

wych powoduje ich zanieczyszczenie

zmniejszyć obsadę zwierząt, albo za-

i pozbawia wodę tlenu. Soki zbierane

wrzeć umowę z sąsiadami na odbiór

w studzienkach należy rozlewać na pola

nadwyżkowych ilości nawozów natu-

lub łąki, z których pochodziła masa ro-

ś

ralnych.

linna do zakiszania.

42. Dawki nawozów naturalnych należy

39. Nie zaleca się sporządzania pryzm ki-

ustalać według zawartości w nich tak

szonkowych bezpośrednio na gruncie,

zwanego azotu działającego. Azot dzia-

gdyż soki kiszonkowe przenikają wtedy

łający wykazuje takie samo działanie

do wód gruntowych, a ponadto następu-

nawozowe jak azot nawozów mineral-

je zanieczyszczenie gleby pod pryzmą.

nych. Przy przeliczaniu ilości azotu cał-

Zalecanym sposobem konserwacji pasz

kowitego nawozów naturalnych, na azot

jest sporządzanie sianokiszonek, z któ-

działający należy posługiwać się odpo-

rych nie ma praktycznie wycieków so-

wiednim wzorem (patrz str. 41).

ków. Bele sianokiszonki mogą być prze-

101

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

43. Przy ustalaniu dawek azotu dla roślin

polowych. Roczna dawka obornika nie

uprawianych po przedplonach motylko-

powinna przekraczać 40 ton (170 kg N)

wych, należy uwzględnić ilość azotu

na hektar.

w resztkach pożniwnych tych roślin

związanego biologicznie. Ilość ta wzra-

47. Nawozy naturalne oraz organiczne mu-

sta wraz z długością okresu użytkowania

szą być przykryte lub wymieszane z gle-

i wielkością plonu rośliny motylkowej.

bą za pomocą narzędzi uprawowych nie

później niż następnego dnia po ich za-

44. Znajomość zawartości azotu mineralne-

stosowaniu. Gnojowica i gnojówka po-

go Nmin w glebie pozwala na bardziej

winny być wprowadzane bezpośrednio

precyzyjne

zaplanowanie

nawożenia

do gleby za pomocą węży rozlewowych

tym składnikiem. W tym celu trzeba

połączonych z zębami kultywatora. Sto-

jednak wykonać analizę gleby na za-

sowanie pogłówne tych nawozów od-

wartość Nmin w próbie gleby pobranej

bywa się przy użyciu węży rozlewo-

przed zastosowaniem pierwszej dawki

wych. Tylko na użytkach zielonych

nawozów.

i trwałych uprawach polowych dopusz-

cza się stosowanie płytek rozbryzgo-

45. Gnojowicę i gnojówkę powinno się sto-

wych.

sować na nie obsianą glebę, najlepiej

w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza

48. Azotowe nawozy mineralne należy sto-

się stosowanie tych nawozów natural-

sować w okresach bezpośrednio po-

nych pogłównie na rośliny, z wyjątkiem

przedzających maksymalne zapotrzebo-

roślin przeznaczonych do bezpośrednie-

wanie roślin. Wskazany jest podział całko-

go spożycia przez ludzi lub na krótko

witej dawki nawozów azotowych na kilka

przed ich skarmianiem przez zwierzęta.

części i zastosowanie ich w fazie wzrostu

Roczna dawka gnojowicy nie powinna

wegetatywnego roślin, z uwzględnieniem

przekraczać 45 m3 (170 kg N) na ha.

stanu i wyglądu łanu.

46. Optymalnym terminem stosowania obor-

49. Nawozy powinny być równomiernie

nika jest wczesna wiosna. Obornik mo-

rozmieszczone na całej powierzchni po-

że być wywożony również w okresie póź-

la lub użytku zielonego, na które są

nej jesieni pod warunkiem, że będzie

przeznaczone. Wymaga to użycia wła-

natychmiast przyorany. Należy unikać

ściwego sprzętu i starannej regulacji

wywożenia obornika w okresie późnego

(sprawdzanej w trakcie zabiegu) rozsie-

lata lub wczesnej jesieni z uwagi na

waczy i rozlewaczy nawozów.

możliwe straty azotu zarówno w formie

gazowej (amoniak) jak i w formie prze-

siąków do wód gruntowych (azotany).

Pogłówne stosowanie obornika i kom-

postu dopuszczalne jest tylko na użyt-

kach zielonych i wieloletnich uprawach

102

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

Użytkowanie gruntów i organizacja

do zaplanowanego systemu użytkowa-

produkcji na użytkach rolnych

nia, najlepiej pastwiskowo-kośnego.

54. Organizacja produkcji roślinnej odbywa

50. Użytkowanie gruntów powinno być do-

się w ramach płodozmianu. Racjonalny

stosowane do warunków naturalnych,

płodozmian powinien obejmować 3-4

w których zlokalizowane jest gospodar-

gatunki roślin na glebach lekkich i 4-5

stwo. Podstawą rozplanowania rozłogu

gatunków na glebach cięższych.

gruntów jest poziom wody gruntowej

lub spadek terenu.

55. Konstrukcja płodozmianu, w aspekcie

środowiskowym, powinna być podpo-

51. Na gruntach o poziomie wody 40-60 cm

rządkowana głównemu celowi, jakim

powinny być zlokalizowane łąki, a przy

jest ograniczenie ilości azotu mineral-

poziomie wody 60–80 cm można pro-

nego wymywanego z gleby w okresie

wadzić użytkowanie przemienne, pa-

jesienno-zimowym.

stwiskowo-kośne. Na gruntach ornych

poziom wody gruntowej nie powinien

56. Resztki wieloletnich roślin motylko-

być wyższy niż 100 cm. Grunty położo-

wych i ich mieszanek z trawami należy

ne na stokach o nachyleniu powyżej 20%

przyorywać w okresie późnej jesieni.

(120) powinny być trwale zadarnione

Stanowisko to najlepiej jest przezna-

lub zalesione.

czyć pod uprawę roślin jarych o du-

żych wymaganiach nawozowych w sto-

52. Część gruntów w gospodarstwie może

sunku do azotu jak ziemniak, burak,

być, z różnych przyczyn, okresowo wy-

kukurydza. W takim ogniwie zmiano-

łączona z użytkowania rolniczego to

wania nie stosuje się już oczywiście

znaczy ugorowana lub odłogowana.

nawozów naturalnych czy nawozów

Ugory i odłogi powinny być jednak sta-

organicznych.

le utrzymywane pod okrywą roślinną,

najlepiej trawiastą. Okrywa ta musi być

57. Na gruntach podatnych na erozję wod-

pielęgnowana, to znaczy przynajmniej

ną należy stosować płodozmiany prze-

raz do roku koszona, z pozostawianiem

ciwerozyjne, w których skład powinny

skoszonej biomasy w formie mulczu.

wchodzić rośliny motylkowe i ich mie-

Koszenie nie może się odbywać w okre-

szanki z trawami oraz rośliny ozime

sach lęgowych ptactwa.

tzw. „zielone pola”. W grupie roślin ozi-

mych szczególnie polecane są rzepak, ży-

53. Rozłóg gruntów ornych dzieli się na

to i pszenżyto, które tworzą zwartą okry-

pola, w miarę możliwości, o podobnej

wę już w okresie jesiennym.

powierzchni i przydatności rolniczej.

Liczba pól powinna być dostosowana

58. Nie obsiane powierzchnie gleb ornych

do zaplanowanego płodozmianu. Roz-

zaleca się przykrywać na okres jesien-

łóg użytków zielonych należy podzielić

no-zimowy wszystkimi dostępnymi

na kwatery o wielkości dostosowanej

w gospodarstwie materiałami jak sło-

103

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

ma, łęty, liście. Materiały te spełniają

stania runi oraz od liczby dni wypasu

również funkcje mulczu i chronią glebę

na kwaterze:

przed niszczeniem przez krople desz-

czu, zatrzymują śnieg i ograniczają zmy-

Liczba kwater =

wy wiosenne gleby.

okres odrastania runi w dniach /

59. Na gruntach ornych, położonych na sto-

liczba dni wypasu na kwaterze + 1

kach, wszystkie zabiegi uprawowe po-

winny być dokonywane w kierunku po-

65. Trwałe użytki zielone o zdegradowanej

przecznym do nachylenia stoku. Orkę

runi powinny być odnawiane. Podsta-

najlepiej wykonać pługiem obracalnym

wowym sposobem odnawiania użytku

lub uchylnym odkładając skiby w górę

jest podsiew, ewentualnie z częściowym

stoku.

zniszczeniem starej darni oraz poprawa

lub zmiana sposobu użytkowania i na-

60. Do najskuteczniejszych zabiegów prze-

wożenia.

ciw erozji wietrznej zalicza się zakłada-

nie i pielęgnowanie śródpolnych pasów

66. Tylko wyjątkowo stosuje się przeoranie

zadrzewień i zakrzaczeń, utrzymywanie

darni i ponowny obsiew użytku zielo-

stref zadarnionych.

nego. Przy takim postępowaniu uwal-

niają się bardzo duże ilości azotu, który

61. Najlepszym sposobem gospodarowania

może

powodować

zanieczyszczenie

na trwałych użytkach zielonych jest ko-

wód gruntowych, zwłaszcza przy płyt-

śno-pastwiskowe ich użytkowanie.

kim ich zaleganiu. Po przeoraniu darni

zaleca się przez okres jednego roku

62. Na pastwiskach może dochodzić do

uprawiać rośliny pastewne o dużych po-

znacznych strat azotu z punktowo pozo-

trzebach nawozowych w stosunku do

stawianych odchodów zwierząt. Mniej-

azotu, na przykład żyto na zielono i po-

sze potencjalne zagrożenie nadmiarem

tem kukurydzę w plonie wtórym tak jed-

azotu stwarzają racjonalnie użytkowane

nak aby ponownie zasiać trawę w opty-

łąki.

malnym terminie.

63. Nie należy wypasać zwierząt w okre-

67. Zamianę użytku zielonego na grunt or-

sach gdy gleba jest nadmiernie uwilgot-

ny należy traktować jako ostateczność.

niona oraz po połowie października,

Włączając użytek zielony w system

gdyż składniki nawozowe z odchodów

zmianowania polowego należy w pełni

mogą się wówczas przemieszczać do

uwzględnić nieuniknioną mineralizację

wód gruntowych.

bardzo dużych ilości azotu ze wszystki-

mi ujemnymi skutkami środowiskowy-

64. W okresie użytkowania pastwiskowego

mi.

należy stosować wypas rotacyjny, sys-

temem kwaterowym lub dawkowanym.

68. Użytków zielonych, położonych w po-

Liczba kwater zależy od okresu odra-

bliżu zabudowań inwentarskich, nie moż-

104

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

na traktować jako stałych wybiegów dla

zasobniejsza w azot i nie przyczynia się

zwierząt. Duża koncentracja zwierząt

do immobilizacji jego mineralnych form

wiąże się z nieuniknionymi stratami

w glebie.

azotu w formie gazowej (amoniak) i w

formie azotanów zanieczyszczających

72. Działanie ochronne słomy jest mniejsze

wody gruntowe, a darń ulega całkowi-

od działania zielonego pola, ale około

temu zniszczeniu.

20% powierzchni gruntów, które po-

winny pozostawać w okresie zimy pod

okrywą roślinną można zastąpić przy-

oraniem słomy według zależności:

Minimalna powierzchnia

„zielonych pól”

1,6 ha z przyoraną słomą =

69. Zwiększenie w zmianowaniu udziału tak

1 ha zielonego pola

zwanych pól zielonych, to znaczy roślin

ozimych, roślin wieloletnich i wszelkie-

go rodzaju poplonów i międzyplonów

powoduje zmniejszenie ilości mineral-

Plan nawożenia

nych form azotu w glebie i jego prze-

mieszczania do wód gruntowych. Na te-

renach równinnych około 60% powierzch-

ni gruntów ornych, a na terenach zagro-

73. Gospodarka składnikami mineralnymi

żonych erozją przynajmniej 75% po-

powinna opierać się na ich bilansach.

wierzchni gruntów ornych powinno po-

W bilansach uwzględnia się przychody

zostawać przez cały rok (również w okresie

składników ze wszystkich źródeł oraz

zimowym) pod okrywą roślinną.

ich rozchód z plonami roślin zbierany-

mi z pola.

70. W ogniwie zmianowania: rośliny ozime / ja-

re – rośliny jare, bardzo dużą rolę w ogra-

74. W bilansie azotu po stronie przycho-

niczaniu wymywania azotanów mają mię-

dów uwzględnia się azot z nawozów

dzyplony określane jako rośliny okrywo-

(naturalnych, organicznych, organiczno-

we. Pełne działanie ochronne międzyplo-

mineralnych i mineralnych), azot z przy-

nów ujawnia się przy wiosennym termi-

orywanych produktów ubocznych ro-

nie ich przyorywania.

ślin (słoma, liście), azot wiązany biolo-

gicznie przez rośliny motylkowe i azot

71. Stratom azotu mineralnego z gleby zapo-

w opadzie atmosferycznym. Po stronie

biega również przyorywanie rozdrobnio-

rozchodów jedyną, mierzalną pozycją

nej słomy zbóż, rzepaku i kukurydzy. Każ-

jest azot w zbieranych z pola plonach

da tona przyoranej słomy może w wyni-

roślin (plon główny i uboczny).

ku tak zwanego procesu immobilizacji,

związać około 10 kg azotu mineralnego.

75. Bilans azotu nie może być zrównowa-

Słoma roślin strączkowych jest znacznie

żony, gdyż należy się liczyć z pewnymi

105

Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzeb wdrażania Dyrektywy Azotanowej H

Kodeks

Dobrej

Praktyki

Rolniczej

nieuniknionymi stratami tego składnika

sobność gleb w przyswajalne składniki

poprzez ulatnianie jego gazowych związ-

pokarmowe.

ków do atmosfery lub wymywanie azo-

tanów do głębszych warstw gleby i do

79. W opracowaniu planu nawozowego po-

wód gruntowych. W uproszczeniu moż-

mocne jest prowadzenie kart dokumen-

na przyjąć, że bezpieczne dla środowi-

tacyjnych poszczególnych pól, na któ-

ska jest dodatnie saldo bilansu azotu,

rych rejestrowane są wszystkie zabiegi

nie przekraczające 30 kg azotu (N) na

agrotechniczne oraz uzyskiwane plo-

1 ha użytków rolnych.

ny i zbiory.

76. Na glebach o średniej zawartości przy-

swajalnego fosforu i potasu (kolor żółty

na mapach zasobności) bilans tych

składników może być zrównoważony

(przychód = rozchód). Na glebach o bar-

dzo niskiej i niskiej zawartości fosforu

i potasu zaleca się stosowanie więk-

szych o około 50% od ich pobrania ilo-

ści składników w nawozach. Na gle-

bach o zasobności wysokiej, a zwłasz-

cza bardzo wysokiej zawartości skład-

ników, ich dawki w nawozach można

zmniejszyć o około 50% w stosunku do

pobrania z plonami roślin.

77. W bilansie fosforu i potasu po stronie

przychodów uwzględnia się składniki

w nawozach (mineralnych, naturalnych,

organiczno-mineralnych i organicznych),

a po stronie rozchodów ilość fosforu i po-

tasu w zbieranych z pola plonach roślin

(plon główny i uboczny).

78. Po sporządzeniu bilansu składników

należy opracować plan nawozowy, któ-

ry polega na prawidłowym rozdziale

nawozów

organicznych,

organiczno-

mineralnych i mineralnych pod poszcze-

gólne rośliny płodozmianu, uwzględnia-

jąc ich zapotrzebowanie na podstawo-

we makroskładniki (N, P, K), oraz za-

106