RZEMIEŚLNIK

„Rzymska inteligencja” wykazuje pogardę wobec wszystkiego co ma związek z rzemiosłem i

każdą inną formą pracy zarobkowej. Wg nich każda działalność rzemieślnicza lub wytwórcza

jest wzbroniona dla przyzwoitych ludzi, rzemieślnika degraduje się do kategori podczłowieka

lub, w najlepszym wypadku, obywatela drugiej kategori . To samo tyczy się artysty i technika

oraz, ogólniej, każdego kto pracuje za pieniądze. Officina czyli warsztat, pracownia

rzemieślnika także były przez ówczesnych oczerniane. Dla Rzymian wszystkie sztuki są

rzemiosłami.

Bardzo mało jest źródeł o rzymskim rzemiośle. Temat pojawia się w naszych źródłach tylko

wtedy, gdy interesują się nim prawo i ustawodawstwo albo gdy zaprowadza jakąś innowację

techniczną budzącą ciekawość naturalistów i encyklopedystów; i wreszcie zainteresowanie

rzemiosłem budzi się, gdy jakiś osobnik zawdzięcza swą niechlubną sławę majątkowi

zdobytemu niegodziwie- czyli dzięki wykonywaniu jakiejś pracy; albo też gdy osoba wysoko

postawiona znajduje w przebywaniu w towarzystwie rzemieślników perwersyjną

przyjemność.

Wiadomości dotyczące rzymskich rzemieślników można podzielić wg źródeł, z których

pochodzą:

1. Teksty, w których stanowią główny temat

2. Inskrypcji, zostawionych przez rzemieślników

3. Przedmioty, które wykonali rzemieślnicy

Widać zatem, że obraz rzemieślnika dla nas współczesnych jest zaciemniony. W zależności od

typu dokumentu, rzemieślnik będzie się nam jawić jako istota nędzna i bezczelna lub

(oczywiście we własnym mniemaniu) mistrz w swej sztuce i ważna osoba w mieście.

DEFINICJA RZYMSKIEGO RZEMIEŚLNIKA JEST RÓWNIE TRUDNA.

Termin „ars” stosuje się zarówno do skomplikowanych umiejętności jak i działań

elementarnych. Znaczy jednocześnie tyle co dla nas „technika”, „sztuka” czy „rzemiosło.

Podział u Rzymian nie jest taki prosty jak u nas- na pracę intelektualną i fizyczną. U nich linia

graniczna przebiega pomiędzy przyjemnościami duchowymi i celami praktycznymi, a więc

pomiędzy „sztukami wyzwolonymi” i całą resztą. Sztuki wyzwolone były uważane za wiele

wyższe niż mechaniczne. Sztuk wyzwolonych wymieniano siedem: gramatyka, retoryka,

logika, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

ZRÓŻNICOWANIE RZEMIEŚLNIKÓW

Są zarówno żyjący w nędzy jak i opływający w bogactwa. Od nędznego tragarza aż do

bogatego przedsiębiorcy, od niewykwalifikowanego robotnika akordowego aż do

wyrywanego sobie z rąk fachowca, od anonimowego robotnika w niewolniczym sposobie

produkcji aż do wolnego rzemieślnika pracującego na własną odpowiedzialność lub

niewolnika oddelegowanego przez pana do kierowania warsztatem.

POŁOŻENIE PRAWNE RZEMIEŚLNIKA

Może być wolny z urodzenia (wtedy jest właścicielem lub pracownikiem najemnym),

wyzwoleńcem, lub niewolnikiem.

Różne jest też ich położenie geograficzne, tryb życia i zachowania. Co więcej trzeba wziąć

pod uwagę, iż okres badany obejmuje ponad tysiąc lat, a obszar geograficzny miliony metrów

kwadratowych.

Kolejnym utrudniającym czynnikiem badania rzymskich rzemieślników, jest wieloznaczność

słownictwa łacińskiego.

Np. termin VESTIARIUS to zarówno rzemieślnik produkujący ubrania, kupiec odzieżowy,

niewolnik pilnujący w szatni lub „doglądacz” garderoby w domu swojego pana. Przypadki

takich słownych zawirowań można wymieniać w nieskończoność.

Dla Rzymian prawdziwym autorem budowli nie jest ten, kto ją wytworzył/ wybudował, ale

zleceniodawca. Mówimy nie o Dyskobolu Mirona (jak w st. Grecji) , ale o łuku Konstantyna,

kolumnie Marka Aureliusza i tak dalej. Seneka twierdzi, że za nic w świecie nie umieściłby

malarstwa wśród „sztuk wyzwolonych”. Z drugiej strony np. około 300 roku p.n.e. czyli na

początku hel enizmu czy za panowania Augusta, praca rzemieślnika doznaje rehabilitacji;

odczuwa on dumę z uczestnictwa w zbiorowym wysiłku. Nasila się produkcja ceramiki,

terakoty, bądź brązów wysokiej jakości.

„Maluczcy” to rozsiani po miastach i wsiach rzemieślnicy, trudniący się produkcją i naprawą

wyrobów luksusowych i codziennego użytku; to także robotnicy w produkcji masowej.

Pomiędzy nimi a przedsiębiorcami czy magnatami różnica jest wielka. Występowali także

bogaci ludzie, którzy określali się rzemieślnikami, a udało im się wspiąć po drabinie

społecznej. Jeszcze bogatsi i sławniejsi są ci przedsiębiorcy, których możemy uznać za

kapitanów przemysłu. Znamy ich nie tylko dzięki śladom ich działalności, lecz także dzięki

świadectwom pozostawionym przez kilku pisarzy.

KOBIETA W RZEMIOŚLE RZYMSKIM

Większość kobiet w rzemiośle to albo robotnice albo wielki damy. Robotnice skazane są na

przebywanie w cieniu, wielkie damy zaś skrywają się z rozmysłem.

Kobiece rzemiosło rzymskie utożsamiane jest z tkactwem. Występuje zarówno znaczna

przewaga kobiet w tym zawodzie jak i tego zawodu wśród kobiet.

Idealną matroną była LANIFICA- kobieta, która przędzie i tka wełnę oraz pilnuje domowego

ogniska, ma jednego męża. Stopniowo jednak ten ideał został porzucany, tkactwo

powierzono rzeszom niewolnic. PENSUM- stanowiło ilość wełny, którą trzeba było dziennie

przerobić.

EUMACHIA- dziś nazwalibyśmy ją kobietą interesu, należała do rodziny, która wzbogaciła się

dzięki uprawie winorośli i produkcji amfor, cegieł czy dachówek. Za panowania Tyberiusza,

wzniosła na Forum budowlę, uznaną za pompejską giełdę wełny. Jest to przykład kobiety

zaradnej, ważnej osoby w mieście, dalekiej od tradycyjnej lanificia.

Kobiety rzymskie nie zajmowały się jednak tylko tkactwem. Były także fryzjerkami,

farbiarkami, Piekarkami, wykonywały wieńce z kwiatów. Spotykamy także kobiety ,

wykonujące fizycznie wyczerpujące prace w warsztatach ceramicznych.

Mimo dużej liczby rzymskich rzemieślników, znalezienie naprawdę wykwalifikowanej siły

roboczej nie było w Rzymie łatwe. Ekspertów sprowadzano niekiedy z daleka. Wielkie, bogate

domy (np. Krassusa) pozwalały sobie na kształcenie sobie potrzebnych specjalistów. Inne

rozwiązanie polegało na tak daleko posuniętym podziale pracy i zadań, że większość z nich

mogła być bez trudu wypełniona przez słabo wykfalikfikowaną siłę roboczą (pod kierunkiem

technika, któremu powierzono koordynację zespołów roboczych). Tendencja ta szczególnie

często przejawiała się w budownictwie. Niektórzy właściciele (wielcy przedsiębiorcy) staraą

się uniknąć korzystania z niewykfalifikowanyych robotników. Inwestują kapitał w urządzenie,

których przykładem są maszyny do wyrabiania ciasta czy żurawie.

KULTURA RZEMIEŚLNIKA

Wąska specjalizacja lub brak kwalifikacji nie rzutują w sposób konieczny na kulturę

rzemieślnika. Zaskakująca jest jakość sgraffitów pozostawionych Pompejach przez ludność

przeważnie rzemieślniczą. Dowcipy są często sprośne, ale można w nich wyczuć humor i

ducha „literatury plebejskiej”, którego nasze dzisiejsze mury mogłyby pozazdrościć. Nie

możemy jednak idealizować tej przeważnie szarej rzeczywistości, stosując kryterium

inskrypcji odwołujemy się jedynie do tych rzymskich rzemieślników, którzy nie dość, że umieli

pisać, to jeszcze chętnie to robili.

ROLA ROLNICTWA

Bezsprzecznie rolnictwo było w starożytności jedyną naprawdę fundamentalną działalnością

gospodarczą. To właśnie rolnictwu ludzie zawdzięczali przeżycie. Spora część rzemieślników

pracowała dla rolnictwa, dostarczając narzędzi, sprzętu, wszelkiego rodzaju naczyń i

pojemników, budynków, przetwarzając je w produkty. Jednocześnie rzemieślnicy stanowili

mniejszość tej populacji, z danych zawartych w papirusie dotyczącym osady w rzymskim

Egipcie możemy wywnioskować, że rzemieślnicy stanowili tam 9,5 % ludności zawodowo

czynnej, zaś rolnicy aż 68%.

DOCHODY RZEMIEŚLNIKÓW

Bardzo trudno jest poznać dochody rzemiosła. Trzeba tu rozróżnić trzy kwestie: ile

manufaktura mogła przynieść wspólnocie, a zwłaszcza miastu, jakie przychody uzyskiwali z

niej przedsiębiorcy i ile zarabiali sami rzemieślnicy.

1. Trzeba pamiętać, że wielkie interesy robiło się na rolnictwie, nie na

wytwórstwie. Trzeba jednak pamiętać, że niektóre miasta Itali i imperium

,zawdzięczały rzemiosłu względny dobrobyt. Jest to przypadek Kapui, Puteoli,

Pompejów, Akwilei, Lyounu, Kolonii i być może Rzymu.

2. Rzemiosło mogło na pewno przynieść istotny dochód przedsiębiorcy, jeśli

zajmował się nim na wielką skalę. Najwięksi przedsiębiorcy operowali masami

ludzkimi: dziesiątki tysięcy ubrań wytwarzanych corocznie przez Remmiusa

Palaemona dają pojęcie, jak licznej rzeszy robotników wymagał ten typ

organizacji produkcji.

3. Docieakania na temat poziomu życia rzemieślnika muszą z konieczności wyjśc

od porównania jego przychodów z ceną podstawową artykułów pierwszej

potrzeby. W Pompejach gdzie cena chleba na jeden dzień dla całej rodziny

wynosiła of 4 do 8 asów, wiadro z brązu można było sprzedać za 9 asów,

skromne zaś przedmioty ceramiczne (lampa, talerz, kociołek na zupę) kosztują

po jednym asie. Jeśli wziąć pod uwagę koszty produkcji, zarobki rzemieślnika

są zdecydowanie nieskie w stosunku do najpotrzebniejszych wydatków.

Bardziej szczegółowych informacji dostarcza edykt cenowy Dioklecjana.

Analiza tego źródła wykazuje niski wpływ kosztów siły roboczej na cenę

sprzedaży sporej liczby przedmiotów, a więc i niewilą skalę zysków

rzemieślnika w stosunku do cenny, tego co produkuje.

RZEMIEŚLNICY O SOBIE

Rzemieślnicy z reguły albo afirmowali swój status i załusgi lub skrywali swoje działania.

Naturalnie przeważa skłonnośc do milczenia. Liczba inskrypcji w kamieniu lub płaskorzeź©,

w których rzemieślnik przedstawiałby się jako taki, jest śmiesznie niska. Wszystko sprzyja

temu ukryciu: powszechne uczucie wstydu i skrępowania, zapewnie pewien stopień

analfabetyzmu oraz warunki ekonomiczne, które tylko nielicznym pozwalał na opłacenie

rzeźbiarza bądź rytownika. Wyjątkowo stan zachowania Pompejów pozwala dostrzec , to co

gdzie indziej jest prawie nieuchwytne: rzemieślnicy wyrażali się przez graffiti, inskrypcje (lub

szyldy) malowane- były to środki bardzo tanie lub całkiem darmowe.

ANONIMOWOŚC RZEMIEŚLNIKÓW

Podpis rzemieślnika najlepiej świadczył o jego dumie. Czas podpisów nadchodzi tak

naprawdę wraz z początkiem epoki hel enistycznej- był to krótki okres łaskawości przerwany

pierwszą wojną punicką. Regionem największego rozkwitu jest środkowo- zachodnia Italia,

gdzie krzyżują się kulturowe wpływy Wielkiej Grecji, Etruri i Lacjum. Na tym obszarze i owym

czasie rzemieślnik jest świadomy i obwieszcza, kim jest, co robi i dla kogo pracuje.

Sztandarowym przykładem jest tutaj podpis na cista Ficoroni, najsławniejszej z cistae z

Preneste (chodzi o brązowe szkatuły przeznaczone do przechowywania kobiecych akcesoriów

toaletowych). Okres ten był najłaskawszy dla rzemieślnika. Również w północnej Itali w

czasie wczesnego Cesarstwa objawia się duma z zawodu rzemieślnika.

BOSKIE WSPARCIE

Rzemieślnicy – ludzie o ograniczonych zasobach i kruchych podstawach bytowania- silnie

odczuwali konieczność boskiego wsparcia. Niejedna ze świątyń otoczona była przez kramy i

warsztaty, nieraz oparte o jej mury. Familiarna bliskość wyraża się również w przydomkach

niektórych bóstw, w Rzymie występował Hercules Olivarius- jego świątynia (rotunda na

Forum Boarium) została ufundowana przez handlarza oliwą, był także Apol o Sandalarius,

czczony w dzielnicy fabrykantów sandałów.

W epoce archaicznej rzemieślnicy przywoływali Herkulesa, często oferując mu w zamian

dziesięcinę. W Rzymie III w. p.n.e. garncarze często przedstawiali Herkulesa z maczugą , wraz

z jego triumfem na Olimpie. Herkulesa w czasach późniejszych zastąpili bogowie

rzemieślników- Wulkan i Minerwa, oraz ci, którzy czuwają nad działalnością ekonomiczną-

Merkury, Wenus i Fortuna.

POŁOŻENIE RZEMIEŚLNIKA W MIEŚCIE

Rzemieślnik z reguły osiedla się w sercu miasta- tam gdzie jest najgęstszy tłum i największe

możliwości przyciągania klientów. Jednak nie zawsze obecność rzemieślników w centrum była

dobrze widziana, często starano się ograniczyć inwazję rzemiosła i handlu, które niosły ze

sobą ciasnotę, brud, hałas, ścisk i zagrożenie pożarem- tak było np. w Rzymie. W przypadku

najbardziej uciążliwych działalności możemy zaobserwować wraz z upływem stuleci

stopniowe przesuwanie lokalizacji warsztatów z centrum ku bezpośrednim i dalszym

peryferiom Rzymu np. warsztaty garbarskie zostały relegowane na drugi brzeg Tybru. Ale foki

stoczniowe, fabryki mini oraz gigantyczne składy marmuru i zakłady kamieniarskie

pozostawały w samym centrum, zwłaszcza na Polach Marsowych. Głównym celem

urbanistów było oddalenie rzemieślników z serca Rzymu, z Forum. Władzom chodziło o

nadanie Forum więcej powagi i majestatu. Rozwiązanie polegało na idei MACELLA- skupieniu

małych sklepików na targach, gdzie kramy są otoczone ogrodzeniem, sytuowano je coraz

dalej od Forum. Macel a okazały się jednak niewystarczającą tamą dla napływu handlu i

rzemiosła do miasta wielkości Rzymu. W walce pomiędzy zacieśnieniem a ekspansją władza

odnosi istotne zwycięstwa, ale nigdy nie decydujące.

W warsztacie, kramie (taberna) rzemieślnik często pracował czy też mieszkał (na zapleczu lub

na pięterku).

WSZYSCY ZA WSZYSKICH

Dla rzemieślników najważniejsza była liczebność i zjednoczenie. W pojedynkę są nikim. W

dużej masie nabierają odwagi. Skupiają się przede wszystkim topograficznie pod względem

wykonywanych zawodów. Wiele dzielnic i miejsc w rzymskich miastach zawdzięcza swe

nazwy skupiskom rzemieślników – nawet dzisiaj mamy w Rzymie „ulicę Szyjących Płaszcze”.

Rzemieślnik czuje się bowiem dobrze tylko wśród podobnych do siebie. W ferworze walk

politycznych, głos rzemieślników będzie słyszany li i jedynie , gdy się stowarzyszą. W

Pompejach zachowały się liczne „plakaty wyborcze” pod postacią malowanych inskrypcji.

Najbardziej znaczącym przejawem tego ducha zespołowego są Col egia. Dla Rzymianina

niskiego pochodzenia, najlepszym wyjściem, by poczuć się kimś, jest należenie do

stowarzyszenia. W okresie zamętu ostatnich dziesięcioleci Republiki zdarzało się, iż

stowarzyszeniu opowiadały się po jednej ze stron wojen domowych i przekształcały się w

grupy nacisku. Nawet Cyceron, zwykle szydzący z rzemieślników, chwali się poparciem,

jakiego Col egia udzieliły ruchowi na rzecz jego powrotu z wygania.

Rzemieślnik zawdzięcza Col egiom także pewność godnego pochówku, w ich obrębie korzysta

także z uroków wspólnego biesiadowania oraz zbiorowego uczestnictwa w życiu publicznym,

a czasami ma satysfakcję z wysokiej jak na jego warunki pozycji społecznej. Może odnaleźć w

nich godność, której nie daje mu niewielki kramik. Zadymiony, duszny warsztat,

niebezpieczny plac budowy.

Kolegia, tak jak inne stowarzyszenia, mają swoje miejsce zebrań, schola- przestrzeń, gdzie

nawet najnędzniejszy rzemieślnik może się cieszyć przepychem.